نویسنده: سید رضی سیدنژاد
نهضت های اجتماعی رایج در جوامع گوناگون، هر یک با توجه به هدفی که دنبال می کنند، مخاطبان ویژه ای دارند. بر این پایه، آن دسته از نهضت هایی که پیروزی و حاکمیت یابی نژاد ویژه ای را در پی می گیرند، تنها اقوام و ملیت های وابسته به آن نژاد را مخاطب قرار می دهند. همچنین حرکت های اجتماعی و انقلابی که پیشرفت و حاکمیت مذهبی و آیین ویژه ای را هدف خویش قرار داده اند، تنها پیروان و علاقه مندان آن مذهب و افراد جذب شده به آن آیین را مخاطبان اصلی خود می شناسند. اما در نهضت های الهی، مخاطب پیامبران خدا، همه ی انسان ها، از هر قشر، نژاد و طبقه اند؛ زیرا همه ی پیامبران از سوی خداوند مأموریت دارند انسان ها را از گمراهی نجات دهند و به راه راستی که در آموزه های وحی الهی تبیین شده است، هدایت کنند. بنابراین، پیروان آنها را در گروه ها و قشرهای مختلف اجتماعی با نژادهای گوناگون تشکیل می دهند. از این روی، وقتی یاران رسول خدا (ص) را شناسایی می کنیم، میان آنان سیاه افریقایی، عرب بادیه نشین جزیره العرب، شاهزاده ی ایرانی، برده ی رومی، تاجر بزرگ قریشی، تاجرزاده ی مدنی و... به چشم می خورند. دلیل عمده، آن است که مخاطب آموزه های رسول خدا (ص) فطرت پاک همه ی انسان هاست و هرگز به گروه یا طبقه، قشر یا ملیت و نژاد ویژه ای محدود نمی شود. پیامبر بر آن است تا از راه حاکمیت بخشی به احکام و ارزش های الهی، همه ی افراد بشر را به سوی کمال و تعالی هدایت کند. از جمله افراد تشنه ی حقیقت که در سخت ترین موقعیت به پیامبر اکرم ایمان آورد، فردی به نام «مُصعَب بن عُمَیر» است. مصعب، فرزند خانواده ای بسیار ثروتمند بود، اما هرگز ثروت و دارایی، عطش حقیقت خواهی اش را سیراب نکرد. آورده اند، روزی که وی با خبر شد رسول اکرم (ص) از سوی خداوند تعالی به پیامبری برگزیده شده است، با تحمل سختی های فراوان، خود را به آن حضرت رساند. او پس از شنیدن سخنان ایشان دریافت که رهنمودهای رسول اکرم (ص)، همان حقایقی است که در پی آنها بوده است. از این روی، به مال و ثروت و زندگی در رفاه، پشت پا زد و در زمره ی یاران ویژه ی پیامبر خدا درآمد.
خاندان مُصعَب بن عُمَیر
مُصعَب بن عُمَیر بن هاشم بن عبد مناف بن عبدالدار بن قُصی، در سال شانزده عام الفیل، در یکی از خانواده های اصیل بنی عبدالدار چشم به جهان گشود. مادرش خناس، دختر مالک، از زنان ثروتمند قریش بود. مصعب، در کمال آرامش، رفاه و آسایش در آغوش خانواده ای سرشناس رشد یافت. وی چهره ای گیرا و جذاب داشت و در نوع پوشش و استفاده از لباس های گران قیمت و انواع عطرها زبانزد مردم مکه بود؛ چنان که وی را خوش پوش ترین جوان مکه می خواندند. مصعب در سال 41 عام الفیل، در حالی که 24 سال از عمرش می گذشت، در خانه ی ارقم، محل گردهمایی تازه مسلمانان، به آیین الهی اسلام ایمان آورد. از آنجا که می دانست خانواده اش، به ویژه مادرش با آیین اسلام پیامبر خدا و پیروان آن حضرت به شدت مخالف اند، از آشکار کردن ایمان خود به آیین اسلام خودداری کرد تا با مخالفت آنان روبه رو نشود.آشکار شدن ایمان مصعب
مصعب به خوبی می دانست اگر ایمان خود را آشکار سازد، افراد بسیاری، به ویژه خانواده اش با وی مخالفت خواهند کرد و حتی او را از پیوستن به یاران رسول خدا (ص) و رسیدن به خدمت آن حضرت، باز می دارند. از این روی، می کوشید کسی از ایمان او به پیامبر اسلام با خبر نشود.همیشه مراقب بود کسی از رفتن او به خانه ی ارقم یا دیدارهایش با رسول خدا (ص) و ادای عبادت هایش آگاه نشود. با این حال، روزی یکی از بستگانش به نام «عثمان بن طلحه» وی را در حال نماز خواندن دید. این خبر به سرعت در سرتاسر مکه پیچید و مردم از شنیدن این خبر، بسیار در شگفت شدند. بستگان او به ویژه مادرش نیز سخت برآشفتند و به کارش اعتراض کردند.
