حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی و نقش مساجد

یکی از راه ها و شیوه های رهنمون سازی و هدایت هدفمند جامعه به سمت و سوی رشدی همه جانیه و فراگیر در تمامی عرصه ها و حوزه های حیات سعادتمند جامعه اسلامی که با هدف دستیابی به آمال و آرزوهای کمال گرایانه و ترسیم شده برای یک اجتماع متعالی و اسلامی صورت می گیرد، ارائه برنامه ای جامع، ریل گذاری شده و کلان نگر برای تمامی سطوح، طبقات و آحاد مختلف جامعه است.
در این راستا طرح ها و برنامه های مختلفی بر اساس نیاز و موقعیت و برای نیل به این اهداف ارائه می گردد؛ یکی از برنامه های بسیار کارآمد با سبقه ای بیش از یک دهه در کشور، تعیین عنوان و شعاری است که در عین کوتاهی، خلاصه نویسی و مختصر گویی دارای جمع جهات باشد و بتواند حق مطلب را به نحو احسن ادا نماید. این عنوان، کلمات و جملات در عین حال که از جامعیت لازم برخوردار است باید دارای ظرفیت و توانایی برنامه ریزی و سازماندهی و بکارگیری تمامی پتانسیل های موجود برای به بالفعل در آوردن و دستیابی به نقطه هدف گذاری شده نیز باشد.
همزمان با آغاز سال نو شمسی، هر سال از سوی مقام معظم رهبری نامگذاری می شود و سنتی جاری، نیکو، حسنه و بسیار هوشمندانه است و این پیام، فصل الخطابی است آگاهانه و بایسته که با توجه به شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی برای تمامی اقشار و لایه ها و سطوح مختلف جامعه اسلامی تبیین شده و با ابلاغ رسمی از سوی معظم له برای اجرا، در سطح جامعه ساری و جاری می گردد.
سال 92 با عنوان حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی نامگذاری شده که این عناوین برای وضعیت حال جامعه ما و نیز رویدادهایی مهمی که در این سال در در پیش روی داریم بسیار لازم و ضروری بوده و حاکی از انتخابی زیرکانه، با ذکاوت و بسیار خردمندانه است.

الف- حوزه سیاسی:

برگزاری همزمان دو انتخابات مهم در سال 92، نماد مردم سالاری دینی را بار دیگر در معرض دید ناظران و افکار عمومی جهانی قرار می دهد؛ انتخابات یازدهم ریاست جمهوری و همچنین شوراهای اسلامی شهر و روستا درسراسر کشور که در اوایل سال 92 برگزار خواهد شد و با توجه به حساسیت موضوع انتخاب رئیس دولتی که بتواند سکاندار جامعه اسلامی در حوزه اجرایی باشد بسیار حایز اهمیت است؛ چرا که انتخاب اصلح با داشتن شرایط حداکثری نسبت به بقیه رقبا، همواره از دغدغه هایی است که در تمامی انتخابات از حساسیت لازم برخوردار بوده و از سوی دیگر به خاطر جایگاه والای ریاست قوه مجریه در نظام اسلامی است که دشمنان نظام نیز از مدت ها قبل وارد میدان شده و با ارائه برنامه هایی جهت دار و تحلیل هایی یک جانبه و توأم با غرض ورزی در صدد ایجاد اخلال و مشکل در این امر مهم هستند. با عنایت به این امر مهم، انتخابات هم از سوی نظام و هم از سوی دشمنان نظام دارای اهمیت بسیار می باشد و تنها چیزی که می تواند در این خصوص دشمنان را مأیوس و دوستداران نظام را خرسند سازد خلق حماسه ای دیگر و حضور حداکثری مردم و رای بالا به فرد اصلح از میان کاندیداهاست، به همین منظوراز این مشارکت آگاهانه و فراگیر در واقع تولد حماسه ای دیگر تعبیر می شود و بیان این نکته نیز ضروری است که برگزاری با شکوه این دو انتخابات، پیام های زیادی را برای دشمنان در پی دارد.

