نویسنده: آیت الله محمد تقی مصباح یزدی
دانشمندی ناشناخته
استاد شهید مرتضی مطهری رحمه الله از شخصیت های کم نظیر و از برخی جهات، بی نظیر بود که نه در زمان حیاتش، آن طور که باید و شاید شناخته شده بود و نه پس از آن، حقش ادا شد. یکی از دلیل های این امر آن است که شناخت ما از وی کافی نبود و استعداد و توانایی های او را نشناختیم و درست از آن بهره نگرفتیم. علل دیگر برمی گردد به مسائل سیاسی و گرایش های فکری کسانی که با وی همسو نبودند. ستایش امام از شهید مطهری و تأیید بدون استثنای آثار وی یگانه و منحصر به فرد است. سفارش های امام به جوانان که نوشته های شهید مطهری را بخوانند و او را اسوه خویش قرار دهند، درباره ی دیگر متفکران مصداق نداشت و ندارد.این واقعیت ها وظایفی را بر دوش نخبگان و تمام قشرهای جامعه می نهد. سرچشمه ی اصلی معرفی شخصیت استاد به جامعه، افزون بر تأیید های مکرر امام خمینی رحمه الله شهادت اوست. اگر وی شهید نشده بود و بیست سال دیگر با بیانات، درس ها و نوشته های خویش به انجام وظیفه می پرداخت، خدمات او این همه با برکت و تأثیرگذار نمی شد. این از ثمرات شهادت است که خدای متعال خیر کثیری در آن قرار می دهد؛ چنان که شهیدان انقلاب و جنگ تحمیلی منشا برکت، پیروزی و عزت این سرزمین شدند و همه ی ما ریزه خوار آنان هستیم. اگر امروز، بهره ای از شرف، عزت و دیانت داریم و می توانیم در فضای آزادی و استقلال، عبادت و خدمت کنیم، همه مرهون آن گلگون کفنان است. اگر شهیدان نبودند، معلوم نبود امروز، من و شما با دین چه رابطه ای داشتیم. به هر روی، به پاس حق شناسی و قدردانی شهید مطهری برای اعتلای اسلام و تشیع، باید بیش از این ها به معرفی و تبلیغ اندیشه های او پرداخت. (1)
درخششی در تاریکی
قرآن به ما بشارت می دهد که ای مسلمانان، نگران نباشید؛ کسانی که در دام انحطاط و انحراف گرفتار آمده اند، گمان نکنند اسلام در این باتلاق ها غرق می شود. اینها امواجی زودگذر و ناپایدار است که نابود می شود. پس از این تاریکی ها، انسان هایی سر بر می آورند که با توانایی های خویش، اسلام را یاری می کنند؛ برای اعتلای خود می کوشند و مکتب معنویت را احیا می کنند. اینان وقتی احساس وظیفه کردند، از سرزنش دشمنان و دوستان ناآگاه دلسرد نمی شوند؛ هنگامی که تشخیص دادند باید به میدان نبرد با ناروایی ها بیایند، با تمامی توان، خالصانه و عاشقانه، تا سرحد شهادت می کوشند و بر این تلاش ها افتخار می کنند؛ تمام همتشان این است که دین را زنده نگه دارند و دراین راستا، خود را در میان نمی بینند. همین عامل در گمنامی شهید مطهری نیز موثر بود زیرا او به هدفی عالی و مقدس می اندیشید، نه اشتهار خودش. او الگو و نمونه ای برجسته بود که خدا خواست با پرتو افشانی خویش، جویندگان حقیقت را امیدوار سازد. البته برخی از دوستان درحق او بی مهری کردند. هنوز نزدیکان، دوستان وهم سنگرهایش هم به درستی نمی دانند که چرا وی در محاق مظلومیت قرار گرفت، ولی او به این گونه رفتارها اهمیت نمی داد؛ زیرا می دانست فرهنگ اسلامی، ارزش های مذهبی و باورهای مردم در خطر است. از یک سوی، جمود، تحجر، خرافات، ایستایی و جهالت بنیان های اصیل و مقدس دینی را تهدید می کند، و از سوی دیگر، غرب زدگان، مروجان کفر و الحاد و نفاق و التقاط به این چشمه ی پاک و ناب هجوم آوردند. اوست که باید دامن همت بالا زند و در برابر این توفان مهیب و سیل بنیان کن مقاومت کند. کمتر کسی جز او، این روشن بینی و دوراندیشی را داشت. او بود که به موقع تشخیص داد، پای پیش نهاد و با تمام وجود، از دیانت پاسداری کرد؛ چه خون دل ها که ازبرخی دوستان نخورد و چه رنج ها که به جان و دل نخرید؛ ولی چنین گرد و غبارهایی ملالی بر خاطرپاکش ننشانید. (2)شهید مطهری در راه ترویج دین، ازهیچ چیز نهراسید: «لاَ یَخَافُونَ لَومَةَ لآئِمٍ» (3) و از خطرها استقبال کرد. زمانی انسان به فعالیت های فرهنگی و فکری دست می زند و دشمنان سنگ اندازی می کنند. این امری طبیعی است؛ زیرا مخالف کار دشمن است؛ ولی زمانی دوستان و آشنایان به سرزنش انسان می پردازند و می گویند: این چه کاری است که می کنی؟