مصعب با اینکه از فاش شدن رازش ناراحت بود، پس از بررسی جنبه های کار به این نتیجه رسید که باید بدون هیچ گونه هراس، با شجاعت، از ایمان خویش دفاع کند. بنابراین، پس از آن روبه رو شدن با اعتراض خویشاوندان، به ویژه مادرش، با کمال شجاعت خطاب به آنان آیه هایی را از قرآن تلاوت کرد. مادر مصعب پس از شنیدن آیه های قرآن، خواست وی را خاموش کند، ولی خود او نیز از سخنان پسرش متأثر شد و نتوانست این کار را انجام دهد. با وجود این، تصمیم گرفت وی را برای کنار گذاشتن خدایش، به گونه ای دیگر گوشمالی دهد. می گویند مادر مصعب، او را در یکی از اتاق های خانه اش زندانی کرد تا از ارتباط او با پیامبر خدا و پیروانش جلوگیری کند.
ناراحتی بزرگان مکه از ایمان مصعب
گفته اند وقتی اشراف مکه دیدند روز به روز جوانان بیشتری به آیین اسلام می پیوندند، نگران شدند. از این روی، برای یافتن راه چاره ای با هم مشورت کردند؛ زیرا به خوبی می دانستند اگر این وضعیت ادامه یابد، برای آنان مشکلاتی را به وجود خواهد آورد.روزی ابوسفیان، در حالی که بسیار ناراحت بود، به یکی از نشست های کفار وارد شد. حاضران با دیدن وی بسیار در شگفت شدند. عُتبه از او پرسید: «ای ابوسفیان! چه شده است که چنین مضطرب و ناراحتی؟» ابوسفیان از شدت ناراحتی نتوانست پاسخ دهد. عتبه دلیل ناراحتی اش را حدس زد و به وی گفت: «ای ابومعاویه، ناراحت نباش! اگر قدری آرام شوی، خواهی دید که درباره ی محمد و یارانش چه تصمیمی گرفته ایم.» ابوسفیان کم کم آرام شد. سپس به حاضران گفت: «عثمان بن طلحه خبر آورده است که پسر عبدالدار (مصعب) به تازگی به دین محمد گرویده است».
ابوجهل از شنیدن این خبر شگفت زده شد و به حاضران گفت: «باید قاطعانه درباره ی محمد تصمیم بگیریم و نگذاریم بیش از این، جوانان ما را گمراه سازد. تا به حال، بیشترین افرادی که به او می پیوستند، برده ها و انسان های فقیر بودند، ولی کارش به جایی رسیده است که فرزندان اشراف قریش را پیرو خود می سازد. دیگر نمی توان این مسئله را تحمل کرد». می گویند در پی اسلام آوردن مصعب، بزرگان قریش تصمیم گرفتند سه کار را هم زمان انجام دهند تا از پیشرفت اهداف رسول خدا (ص) جلوگیری کنند: نخست نزد پدر مصعب بروند و از وی بخواهند نگذارد فرزندش با محمد و یارانش معاشرت کند؛ زیرا کار مصعب ممکن است سبب گرایش دیگر جوانان اشراف به دین محمد (ص) شود. دوم اینکه اگر پدر مصعب این کار را نکرد، خودشان مصعب را بکشند تا برای دیگر جوانان عبرت شود. سوم اینکه تدبیری بیندیشند که رسول خدا (ص) نتواند در مکه به تبلیغات خود ادامه دهد؛ هر چند لازمه ی چنین کاری قتل او باشد.
آورده اند چند تن از بزرگان مشرک به خانه ی عُمیر، پدر مصعب رفتند. ابوجهل فریاد زد: «ای ابوزراره! پسرت به دین محمد گرویده است و به خدایان ما بی احترامی می کند. اگر تو او را از گمراهی نجات ندهی، مطمئن باش شمشیر قریش او را سر جایش خواهد نشاند.» عمیر این حرکت ابوجهل را توهین برخود دانست و خواست پاسخش را بدهد که ابوسفیان دخالت کرد و به او گفت: «ای ابامصعب، با پسر عموهایت مهربان باش. ابوحکم (ابوجهل) منظور بدی ندارد. وی از به خطر افتادن موقعیت اشراف، که تو خود یکی از آنانی، نگران است. ما می خواهیم تو خود تدبیری بیندیشی و مصعب را از راهی که در پیش گرفته است، منصرف سازی که این کار به صلاح همه ی ماست».
زندانی کردن مصعب
خبر پیوستن مصعب به رسول خدا (ص) در شهر پیچید و اعتراض اشراف قریش را برانگیخت.از سوی دیگر، خانواده ی مصعب، به ویژه پدر و مادرش، این کار وی را برای خود ننگ می دانستند. از این روی، تصمیم گرفتند فرزندشان را از راهی که در پیش گرفته است، نگه دارند. آنان پس از مشورت بسیار، به این نتیجه رسیدند که مصعب را در خانه زندانی کنند او را از غذا و آب محروم سازند، تا او از دین تازه ی محمد دست بردارد. چیزی نگذشت که مصعب بر اثر سخت گیری خانواده و ندادن غذا و آب به وی، تغییر کرد. او دیگر آن خوش پوش و خوش سیمای مکه نبود. ولی هر چه بر وی سخت گیری کردند، از دین دست برنداشت و همچنان به رسول خدا (ص) و آیین اسلام وفادار ماند. پدر و مادر مصعب به او وعده می دادند اگر از پیروی محمد (ص) دست بردارد، بهترین امکانات را در اختیارش می گذارند، ولی او هر روز، مصمم تر از روز گذشته بر ایمانش پافشاری می کرد و هیچ یک از پیشنهادهای آنان را نمی پذیرفت.