ب- حماسه اقتصادی:

یکی از مهم ترین نیات استکبار جهانی در تحریم های مکرر و همه جانبه مردم ایران در حوزه اقتصادی، وارد ساختن فشار مضاعف و نفس گیر و ایجاد شورش های داخلی با هدف به تسلیم در آوردن مسئولان نظام می باشد. چیزی که تا کنون با درایت و تصمیمات آگاهانه مسئولان نظام که بخشی در قالب اقتصاد مقاومتی صورت گرفت دشمن را در دستیابی به اهداف شومش ناکام گذاشت و از این رو دشمن قطعاً در سال جاری و در پوشش و ظاهر دوستی و ارتباط، همچنان که از شواهد و قراین بر می آید در صدد تشدید فشارها و گسترده تر کردن دایره تحریم هاست؛ اگر چه در ورای اهداف اقتصادی ناشی از تحریم ها مسایل سیاسی پنهان شده و قصد نهایی و پلید استکبار جهانی، نابودی نظام اسلامی می باشد. آن چه از شرایط موجود و نقشه های غرب استنباط می گردد فشار همزمان تودمان اقتصادی و سیاسی به کشور است و به همین دلیل تنها مقابله هوشمندانه و همه جانبه جهت خنثی سازی و تبدیل تک به پاتک خلق حماسه در این دو حوزه است.
در این راستا با توجه به این که تحقق این شعار نیاز به بسترها و زمینه های لازم در تمامی حوزه ها بخصوص حوزه سخت افزاری و نرم افزاری دارد باید تمامی داشته ها و امکانات موجود در این دو حوزه را وارد میدان نمود و بر تمامی سازمان ها، نهادها و دستگاه های اجرایی و سیاستگذاری و... و اشخاص حقیقی و حقوقی فرض و واجب است که با توجه به توانمندی ها و ظرفیت های خویش وارد عرصه اجرا شده و گام های عملی را برای عملیاتی کردن منویات مقام معظم رهبری بردارند.
یکی از ظرفیت های بسیار غنی و فرصت های طلایی برای تحقق شعار سال، بهره گیری از فضای مساجد با توجه به پیشینه روشن و جایگاه والای آن که همواره از آغاز شکل گیری آن از صدر اسلام تا کنون، زمینه ساز الگو برای جامعه اسلامی بوده می باشد. به همین خاطر شایسته است از مساجد به صورت ویژه جهت تحقق این امر استفاده شود و در تمامی برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها مدنظر قرار گیرد.
همچنان که با واکاوی و بررسی کارکردهای مختلف و متعدد مسجد از صدر اسلام تا به حال، نتایج و یافته هایی به دست می‌آید که حاکی از نقش انکار ناپذیر و محوریت و جامعیت مسجد در همه عرصه ها و زمینه های عبادی، مناسکی، آموزشی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، تربیتی، نظامی و قضایی است که در همه این بسترها جایگاه محوری مسجد در رهنمون سازی و هدایت جامعه اسلامی کاملاً مشهود است. اهمیت پایگاه مسجد در ساختار و شاکله جامعه اسلامی به اندازه‌ای است که در زمان حضور پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در مدینه، خود اداره مسجدالنبی (صلّی الله علیه و آله) را به عهده گرفتند. در این مقال بر آنیم تا نقش و جایگاه مسجد در تحقق شعار سال در کارکردهای اقتصادی و سیاسی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد:

کارکرد سیاسی:

اگر به آموزه های دینی که در سیره و سنت پیشوایان دینی ما همواره ساری و جاری بوده نظری توأم با دقت داشته باشیم درخواهیم یافت که امور دینی با امور سیاسى عجین و رهبرى اسلامی و حکومت در ارتباطی تنگا تنگ با یکدیگرند. در این خصوص فضایی به نام مسجد، بستر و محور ترویج و بسط اندیشه مشارکت فعالانه مسلمانان در جهت امور سیاسى و دینی به طور همزمان بوده است. به همین خاطر است که «دو واژه دین و سیاست، در آیین مقدس اسلام مقوله‏ى واحدى را تشکیل مى‏دهد. به عبارتى دیگر، عبادت و سیاست یک عنصر هم‏شکل هستند که به موازات هم در جهت اعتلاى کلمةاللَّه تعریف و تجلى مى‏یابند و به هیچ وجه قابل تفکیک از همدیگر نیستند. آنان که وجود یکى‏از این دو عنصر را مزاحم دیگرى تلقى کرده‏اند به بیراهه افتاده و مخاطب این کلام الهى شده‏اند که «فَاَیْنَ تَذْهَبونَ»1کجا به بیراهه مى‏روید!»2
شعار «سیاست ما عین دیانت ماست» که از شعارهای راهبری نظام اسلامی محسوب می شود و از سوی معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) تبین شده است نیز براساس همین آموزه ها صورت گرفته است.
