سیاست بریتانیا در طی نخستین دوره مشروطیت

اصول قرطاس بازی فاسد و تباه شده و استبداد مطلقه ای که با نفوذ روز افزون خارجه در امور ایران سخت بر دوش این کشور سنگینی می کرد، سرانجام کشور را تکان داد و ملت را از خواب برانگیخت. این انقلاب مسالمت آمیز سال 1906 بود. شاه مظفرالدین قانون اساسی را به ملت داد. در این مقاله خط مشی حکومت بریتانیا در قبال ایران و روسیه را بررسی خواهیم کرد.
علی رغم تشبشات انگلستان در راه تسخیر اقتصادی ایران، آن کشور طرفدار استقلال ایران تلقی می شد. بدین سان در نخستین دوره مشروطیت مشروطه خواهان به بریتانیای کبیر امیدها بستند، در حالی که مرتجعین بیشتر به جانب روسیان متمایل بودند... رقابت انگلیس و روس در این دوره منظره ای کاملاً تازه یافت.
انگلیسیان بالفعل از تمنیات انقلابی جانب داری کردند. سفارت بریتانیا در تهران کانون مشروطه خواهان و میعادگاه آنان گردید. «چندین هزار تن در آنجا مأوی گزیده، همه مردم شهر روزهای خود را در آنجا می گذرانیدند. در آب و هوای گرم و خشک تابستان ایران، اینجا عالی ترین محل زندگی گردشی و دانگی بود که پایتخت در همه ادوار و اعصار شناخته بود. - (1) روز دوم سپتامبر 1906 14/000 نفر در باغ سفارت پناهنده و متحصن شده بودند و در آنجا شبها و روزها می گذرانیدند» (2) نماینده دیپلماتیک انگلستان وجیه المله ترین مردم در تهران شده بود. او رابط و میانجی بین شاه و مردمی بود که به سفارت پناه برده بودند.
«... خلق ایران اعتماد خود نسبت به حکومت خود را یکسره از دست داده بود و از قبول مذاکره با آن به جز از طریق نمایندگی بریتانیا اباء می کرد. هنگامی که حکومت طرح اصلاحاتی را که ریخته بود اعلام کرد، مردم پاسخ دادند که نمی خواهند وعده حکومت را بدون اینکه مورد تأیید و تضمین حکومت پادشاه انگلستان باشد بپذیرند...»
«... حکومت (ایران) بار دیگر مستر گرانت داف (کاردار سفارت انگلیس) را احضار و از او تقاضای یاری و مددکاری کرد. (3)».
آدمی را شگفتی دست خواهد داد که ببیند مردم و دولت ایران آنهمه به انگلستان اعتماد و اعتقاد داشته باشند.
اما حکومت بریتانیا نتوانست دیر زمانی این وضع را حفظ کند.
روسها برعکس انگلیسیان با نظام مشروطه مخالف بودند. نخست بدان سبب که می دانستند با وجود نظام نو دیگر نخواهند توانست کشور را مانند گذشته استثمار کنند و پس از آن به علت اینکه از نفوذ انگلستان بیمناک بودند... جریده روسی «بیرژه و ایاویدوموستی» (4) چاپ سنت پطرزبورگ در تاریخ 13 سپتامبر 1906 چنین نوشت: «روشن و مبرهن است که ایران به اجرای اصلاحات و حتی کسب مشروطیت، از برکت همکاری رایگان انگلستان توفیق خواهد یافت، و این امر ضربت وحشت انگیز دیگری است که بر حیثیت روسیه در آسیا وارد خواهد شد.»

به سوی قرارداد انگلیس و روس. مراحل اولیه آن

اما این نوع جدید رقابت انگلستان و روسیه لاجرم دیری نپائید. در این زمینه هم انگلیسیان میدان را به دست روسیان دادند... انگلستان در برابر هماوردی باز هم وحشتناکتر، یعنی در قبال آلمان، می کوشید تا با روسها کنار آید. چند ماهی قبل از آن در دوران «کنفرانس الجزیراس» (5) زمینه توافقی بین انگلیس و روس محرمانه فراهم آمده بود، تصمیم بر این گرفته شده بود که ایران وجه المصالحه این توافق گردد. از اینرو انگلیسیان با پیش بینی قرارداد آینده 31 اوت 1907 در امور مربوط به ایران جویای همکاری با روسها شدند. بدین ترتیب هنگامی که بار دوم خلق تهران خواست در سفارت بریتانیا پناهگاهی بجوید، کاردار سفارت انگلیس «به منظور رعایت دستورات واصله از لندن» وزیرمختار روسیه را طلبیده از او تقاضای همکاری کرد تا موضوع را مورد توجه جدی حکومت ایران قرار بدهند. وزیرمختار روس این نمایش را پذیرفت ولی از هرگونه عمل مشترک امتناع کرد.» (6)
بنابر تلگرافی که از طرف سر آرتور نیکلسون سفیر کبیر بریتانیا در تاریخ 12 ژانویه 1907 از سنت پطرزبورگ به لندن فرستاده شده بود (یعنی هشت ماه پیش از امضاء قرارداد 31 اوت همین سال) ملاحظه می شود که مبانی قرارداد از همان هنگام پی ریزی شده بوده است.) (7)
ولی برای یافتن مراحل اولیه و مبادی قرارداد انگلیس و روس، آنچه مربوط به تنظیم وضع متقابل روسیه و انگلستان در ایران است، به کدام تاریخ باید بازگشت؟ اندیشه تقسیم کشور شاهنشاهی ایران به مناطق نفوذ بین دو دولت گویا خیلی مقدم بر سال 1907 باشد. بر طبق مقالتی مندرج در جریده روسی «بیرژه - وایا ویدوموستی» مورخ اکتبر 1901 اندیشه تقسیم قبلاً در آن زمان اشاعه یافته بود. این جریده ارگان رسمی مهم چنین می نویسد:
«از آنجا که دیپلماسی روسیه ایران همسایه خود را از خواب غفلت برانگیخته و به زندگانی جدیدی رسانیده و پیوند معنوی و اقتصادی بین آن کشور و روسیه را تقویت کرده و یک بار برای همیشه، پندار باطل تقسیم ایران به یک منطقه نفوذ شمالی متعلق به روسیه و یک منطقه نفوذ جنوبی از آن انگلستان را پایان داده است، دیگر موضوع تقسیم ایران به مناطق نفوذ نمی تواند وجود داشته باشد، و ایران و آبهای ساحلی آن باید مورد حمایت معنوی و مادی روسیه باقی بماند.» (8)

پی نوشت ها :

1. Eugene Aubin, سفیر سابق فرانسه «ایران امروز» ص 201.
2. کتاب آبی راجع به ایران جلد اول (1909) ص 4
3. کتاب آبی، راجع به ایران جلد اول (1909) ص 4.
4. Birgévouia Viédomosti
5. الجزیراس Algésiras‌شهری است در جنوب اسپانیا.
6. کتاب آبی انگلیس راجع به ایران جلد اول شماره 3 ص 5
7. کتاب آبی، جلد اول (1909) ص 6 شماره ی 6.
8. براون «انقلاب ایران» ص 102 و بعد (به انگلیسی)

منبع مقاله: افشار یزدی، محمود؛ (1358)، سیاست اروپا در ایران: اوراقی چند از تاریخ سیاسی و دیپلماسی به انضمام چند گفتار دیگر از مؤلف و بعضی اسناد و نامه ها، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ هشتم