هجرت مصعب به حبشه
مصعب به دلیل پافشاری بر ایمانش، همچنان در منزل پدر زندانی بود. از سوی دیگر، سران قریش که گسترش روز افزون یاران رسول خدا (ص) را خطری برای منافع خویش می دیدند، شکنجه و آزار یاران پیامبر را شدت بخشیدند. حضور در مکه برای بیشتر یاران رسول خدا (ص) بسیار سخت شده بود؛ به ویژه برای کسانی که قبیله و اقوام ثروتمندی نداشتند تا از ایشان دفاع کنند. در چنین اوضاع سختی بود که خداوند به رسولش، حضرت محمد (ص)، بر هجرت دستور داد. پیامبر اکرم (ص) نیز به یارانش دستور داد برای در امان ماندن از آزارهای ناجوانمردانه ی مشرکان، برای هجرت از مکه آماده شوند.از آنجا که نجاشی، پادشاه حبشه، در قیاس با دیگر سران کشورهای همسایه، فرد خوبی بود، پیامبر اکرم (ص) به اصحابش دستور داد به حبشه هجرت کنند. وقتی خبر مهاجرت تازه مسلمانان به گوش مصعب رسید، وی نیز تصمیم گرفت خود را به آنان برساند و با ایشان به حبشه برود.
گروه دوم مسلمانان برای هجرت به حبشه آماده شده بودند که مصعب پدر و مادرش را غافل گیر کرد و از زندان خانگی گریخت. او شبانه خود را به دومین گروه مهاجران رساند و همراه ایشان به حبشه رفت. عامربن ربیعه به نقل از پدرش در این باره می گوید: من با مصعب دوست بودم و در هجرت گروه دوم یاران پیامبر اکرم (ص) به حبشه با او هم سفر بودم. من هرگز فردی خوش اخلاق تر از مصعب ندیدم. در این سفر، کوچک ترین کار ناپسندی از او سر نزد.
بازگشت از حبشه
وقتی مصعب و دیگر مهاجران در حبشه به سر می بردند، روزی با خبر شدند که مردم مکه مسلمان شده اند و سران قریش از شکنجه و آزار تازه مسلمانان دست برداشته اند. پس از شنیدن این خبر، بسیاری از مهاجران به مکه بازگشتند. مصعب بن عمیر نیز یکی از آنان بود، ولی وقتی به مکه رسیدند، دریافتند خبر دروغ بوده است و مردم مکه مسلمان نشده و از آزار پیروان رسول خدا (ص) دست برنداشته اند. برخی از مهاجران دوباره به حبشه بازگشتند، ولی برخی دیگر با حمایت آشنایان خود (اشراف مکه) به شهر وارد شدند. می گویند وقتی مادر مصعب شنید پسرش نیز میان بازگشتگان از حبشه است، بی درنگ خود را به آنان رساند و با پسرش دیدار کرد. او امیدوار بود بتواند فرزندش را بار دیگر به آیین گذشته اش باز گرداند؛ به ویژه آنکه در این مدت، با قطع کمک های مالی خانواده و رنج غربت و آزار دشمنان، سختی های فراوانی را تحمل کرده بود. او با این گمان که مصعب اکنون به ترک دین جدید خود حاضر است، با دادن وعده های بیشتر، وی را به بازگشت به دین پیشینش تشویق کرد. غافل از آنکه مصعب در این مدت چنان ایمان و اعتقاد استواری یافته که دیگر هیچ تطمیع و تهدیدی وی را هراسان و پشیمان نمی سازد.آورده اند مادر مصعب نخست کوشید از راه تحریک عواطف، وی را به دین اجدادش بازگرداند، ولی وقتی کاری از پیش نبرد، تهدیدش کرد که دوباره او را زندانی خواهد ساخت. مصعب در پاسخ به تهدیدهای مادرش گفت: «به خدا سوگند، اگر کسی بخواهد تو را در این کار یاری کند، او را خواهم کشت». مادر با شنیدن سخن مصعب دریافت که از گذشته بسیار قوی تر شده است و نمی توان با تهدید، وی را از راهی که در پیش گرفته است، بازگرداند. از این روی، جز این چاره ای ندید که فرزندش را ترک کند و با ناراحتی از وی روی برگرداند. مصعب به مادرش گفت: «به خدا سوگند، برایم دشوار است که به پیشواز پدر و مادرم پشت کنم، ولی چه کنم که شایسته نیست مسلمان مؤمن، از ایمان پاک خود دست بردارد و به دین باطل روی آورد. مادرجان! از تو می خواهم به یگانگی خدای تعالی شهادت دهی و از پرستش بت ها دست برداری که آنها کاره ای نیستند. بدان که محمد (ص)، فرستاده ی خدای یگانه است و پیروی از او، سلامت و سعادت هر دو جهان (دنیا و آخرت) را در پی دارد».