از میان کارکردهای بسیار متنوع و متعدد مساجد می توان اذعان نمود که کارکرد سیاسی مسجد از مهم ترین آن ها به شمار می رود. «از آن جا که در حکومت اسلامى ‏میان مقامات مسوول و توده‏هاى مردم جدایى نیست و مسلمانان مى‏توانند بر مسیر و جهت‏گیری هاى حکومت و بر روند امور جامعه نظارت کنند و موضع خود را در مسائل سیاسى به طور آشکار اعلام نمایند و با ارایه برنامه‏ها، طرح ها و پیشنهادهاى سازنده حکومت را یارى دهند. بر همین اساس پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) پس از بنیانگذارى نظام نوین اسلامى در مدینه و به منظور دخالت مسلمانان در شیوه حکومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سیاسى اسلام، مسجد را که مرکزى عمومى و محل تجمع مسلمانان براى اداى فرایض دینى بود به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسى اسلام برگزید. باید یادآورى کرد که مسجد از نظر عملکردهاى سیاسى در دوره‏هاى بعد نیز همچنان فعال بود و بیشتر امور سیاسى آن روز مانند معرفى خلیفه مراسم بیعت با وى، عزل و نصب استانداران و دیگر کارگزاران و مسوولان مملکتى، نشست هاى مشورتى، تحریض و ترغیب مسلمانان براى جهاد با کفار و... همگى در مسجد صورت مى‏گرفت. به این ترتیب، مسجد از آغاز حیات سیاسى‏اش در زمان رسول‏اکرم(صلّی الله علیه و آله) تا اوایل عصر عباسى، مرکز کل فعالیت هاى سیاسى جهانى اسلام به شمار مى‏رفت.»3 به همین دلیل برجسته در شیوه اداره حکومت توسط نبی مکرم اسلام (صلّی الله علیه و آله) بود که نقش سیاسى مسجد از جایگاهی والا برخوردار و از آن پس به عنوان یک نهاد سیاسى در میان اجتماع مسلمانان محسوب شد که مهم ترین نتیجه ای که از این رویکرد نسبت به مساجد می توان متصور شد زمینه‏سازی آن برای ایجاد بسیاری از تحولات ژرف و جنبش های اصلاحگرایانه در میان جوامع مختلف اسلامى است.