مادر مصعب با ناراحتی به وی گفت: «... هرگز به دین تو روی نخواهم آورد؛ زیرا مردم می گویند دین فرزندش را پذیرفت و به این دلیل، مرا به ضعف عقل و سبک مغزی متهم می کنند». از آن پس، خانواده ی مصعب وی را از خود راندند. مصعب نیز که دلش به نور حق روشن شده بود، از همه ی زرق و برق دنیا و مال و ثروت خانواده اش چشم پوشید و با میل و رغبت، زندگی ساده و فقیرانه را پذیرفت، ولی هیچ گاه حاضر نشد از ایمان خود دست بردارد.
مصعب در شعب ابی طالب
سرانجام زمانی فرا رسید که سران قریش از مراجعه به ابوطالب برای جلوگیری از اعمال حضرت رسول (ص) نتیجه نگرفتند و در بازگرداندن مهاجران حبشه ناکام ماندند. از سوی دیگر می دیدند افراد معتبر و مهم به اسلام روی می آورند و پیروان اسلام از قبایل گوناگون در حال افزایش اند. ناگزیر بر آن شدند تا اهرم فشار جدیدی را بیازمایند. بدین ترتیب که بر خاندان بنی هاشم و بنی مطلب از نظر اجتماعی و اقتصادی فشار آورند تا از حمایت رسول خدا (ص) دست بردارند و او را تسلیم کنند. با این ارزیابی، پیمان نامه ای نوشتند که بنابر آن از بنی هاشم زن نگیرند و به آنان زن ندهند و چیزی به آنان نفروشند یا از ایشان چیزی نخرند. از آنجا که امرار معاش مردم مکه تنها از راه تجارت بود، و گردش اقتصاد و تجارت در دست قریش بود، تحریم هر کس یا هر گروه از سوی آنان، محرومیت کامل او به شمار می آمد. از این روی آنان این حربه را بسیار مؤثر می دانستند و انتظار می رفت به زودی بنی هاشم را به زانو درآورند تا بدین ترتیب، مسلمانان در محاصره ی کامل قرار گرفته، شعله های فروزان انقلاب به خاموشی گراید. در پی امضای این پیمان، ابوطالب، یگانه حامی پیامبر، از عموم خویشاوندان دعوت کرد و یاری پیامبر را بر دوش آنان نهاد. او دستور داد عموم فامیل از داخل مکه به دره ای که میان کوه های شهر و کنار مسجدالحرام قرار داشت و به شعب ابی طالب معروف بود، منتقل شده، آنجا سکنی گزینند.این محاصره سه سال تمام طول کشید. فشار و سخت گیری به حدی بود که ناله ی جگرخراش فرزندان بنی هاشم، به گوش سنگ دلان مکه می رسید. مصعب بن عمیر نیز از جمله کسانی بود که در این محاصره حضور داشت. او نیز در این میان بار سنگین گرسنگی و مشکلات را به دوش داشت؛ با این تفاوت که او پیش از این بهترین موقعیت را داشت و به زندگی سخت و دشوار و گرسنگی شدید خو نگرفته بود. اما ایمان راسخ مصعب پایدارتر از آن بود که چنین مشکلاتی ناامید شود و از آنچه با آگاهی کامل پذیرفته است، دست بردارد. او تا پایان راه، استقامت کرد و حاضر بود تا پای جان از عقیده ی خویش دفاع کند. هر چند سال های محاصره بر مصعب بن عمیر بسیار دشوار و ناگوار بود، او مانند دژی استوار، پایدار ماند و همه ی موانع و سختی ها را به جان و دل خرید و زیر بار فشار بیش از حد، سر تسلیم فرود نیاورد. او به منزله ی یاری فداکار، همیشه و در همه حال کنار رسول خدا (ص) باقی ماند و وفاداری خود را به اسلام نشان داد.