در طول تاریخ حیات این مکان مقدس، رابطه مسجد و سیاست به چند صورت نمود یافت. «یکى در این واقعیت هویداست که مسلمانان در پى هر فتح همواره مى‏کوشیدند مسجد اصلى خود را در مرکز شهر و در مجاورت محلّ زندگى حاکم که معمولاً دارالاماره نامیده مى‏شد ایجاد کنند. در برخى شهرها مسجد چنان نزدیک «دارالاماره» ساخته مى‏شد که هر دو ساختمان ظاهراً به هم متّصل بودند. این پیوستگى نزدیک نشانگر این عقیده همگانى بود که تمام قدرت سیاسى و مذهبى در دست حاکم است: «خصلت ذاتى اسلام آن است که سیاست و مذهب نمى‏توانند از یکدیگر جدا باشند. یک تن، حکمران و مجرى تمام اختیار این هر دو مورد بود و یک ساختمان، یعنى مسجد مرکز ثقل سیاست و مذهب. همچنین رابطه‏ى مسجد و سیاست را مى‏توان از این جا نیز دریافت که بیت‏المال همیشه در مسجد اصلى شهر نگهدارى مى‏شد.» 4ازکارکرد های دیگر سیاسی مسجد در صدر اسلام که توسط پیامبر مکرم (صلّی الله علیه و آله) در آغاز شکل گیری حکومت اسلامى در مدینه صورت می گرفت فرمان‏هاى غزوات، مشاوره در مورد صلح و جهاد و سرانجام در مسایل حقوقى و فراخوان عمومى براى یادگیرى فرمان‏هاى الهى بوده است که از این تاریخ کم کم مسجد پذیرای نقش اصلی خود به عنوان مقر حکومتى اسلامی شد و در همین راستا بود که ایشان بسیاری از وفدها، هیئت ها و فرستادگانی را که از اقصا نقاط به مدینه می آمدند در مسجد پذیرا می شد و با آن ها به گفتگو می پرداخت که یکی از محورهای اصلی مباحث ایشان در این جلسات، مسائل مربوط به دین تازه اسلام و سیاست مبتنی بر این آیین جدید بوده است. به همین منظور یکى از ستون هاى مسجدالنبی، استونه الوفود نام گرفت و این ستون جایگاه ویژه‏اى براى پذیرش و دیدار با هیئت‏ هاى نمایندگى قبایل و دولت‏ها و مذاهب خارجى بود. در همین مکان (ستون) مسجد بود که دیدار پیامبر با این هیئت‏ها انجام مى شد و با توجه به این حقیقت است که افکار عمومى جامعه اسلامى در زیر سقف مسجد و بر اساس شوراها شکل گرفت.
مارسل بوازار در کتاب «L' Humaisme de l' islam» در بخش «اسلام در جهان امروز» راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین مى‏نویسد: «مسجد، عامل نیرومندى در همبستگى و اتحاد مسلمانان جهان است. مخصوصاً در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگرباره از خود نشان مى‏دهند مساجد به صورت مراکز تربیت روحانى و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت به ستمگران و سلطه‏جویان درآمده است. اقامه نماز جمعه وسیله‏اى براى گردهمایى مسلمانان در روز تعطیل و طرح مسائل مهم اجتماعى و بحث و گفتگو در باب کمبودهاى رفاهى و تصمیم‏گیری هاى سیاسى و غیره است و در سال هاى اخیر و در ممالک آزاد شده اسلام که به سوى پیشرفت اقتصادى و حاکمیت سیاسى مى‏روند کارآیى بسیار داشته است.5 همچنین مسلمانان به واسطه «مراسم گوناگونى چون اعیاد، تولد پیشوایان دینى، عاشوراى حسینى و... در مساجد حضور مى‏یابند و این وضعیت، ارتباط جمعى میان مسلمانان را تقویت و فرصت مناسبى براى روشنگرى سیاسى و تنویر افکار عمومى مسلمانان را فراهم مى‏سازد.»6
در این راستا حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) به عنوان بنیانگذار این حرکت بزرگ اسلامی با الگوبرداری از تاریخ صدر اسلام و «نقش تعیین کننده مساجد در دوران حکومت حضرت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و حضرت علی (علیه السلام)، موفق شد تا کارکرد سیاسی مسجد را در تاریخ معاصر احیا نماید. به گونه ای که پیروزی انقلاب اسلامی ایران بر محور مسجدها، ساختار سیاسی حاکم بر نظام بین المللی را به چالش کشاند و طرحی نو در اندیشه سیاسی ارائه داد. به فرمایش ایشان نقش مسجد به لحاظ سیاسی و تحولات اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و غفلت جوامع اسلامی از تأثیر سیاسی مسجد ها، عمده ترین عامل مشکلات مسلمانان در تاریخ معاصر است. مسائل و معضلات و تمامی گرفتاری های جوامع اسلامی به خصوص در دو قرن اخیر، تنها در اثر توجه به بعد عبادی مسجد بوده که نتایج آن، سلطه استعمارگران بر سرزمین های اسلامی و غارت منابع دنیای اسلام گردید. به بیان بهتر و دقیق تر در اندیشه بنیانگذار جمهوری اسلامی تا شرک و کفر است مبارزه هست و تا مبارزه است ما هم هستیم و در این راستا، مساجد مهم ترین مرکز مبارزه مسلمانان است. لذا هشدار می دهد مسجد سنگر است، سنگرها را پر کنید، زیرا شیاطین از مساجد می ترسند.»7
با توجه به همین نگرش سیاسی و عبادی حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) «هشدار به مردم مبنی بر این که اهداف برگزاری نماز جماعت در مسجدها صرفاً عبادی نیست، بلکه باید به جنبه سیاسی نماز هم توجه کنند نقش بسیار مهمی در حرکت مردم به سوی فعالیت های سیاسی داشته است؛ زیرا امام از آنان خواست تا در مساجد، مسائل روز را مورد نقد و بررسی قرار دهند و علیه برنامه های دشمن بر ضد کشورشان فریاد بزنند. همچنین آن حضرت در مقابله با حرکت رژیم، با توجه به شرایط زمانی با اتخاذ مبارزه منفی، دولت و برنامه هایش را به چالش کشاند. توضیح این که امام با طرح تعطیلی مساجد در ماه مبارک رمضان در سراسر کشور در صدد برآمد تا با توقف فعالیت مسجدها در این ماه، افکار عمومی را علیه رژیم بسیج نماید.»8
در حوزه کارکرد سیاسی مسجد از نقش تأثیر گذار اقامه نماز جماعت که به صورت همایش معنوی در طول شبانه روز چند بار با اجتماع مسلمانان شکل می گیرد نباید غافل شد. «در یک تحلیل نهایی می توان گفت برگزاری نماز جماعت فضای مناسبی است تا راه نیکی و تقوا بر روی مسلمانان گشوده شود. تنویر افکار، ایجاد همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورات الهی در زمینه های مختلف سیاسی – اجتماعی، عمده ترین عامل هدایت مردم برای حراست از سلامت جامعه و باز داشتن از ارتکاب معاصی است. چنان چه که رسول گرامی اسلام در آغاز رسالت خویش، در اوج فشار و اذیت و آزار مشرکین، در پیش چشم مشرکان در مسجدالحرام نماز جماعت برگزار می کردند. در این باره سخنرانی سیاسی و افشاگرانه بانوی قهرمان کربلا حضرت زینب (علیها السلام) و امام سجاد (علیه السلام) در دوران اسارت در مساجد کوفه و شام می تواند الگوی برجسته مبارزه علیه ظلم و ستم باشد. بنابراین، نگاه معصومین از مسجد صرفاً جنبه عبادی، آن هم به صورت فردی نداشته است؛ چه بسا نتایج اثربخش سیاسی و اجتماعی نماز جماعت در ایجاد وحدت مسلمانان می باشد که اهل بیت به حضور شیعیان در نماز جماعت اهل تسنن تأکید دارند. » 9
یکی از جلوه های مهم کارکرد سیاسی مسجد از صدر اسلام تا به حال که در آن بروز و ظهور پیدا نموده و یکی از ظرفیت های بسیار مناسب مساجد نیز به شمار می رود برپایی انتخابات در آن می باشد؛ چرا که انتخابات با مساجد از گذشته های دور تا به حال گره خورده است. حتی در صدر اسلام نیز بیعت با زمامداران و خلیفه مسلمین در مسجد انجام می گرفت و از این حیث مساجد توانسته اند این نکته مهم را به اثبات برسانند که توانایی و قابلیت نقش دهی به افکار عمومی جامعه در ایجاد فضایی مدنی در رقابتی سالم در میان کاندیداها دارند و با روحیه معنوی و سلامت نفسی که بر اهالی مساجد بویژه متولیان و مدیران آن حاکم است می توانند سلامت عمومی انتخابات را نیز از این طریق تضمین