ناراحتی پیامبر خدا از دیدن فقر مصعب
مصعب در راه ایمان و اعتقاد به خدا، از ثروت پدر چشم پوشید. همه ی خاندانش نیز برای پشیمان ساختن او از برگزیدن دین اسلام، بر وی فشار آوردند. بدین ترتیب، مصعب به تنگ دستی و فقر دچار شد.آورده اند، روزی رسول خدا (ص) با یارانش در مجلسی نشسته بودند. ناگهان مصعب، که لباس های نامناسبی بر تن داشت، به مجلس وارد شد. اصحاب وقتی وضع آشفته ی او را دیدند و گذشته اش را به یاد آوردند که روزی با لباس های زیبایش آراسته ترین جوان مکه بود، از ناراحتی سرهایشان را به زیر انداختند تا مصعب احساس شرمندگی نکند. رسول خدا (ص) با آغوش باز از او استقبال کرد و به وی بسیار احترام گذاشت. آن گاه به اصحاب فرمود: «نگاه کنید به کسی که خداوند دلش را نورانی ساخته است. من خود دیدم که مصعب روزی پیراهنی را به دویست درهم خرید و پوشید، ولی امروز برای برگزیدن محبت خدا و رسولش، از آن وضع چشم پوشیده است. زمانی در مکه هیچ جوانی مانند او در رفاه و آسایش غرق نبود، ولی امروز به جرم خداپرستی این گونه در تنگنا قرار گرفته است». (1)
از امیرمؤمنان، علی (ع) نقل شده است: وقتی پیامبر وضع ظاهری نامناسب مصعب را دید، سخت اندوهگین شد و گریست و به اصحاب فرمود: «جرم این مرد چیست؟ او روزی در اوج ناز و نعمت بود، ولی اکنون چون به دین خدا گرویده است، این گونه وی را در سختی و تنگنا قرار داده اند.» (2)
بارها اصحاب رسول خدا (ص) شنیده بودند که آن حضرت درباره ی مصعب فرمود: «در مکه جوانی را ندیدم که خوش لباس تر و ثروتمندتر از مصعب بن عمیر باشد». (3) سعدبن ابی وقاص نیز در این باره می گوید: «ما مردمی بودیم که زندگی خوبی نداشتیم و چون مسلمان شدیم، با سختی و تنگناهایی روبه رو شدیم و صبر پیشه ساختیم و تحمل آن چندان بر ما دشوار نبود. اما مصعب بن عمیر روزی از بهترین زندگی اشرافی برخوردار بود. روزی وی را دیدیم که جامه ای بسیار نامناسب به تن کرده بود و با پوست، سوراخ های آن را وصله کرده و بدنش بر اثر گرما، مانند مار پوست انداخته بود». (4) وقتی چشم رسول خدا (ص) به سر و وضع مصعب افتاد، با اندوه بسیار فرمود: «این جوان را در مکه دیدم که از همه ی جنبه های زندگی در رفاه بود و هیچ کس در برخورداری از تجملات زندگی به پایش نمی رسید، ولی او از همه ی آن امکانات برای خدا و دوستی رسولش دست شست». (5)
مصعب؛ مأمور تبلیغ اسلام در یثرب
در موسم حج، مردم از راه های دور و نزدیک به مکه می آمدند. بدین ترتیب، زمینه ای فراهم می شد که آن حضرت با گروه ها و قبایل گوناگون ارتباط برقرار کند و آنان را با آیین اسلام آشنا سازد و به پذیرش دین خدا دعوت کند.آورده اند در ذی حجه ی سال دوازدهم بعثت، اسعد بن زراره با یازده تن دیگر که دو تن آنان نیز از قبیله ی اوس بودند، به مکه آمدند. آنان بنابر قراری که گذاشتند، در ناحیه ی عقبه ی منا به خدمت رسول خدا (ص) رسیدند و با آن حضرت دیدار کردند و پیمان بستند. آنان هنگام بازگشت به یثرب از پیامبر خدا خواستند مُبلّغی برایشان بفرستد که احکام دین، قرآن و معارف الهی را به مردم بیاموزد. رسول خدا (ص) از میان اصحاب، مصعب بن عمیر را برای این کار برگزید. با اینکه بسیاری از اصحاب از نظر سن و جاه و موقعیت از مصعب بالاتر بودند و با پیامبر خدا خویشاوندی نزدیک داشتند، ایشان از میان همه، مصعب را برای این مأموریت برگزید. او فردی عاقل و تیزبین بود و خوی نرم، زهد و اخلاقی کم نظیر داشت که این ویژگی ها در تبلیغ دین، بسیار مهم و کارساز بود. پس از دستور رسول خدا (ص)، مصعب به همراه اسعد و همراهانش به یثرب آمد و در خانه ی اسعدبن زراره که از بزرگان قبیله ی خزرج بود، سکونت گزید. مصعب، همواره به میان قبایل و خانه های اهل یثرب می رفت و آیین اسلام و قرآن را به آنان می آموخت؛ تا آنجا که دین اسلام به همه ی خانه های انصار راه یافت.