کنند. البته حضور مسجد در عرصه انتخابات که توأم با بسیج میلیونی اجتماعی همراه با شادابی و طراو تبخشی به این امر مهم می باشد میسر و ممکن نمی شود مگر با تلاش مضاعف و گسترده ائمه جماعات و متولیان مساجد. چون نفس مشارکت فعالان مسجدی در امر برگزاری انتخابات بر اساس نیتی خالصانه و خدایی می باشد در نتیجه هر اقدامی که از ناحیه آن ها صورت می گیرد همراه با قداست خواهد بود و به شدت از رقابت ناسالم و انحرافی پرهیز می شود. «انجام انتخابات در مساجد راهی برای ایجاد ارتباط سالم میان مردم و کاندیداها بوده و بستر معنوی مسجد باعث شکل گیری رابطه ای بدون انتقام گیری، دنیا طلبی و برتری جویی می شود و آرامش لازم را برای انتخاب کاندیدای اصلح مردم فراهم می کند. چرا که سخنرانان در دوره انتخابات در مساجد همواره با زبان و بیان کنترل شده ای با مردم صحبت می کنند و از این طریق با حضور قلب و آرامش لازم فضایی را ایجاد می کنند که باعث منحرف شدن از برنامه های سیاسی شان نشود.» 10
در این میان نباید از نقش خطیر و برجسته ائمه جماعات مساجد، علما و روحانیون در جهت دهی برای برگزاری انتخاباتی پر شور و تشویق و ترغیب در حضوری پرشکوه مردم پای صندوق های رأی و انتخاب کاندیداهایی اصلح و خبره غافل شد. در هر حرکتی که تاکنون، چه در قبل و چه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سطح جامعه شکل گرفت آن جایی که مسجد و مسجدی ها میدان دار این حرکت ها بوده اند نتایج حاصل از این حضور پر شور، غالباً موفقیت آمیز و دشمن شکن بوده است و با توجه به این که مساجد خاستگاه انقلاب اسلامی به عنوان بزرگ ترین حرکت سیاسی در تاریخ معاصر ما هستند این اماکن دارای وظیفه ای خطیر و رسالتی بزرگ و نیز ادای مسئولیتی انقلابی عهده دار می باشند.
همان طور که ملاحظه شد «نقش مساجد در امور سیاسى بسیار مهم و حایزاهمیت بوده است؛ اما آن چه که در حال حاضر واجد اهمیت است بازنگرى در خرده نقش هاى سیاسى مساجد و به سازى آن متناسب با ضرورت‏هاى زمانى مى‏باشد. در این راستا مساجد باید در زمینه تشکل‏هاى سیاسى فعال شوند و در این زمینه برنامه و طرح‏هاى مشخصى را دنبال نمایند.». 11

کارکرد اقتصادى‏:

مباحث اقتصادی یکی از موضوعاتی است که در فضای امروز در جوامع انسانی از اهمیت زیادی برخوردار می باشد و به همین دلیل «مسائل اقتصادی از مهم ترین مسائل دولت ها و افکار عمومی است که بر سلطه سیاسی، فرهنگی و نظامی کشورها مؤثر است. اسلام، دینی کامل است که به همه جنبه های زندگی بشر توجه دارد و زندگی اقتصادی جامعه را نیز به خوبی هدایت کرده است. مسجد، یکی از نهادهای دینی است که جنبه های اقتصادی نیز دارد: تقویت حس خداباوری؛ کاهش هزینه های نظارت و کنترل مسجد به عنوان کانونی دینی با تقویت برتری های اخلاقی حس خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می کند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت های خود ناظر و شاهد می داند و بدون این که کسی بر آن ها نظارت کند کار خود را به بهترین شکل انجام می دهند.»12
اگر چه این نکته مهم را باید مد نظر قرار داد که «کارکرد اقتصادى مسجد غیر مستقیم است و تأثیرى که بیشتر از طریق موعظه و نصیحت و نیز بیان احکام خرید و فروش و انجام کارهاى اقتصادى در آن صورت مى‏گیرد و نیز مطابق تاکیدات فراوان حضرت رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله) و ائمه هدى‏ مبنى بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و نیز انجام دادن کار اقتصادى، این امور فقط با هدف رضایت خداوند و رفع حوائج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه مادى و سودجویانه انجام می گیرد و زمینه ‏هایى را در جهت ایجاد رقابت سالم و تأثیر در روند معاملات و کارهاى اقتصادىایجاد می کند.»13