اسلام آوردن معاذبن جبل و اسیدبن حُضیر
می گویند روزی مصعب بن عمیر به همراه اسعدبن زراره به خانه ی سعدبن معاذ، بزرگ قبیله ی اوس رفت تا وی را به اسلام دعوت کند. مسلمانان نیز برای شنیدن آیه های قرآن به خانه ی سعد آمدند. سعد به اسید بن حضیر، یکی از بزرگان قبیله ی اوس گفت: «زود این دو تن را که برای گمراه کردن افراد ضعیف به خانه ی ما آمده اند، گوشمالی بده و از خانه بیرون کن. اگر سعدبن زراره خاله زاده ی من نبود، خودم این کار را انجام می دادم». اسیدبن حضیر سلاحی داشت و به سوی آنان رفت. هنگامی که اسید نزدیک شد، اسعد بن مصعب گفت: «این مرد (اسید) بزرگ قوم خود است. شاید بتوانی او را مسلمان سازی». مصعب گفت: «اگر بنشیند تا چند جمله با وی سخن گویم، امید است اسلام را بپذیرد». اسید در برابر آنان ایستاد و ناسزاگویی را آغاز کرد و گفت: «آمده اید افراد نادان ما را گمراه سازید؟ اگر جان خویش را دوست دارید، برخیزید و از حریم و خانه ی ما خارج شوید». مصعب با آرامش و شهامت گفت: «خواهش من این است که بنشینید و سخن مرا بشنوید. اگر سخنان من شما را خوش آمد، بپذیرید و چنانچه خوشایندتان نبود، به آنها توجه نکنید». آن گاه این مبلّغ جوان و رشید و سخنران توانا، اسلام را در چند جمله معرفی کرد. سپس آیه هایی را از قرآن خواند. این آیه ها، چنان بر اسید تأثیر گذاشت که بی درنگ، خطاب به مصعب گفت: «چه سخنان زیبا و نیکویی است». آن گاه پرسید: «اگر کسی بخواهد این دین را بپذیرد، باید چه کند؟»مصعب گفت: «نخست باید غسل کرده، لباس هایت را پاکیزه کنی. آن گاه به یگانگی خداوند گواهی دهی و دو رکعت نماز بگزاری». اسید این کارها را انجام داد. آن گاه به سوی سعد رفت و وی را از ماجرا آگاه کرد. سعد برآشفت. شمشیرش را از نیام کشید و در برابر مصعب ایستاد و به ایشان ناسزا گفت. مصعب از همان شیوه ای که بر اسید تأثیر گذاشته بود، برای هدایت سعد نیز بهره جست. سعد بن معاذ نیز دل باخته و شیفته ی سخنان مصعب شد و آیه های قرآن بر دلش اثر گذاشت؛ به گونه ای که همان جا اسلام آورد. سپس نزد قبیله اش بازگشت و به آنان گفت: «ای فرزندان عبدالأشهل! عقیده ی شما درباره ی من چیست؟» آنان در پاسخ وی گفتند: «تو بزرگ ما هستی. تدبیر و دانشت از همه بیشتر و نیکوتر است». سعد گفت: «پس بدانید، تا هنگامی که همه ی شما زنان و مردان مسلمان نشده اید، حق سخن گفتن با مرا ندارید». هنوز روز به پایان نرسیده بود که همه ی مردان و زنان قبیله بنی عبدالأشهل مسلمان شدند. به تدریج، افراد برجسته و بزرگ قبیله ی خزرج نیز مسلمان شدند. (6)
مصعب؛ نخستین امام جمعه
پس از آنکه با کوشش های صادقانه ی نخستین مبلّغ اسلام، جمعیت بسیاری از مردم یثرب به اسلام گرویدند، مصعب به رسول خدا (ص) نامه نوشت تا آن حضرت اجازه دهد مسلمانان یثرب به طور رسمی برای خود انجمن و تشکیلاتی داشته باشند. پیامبر اکرم (ص) با این درخواست مصعب موافقت کرد. پس از موافقت پیامبر، مصعب و تازه مسلمانان در منزل «سعدبن خیثمه» گرد آمدند و در روز جمعه، نخستین نماز جمعه را برگزار کردند. مصعب خود امامت نماز را بر دوش گرفت. این در حالی بود که هنوز سوره ی جمعه نازل نشده بود. این نخستین اجتماع مسلمانان در شهر یثرب بود. سعدبن خیثمه به شکرانه ی اینکه مراسم عبادی نماز جمعه در منزلش برگزار شده بود، گوسفندی را قربانی و نمازگزاران را اطعام کرد. (7)بازگشت مصعب به مکه
سرانجام مصعب بن عمیر پس از یک سال اقامت در یثرب، در موسم حج، با گروهی از قبایل اوس که حدود هفتاد تن بودند، به قصد حج و دیدار با رسول خدا (ص) به مکه بازگشت. چون امکان دیدار دسته جمعی و آزادانه با پیامبر خدا نبود، بر آن شدند در اواسط ایام تشریق (یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ذی حجه) و در کنار جمره ی عقبه، دور از چشم مشرکان نزد رسول خدا (ص) بروند. این دیدار در وقت مقرر انجام شد و آنان با پیامبر اکرم (ص) بیعت کردند.این بیعت مفادی در برداشت که عبارت اند از:
1. در سختی و آسانی و در شادی و غم به رهنمودهای پیامبر خدا گوش دهند و از ایشان حمایت کنند؛
2. همواره رسول خدا (ص) را بر خود مقدم دارند؛
3. با کسانی که پیامبر خدا آنان را به انجام کاری مأمور می کند، مخالفت نکنند؛
4. هر جا که باشند، حق بگویند؛
5. در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش کننده ای هراس به دل راه ندهند.