اگر نظری به چگونگی ارتباط مسجد و امور اقتصادی در صدر اسلام داشته باشیم مشخص می شود که «اکثر تجّار و بازرگانان به محض این که وارد شهرها مى‏شدند به مساجد مراجعه مى‏کردند. با توجه به نقش محوری مساجد، حضور این تجّار و بازرگانان در این اماکن نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز، خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مى‏شدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمى‏گرفت و هنگام حضور در مسجد، اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادى صورت مى‏گرفت و حتی بیت‏المال، در مسجد نگهدارى مى‏شد. خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مى‏شد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت‏المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاى قیمتى خود را به آن جا مى‏سپردند. همچنین، تنظیم قراردادها در مسجد انجام مى‏گرفت و بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا مى‏کشید اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت مى‏گذاشتند و پس از بازگشت، پس مى‏گرفتند.»14
از دیگر خدماتى که در زمینه اقتصادى در زمان رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) در مسجد صورت مى‏گرفت، «پخش کمک هاى مالى میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالى از ناحیه‏اى به مدینه مى‏رسید آن را به مسجد پیامبر(صلّی الله علیه و آله) مى‏آوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم مى‏شد. اموال عمومى در این مسجد تقسیم و غنایم جنگى نیز در آن جا میان مسلمانان توزیع مى‏شد. در صحیح بخارى آمده است: مالى را از بحرین براى رسول‏خدا(صلّی الله علیه و آله) آورده بودند. آن حضرت فرمودند: آن را در مسجد توزیع کنید. آن گاه رسول‏خدا (صلّی الله علیه و آله) براى اداى نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست و هیچ کس نبود مگر این که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) چیزى از آن مال را به او بخشید.»15
از انواع دیگر کارکرد اقتصادى که عمدتاً در مساجد و با مشارکت و همیارى و در جهت کمک اقتصادى به مردم، انجام مى‏گیرد، مى‏توان از تشکیل صندوق قرض‏الحسنه، ارائه خدمات بانکى اعم از حفظ سپرده‏هاى مردم و واگذارى وام بدون بهره که از طریق شوراى صندوق قرض‏الحسنه صورت می گیرد نام برد و این سنت حسنه قرون متمادى است که در بین مؤمنین نمازگزار مساجد انجام مى‏شود. با توجه به تأکیدات فراوان آیات و روایات در خصوص منع انجام معاملات ربا، تشکیل صندوق هاى قرض‏الحسنه از بهترین روش هاى اقتصادى براى رفع احتیاجات مالى و اقتصادى مردم مى‏باشد که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوق هاى خیریه و قرض‏الحسنه، مساجد بوده‏اند. علاوه بر آن مى‏توان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونى‏هاى مصرف محله نام برد که توسط هیئت امناء مساجد جهت رفع نیازهاى ضرورى جمعیت، حوالى مسجد انجام مى‏گیرد. نوعی دیگر از فعالیت های اقتصادى که عمدتاً در مساجد صورت مى‏گیرد و بیشتر جنبه خیرخواهانه و بشر دوستانه دارد، جمع آورى پول براى مستمندان و نیازمندان، خرید جهیزیه براى خانواده‏هاى کم درآمد و فقیر، پیدا کردن کار براى بیکاران و نیز جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى تولیدى و مراکز کوچک اقتصادى برای کمک رسانى به صورت خیرخواهانه و فى سبیل‏الله است.
با توجه به این که در ادوار گذشته، مساجد در مراکز شهرها قرار داشتند و بازار در کنار آن ایجاد مى‏شد، اکثر مساجد داراى حجره‏ها و دکاکین بوده‏اند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان براى مسجد هزینه مى‏شد و این درآمدها بخشى از فعالیت‏هاى اقتصادى مسجد را تشکیل مى‏داد که در راه کارهاى عام‏المنفعه، تعمیر و نگهدارى و توسعه مساجد یا کمک به ابن‏سبیل و فقیران و مستمندان هزینه مى‏شد.
از دیگر راه هاى تأمین هزینه مساجد وقف مى‏باشد. معمولاً بعضى از مساجد داراى زمین، مغازه یا کارگاه‏هاى تولیدى هستند که با هدف توسعه و ترویج فرهنگ اسلامى توسط مومنین وقف می شوند و درآمد حاصل از این زمین ها بالنسبه صرف امورات فوق الاشاره مى‏شود. از دیگر نقش های غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، اجرای جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد در خصوص رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى مى‏باشد. با توجه به این که مساجد در اکثر کشورهاى جهان اسلام داراى محوریت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر مسجد داراى نقش فعالى است. و هنگام نماز مسجد محل مراجعه بازاریان، کسبه، و اصناف اطراف بازار مى‏باشد. امام جماعت نیز در هر جلسه از نماز، ضمن دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعالیت‏هاى اقتصادى فعالند آنان را به رعایت اخلاق اسلامى و اقتصادى، انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى دعوت مى‏کند که این موعظه و سخنرانى ائمه جماعات در مساجد، تأثیرى عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان نیز براى رعایت مسائل شرعى مجبور به فعالیت های سالم اقتصادى مى‏شوند.16
در حوزه اقتصادی مساجد، راه های مختلفی وجود دارد که امکان ارتباط تنگاتنگ را در بین آن ها فراهم می سازد. مسجد با « تقویت دین داری و با توجه به فضای معنوی حاکم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامی تربیت می کند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زکات به فقیران مسلمان کمک می کنند. انفاق و صدقه یکی از ارزش های اسلامی است؛ اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون و همکاری را افزایش می دهد و با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد، جریان های فقرزدایی در سطح جامعه افزایش می یابد. با قرار دادن صندوق صدقه، و کمک به فقیران در مسجد، شناسایی فقیران آبرومند به وسیله هیئت امنا و جمع آوری کمک های نمازگزاران، گام مهمی در زدودن فقر برداشته می شود. در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده ای به شمار می آید. از سوی دیگر، مؤسسه های مالی، چون صندوق قرض الحسنه در رونق اقتصادی مؤثرند و این کار، افزون بر شکوفایی مساجد با تقویت سنت مذهبی قرض (وام)، در برطرف کردن مشکلات اقتصادی مردم نیز مؤثر است.»17
پی نوشت ها:
1- قرآن‏کریم، سوره تکویر، آیه 26.
2- رهبری، حسن، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، ص 250.
3- فراهتى، عباسعلى، مسجد نخستین پایگاه عبادى سیاسى...، مجله مسجد شماره 18، ص 23 و ص 24.
4- مکى سباعى، محمد، تاریخ کتابخانه‏هاى مساجد ، ص 39 تا 42.
5- بوازار، مارسل، اسلام در جهان امروز (ترجمه محسن موّیدى)، ص‏101 و ص 102.
6- فتحى و اجارگاه ، کورش، تأملى دوباره بر کارکرد مسجد، (مسجد نقطه وصل)، ص 18 .
7- حسینی، زینب السادات، فروغ مسجد، ج7، ص 522.
8- همان منبع.
9- همان منبع.
10- www.shabestan.ir
11- فتحى و اجارگاه کورش، تأملى دوباره بر کارکردهاى مسجد، مسجد نقطه وصل، ص 18.
12- www.shabestan.ir
13- فراهتى، عباسعلى، مسجد نخستین پایگاه عبادى سیاسى...، مجله مسجد شماره 39، ص 56.
14- موظف رستمی، محمد علی، آیین مسجد، جلد دوم، ص 158.
15- همان منبع.
16- همان منبع.
17- www.shabestan.ir