اوضاع یثرب و پیشرفت اسلام را در آنجا به رسول خدا (ص) گزارش کرد. پیامبر از شنیدن موفقیت های مصعب در دعوت مردم به اسلام خشنود شد. مصعب ماه ذی حجه، محرم و صفر را در مکه ماند و در نخستین روز از ماه ربیع الاول، دوازده روز پیش از پیامبر، به مدینه هجرت کرد. (8)
دیدار دوباره ی مصعب با مادر
آورده اند مادر مصعب از بازگشت وی به مکه در موسم حج باخبر شد. بنابراین، قاصدی به سراغش فرستاد. مصعب به احترام مادر این دعوت را پذیرفت، و نزد وی رفت؛ شاید بتواند در دل مادرش اثر گذارد و او را نیز به اسلام علاقه مند کند. پس با این انگیزه به دیدار مادر رفت. مادر مصعب با دیدن او گله کرد که تو به مکه می آیی و پیش از آنکه نزد من بیایی، به جای دیگر می روی. مصعب پاسخ داد: «مادرجان، من هرگز پیش از زیارت پیامبر خدا به هیچ خانه ای وارد نمی شوم و هیچ کس را بر رسول خدا (ص) مقدم نمی دارم». مادر گفت: «ای مصعب، هنوز مذهب باطل خود را ترک نکرده ای؟» مصعب پاسخ داد: «من همچنان در دین پیامبر و اسلامی که خدا برای خود و رسولش پسندیده است، باقی ام». مادر گفت: «پسرم، از هجر و دوری تو، و اوضاعت در حبشه و یثرب بسیار گریه و زاری کردم و برایت نامه نوشتم که مادرت را این همه با دوری خود آزرده خاطر مکن، ولی تو در راهی که پیش گرفته ای، پافشاری و به من بی اعتنایی کردی». مصعب گفت: «مادر جان، شما بی دلیل با دین مخالفت کردید و حتی مرا به زندان انداختید». مادر پاسخ داد: «اکنون نیز قصد دارم اگر حرف مرا گوش نکنی و از محمد روی برنگردانی، تو را با کمک آشنایانمان زندانی کنم».مصعب گفت: «من نیز به کمک دوستان مسلمانم با آنان مبارزه خواهم کرد». وقتی مادر جدیت مصعب را دید، با ناراحتی، وی را ترک کرد. مصعب نیز به وی گفت: «مادر جان، من تو را بسیار دوست دارم و همواره خیرخواهت هستم. حرف مرا گوش کن و به یگانگی خدا و رسالت محمد (ص) ایمان بیاور تا رستگار شوی». مادر از خواسته ی پسرش سر باز زد و گفت: «به ستارگان آسمان سوگند، هرگز این کار را نخواهم کرد. اکنون تو را نیز آزاد می گذارم. تو بر عقیده ی خود باش و من نیز بر عقیده ی خودم باقی می مانم». مصعب نیز وقتی دید پافشاری و تلاشش سودی ندارد، با ناراحتی، مادرش را ترک کرد.
نخستین مهاجر یثرب
پس از ماجرای بیعت عقبه ی دوم، مصعب بن عمیر مدتی در مکه ماند. کم کم زمینه ی مهاجرت پیامبر و مسلمانان به یثرب فراهم می شد. مصعب در فراهم شدن این فرصت، نقش بسیار مهمی داشت. می گویند او پیش از آنکه پیامبر از مکه خارج شود، به همراه دوازده نفر به سوی یثرب حرکت کرد. از «براء بن عازب» در این باره نقل کرده اند: نخستین کسی که از مهاجران بر ما وارد شد، مصعب بن عمیر بود. از او پرسیدیم: «رسول خدا (ص) را چه کردید؟ چرا او را با خود نیاوردید؟» وی گفت: «آن حضرت و اصحابش از پی من می آیند». مردم یثرب آماده شدند تا از رسول خدا (ص) و مهاجران مکه استقبال کنند.می گویند وقتی پیامبر اکرم (ص) به یثرب وارد شد، مردم دسته دسته به دیدن پیامبر آمدند و سوره هایی از قرآن را که در سایه ی آموزش های مصعب آموخته بودند، با لحنی جذاب برای آن حضرت می خواندند. پیامبر نیز آنان را می ستود. مصعب بن عمیر مانند گذشته به ترویج معارف دینی و آموزش قرآن کریم به مردم یثرب پرداخت و این کار را تا نزول تکلیف جهاد با مشرکان ادامه داد. پس از آن، وی نیز همانند دیگر مسلمانان لباس رزم پوشید و در میدان جهاد حضور یافت.
شرکت مصعب در جهاد
وقتی در سال دوم هجری، خداوند به پیامبرش بر جهاد دستور داد، نخستین جنگی که میان مسلمانان و کفار در گرفت، جنگ بدر بود. مصعب بن عمیر در این جنگ شرکت داشت و پرچم مسلمانان در جناح راست به دست او بود.می گویند روزی رسول خدا (ص) به مصعب فرمود: «اگر یکی از افراد خانواده ات در دست تو اسیر شوند، چه خواهی کرد؟ آیا گرفتار احساسات خواهی شد ] و بر او ترحم خواهی کرد]؟» عرض کرد: «ای رسول خدا، در راه خدا هرگز اسیر احساسات نخواهم شد؛ حتی اگر با پدر و مادرم روبه رو شوم».
وقتی رسول اکرم (ص) برای جنگ بدر فرمان بسیج داد، مسلمانان گرد آمدند و به راه افتادند. دو سپاه در برابر هم ایستادند و جنگ آغاز شد. در میانه ی جنگ، زراره، پسر عمیر و برادر مصعب که پرچم دار مشرکان بود، به دست مسلمانان اسیر شد. پس از پایان جنگ، گروهی نزد مصعب آمدند و از او خواستند واسطه شود تا مسلمانان برادرش را آزاد سازند. آنان به او گفتند: «ای مصعب، زراره برادر توست. با او مدارا کن و به وی سخت نگیر. به خاطر مادرت او را آزاد کن». مصعب در پاسخ گفت: «دستور داده ام دست های او را محکم ببندند تا از مادرش که زن ثروتمندی است، در مقابل آزادی اش فدیه بگیرند». خویشاوندان زراره به ناچار چهل هزار درهم فدیه به مسلمانان پرداختند و زراره را آزاد کردند. وقتی رسول خدا (ص) از ماجرا با خبر شد، بر شانه ی وی دست گذاشت و از خداوند برایش موفقیت آرزو کرد. برخی راویان گفته اند وقتی مصعب به هم رزمانش دستور داد دستان برادرش را محکم ببندند، زراره به وی گفت: «ای برادر، این سفارش توست که مرا محکم ببندند و از من فدیه بگیرند؟» مصعب به او پاسخ داد: «برادر من، این مرد انصاری است که تو را اسیر کرده است، نه من».
شهادت مصعب در جنگ احد
حدود یک سال پس از جنگ بدر، نبرد احد رخ داد. رسول خدا (ص) پرچم سپاه اسلام را به مصعب داد. در میانه ی جنگ، گروهی از مسلمانان به گردآوری غنایم سرگرم شدند و از جنگ غافل ماندند. دشمن از این فرصت استفاده کرد و با نیروهای تازه نفسش از پشت سر به مسلمانان حمله کرد. از این روی، جان پیامبر خدا به خطر افتاد. مصعب، همچنان که می کوشید پرچم لشکر اسلام را افراشته نگاه دارد، با سربازان دشمن می جنگید تا از آسیب رسیدن به جان رسول خدا (ص) جلوگیری کند. در این هنگام، یکی از سربازان سواره نظام دشمن به نام «قمیه لیثی» وقتی شجاعت و دلاوری مصعب را برای حفظ انسجام لشکر اسلام و نگاهبانی از پیامبر دید، تصمیم گرفت به او حمله کند و پرچم را سرنگون سازد. او در فرصتی مناسب، از پشت سر به مصعب تاخت و ضربه ای به دست راست وی وارد کرد. دست مصعب از بدن جدا شد. در همین لحظه، شایع شد که رسول خدا (ص) به شهادت رسیده است. مصعب نیز شعارش را تغییر داد و این آیه را خواند: وَ ما مُحَمَّدٌ الاّ رَسولُ قَد خَلَت مِن قَبلِهِ الرُّسلُ أفإن مّاتَ أو قُتِلَ انقَلَبتُم عَلَی اَعقابِکم؛ (9) «محمد، رسولی است مانند رسولان پیشین. آیا اگر بمیرد یا کشته شود، باید به عقب بازگردید؟»سپس پرچم را به دست چپ گرفت و آن را میان بازوانش محکم کرد. ابن قمیه دست چپش را نیز جدا کرد، ولی مصعب همچنان آن آیه را می خواند. او پرچم را به سینه چسبانید و آن آیه را تکرار کرد. این بار ابن قمیه با نیزه به او حمله کرد و سینه اش را شکافت. مصعب از اسب بر زمین افتاد و پرچم اسلام سرنگون شد. دو تن از جوانان بنی عبدالدار با شتاب خود را به وی رسانیدند و بدن بی جانش را از میدان بیرون بردند. رسول خدا (ص) پس از پایان جنگ، کنار جنازه ی مصعب آمد و این آیه را تلاوت فرمود: مِنَ المؤمنینَ رجالٌ صَدَقوا مَا عاهَدُوا اللهَ علیهِ فَمِنهُم مَّن قَضَی نَحبَهُ و مِنهُم مَّن یَنتَظِرُ؛ (10) «از مؤمنان مردانی هستند که در پیمانی که با خداوند بسته اند، وفادار ماندند. گروهی از آنان به پیمان خود وفا کردند و گروهی دیگر در انتظار آن اند و آنان پیمان با خدا را نقض نکرده اند». وقتی اصحاب، پیکر بی جان مصعب را می بردند، پیامبر خاطرات گذشته او را به یاد آورد، و در حالی که قطره های اشک از چشمانش جاری بود، فرمود: «در مکه دیده بودم که او لطیف ترین پیراهن را می پوشید و شاداب ترین چهره را داشت، ولی اینک، ای مصعب! در حالت آشفته و بی جان میان کفن پیچیده شده ای». (11) به این ترتیب، مصعب در سال سوم هجرت در چهل سالگی به فیض شهادت رسید. به فرمان پیامبر خدا او را همراه با «ابوالروم»، «عامربن ربیعه» و «سیوبط بن اسعد» در یک قبر به خاک سپردند.
پی نوشت ها :
1- عدنان الطویل، مصعب بن عمیر، ص34؛ عزالدین ابوالحسن علی بن محمد بن الاثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج2، ص 368.
2- همان.
3- محمدبن سعد، طبقات الکبری، ج3، ص 82.
4- عزالدین ابوالحسن علی بن محمد بن الاثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج4، ص 369.
5- محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج3، ص 82.
6- همان، ص 103.
7- همان، ص 83.
8- همان، ص 83.
9- آل عمران (3)، 144.
10- احزاب (33)، 23.
11- عزالدین ابوالحسن علی بن محمد بن الاثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج2، ص 375.