چرا خودت را درچنین وادی مخوفی می افکنی؟سختی کار مضاعف می شود! مطهری گرفتار این واقعیت های تلخ بود. او در شرایطی قرار گرفت که تک و تنها بود و نه تنها کسی وی را همراهی نمی کرد، بلکه بر سر راهش موانعی قرار می دادند. امام خمینی دلیل راهش بود و علامه طباطبائی تشویقش می کرد. شهید مطهری با اخلاص و وارستگی، چنین مسیری را پیمود و سنگلاخ ها را پشت سر نهاد تا به قله ی رستگاری رسید. این هم یکی از رازهای موفقیت چنین انسان دانشور و متعددی است که باید چراغ راه فعالیت های پژوهشی، آموزشی و تبلیغی قرار گیرد. باید فرهنگ مطهر را در مؤسسات خود کاربردی سازیم و راهبردها را از او بیاموزیم. شعار دادن و احترام تنها به شهید مطهری، اگر چه مطلوب است، نمی تواند کافی باشد. باید شعارها را با درک و بینشی ناشی ازایمان و خلوص بیامیزیم و مانند شهید مطهری باشیم تا موفق شویم. این روش می تواند ما را در راهی که برگزیده ایم، موفق کند. (4)
فرازهای اخلاص
مطلبی که می خواهم مطرح کنم، نکته ای نیست که ازیک سخنرانی یا عبارتی در کتاب های شهید مطهری به دست آید. این حقیقی است که از تأمل و تحلیل رفتار و کردار وی آشکار می شود. شهید مطهری از همان اوان جوانی، دارای نبوغی ویژه بود و استعدادی خارق العاده و قدرت ابتکار و نو آوری شگفت انگیزی داشت. البته او برای پیشرفت علمی و معرفتی، زحمات بسیاری کشید، مهاجرت کرد و سختی های جانکاهی را به جان خرید.در آن زمان او یکی از کسانی بود که در حوزه های فقه، اصول، منطق، فلسفه، تفسیر و دیگر رشته های علوم الهی، اسلامی و انسانی، برجستگی ویژه ای در حوزه داشت. وی از استادان موفق حوزه به شمار می رفت که جوانان پر شور، با نشاط و جستجو گری همواره در محضرش می رسیدند و به گرد او پروانه وار، پرواز می کردند. او اگر می خواست مرجع تقلید شیعیان شود و در جهان اسلام و دنیای تشیع، آوازه ای به دست آورد، کاملا برایش میسر بود و اگر می خواست نویسنده ای توانا، حرفه ای و مشهور باشد و از این راه، منافعی کلان به دست آورد، شرایط برایش هموار بود؛ ولی او هیچ یک از این کارها را انجام نداد. وی در عرصه های تبلیغی و فرهنگی، خدماتی انجام داد؛ ولی تدریس در رشته ای را پذیرفت که خواستاران زیادی نداشت. او اگر کلاس فقه و اصول تشکیل می داد، به یقین می توانست حوزه ای پر رونق را اداره کند و سرانجام به عالی ترین مقامات، یعنی اجتهاد و مرجعیت برسد. در زمینه نویسندگی نیز به دنبال نام و نشان نبود. نوشته هایش، بر حسب نیازهای جامعه و ضرورت های فرهنگی و اجتماعی، شکل می گرفت. در نوشته هایش، پیچیده ترین مباحث فلسفی، عمیق ترین مضامین کلامی، ناب ترین موضوعات عرفانی و ساده ترین نکته های ادبی و تاریخی به چشم می خورد. سخنرانی هایش در مساجد، انجمن پزشکان، انجمن مهندسان و در جمع استادان دانشگاه، چندان فراگیر نبود و گروهی اندک از این برنامه های تبلیغی استقبال می کردند. او درکنار پرورش شاگرد در حوزه، در دانشگاه نیز تدریس می کرد. راستی چرا مطهری به دنبال یک رشته نبود تا در آن موضوع خاص، صاحب نظری برجسته شود؛ شهرتی به دست آورد؛ القاب حوزوی یا دانشگاهی به خود اختصاص دهد و در جامعه، به مثابه متخصص یک دانش معرفی شود؟چرا در مسجد پاچنار تهران سخنرانی می کرد یادرجمع کوچک چند جوان شرکت می کرد یا قصه می نوشت؟او می توانست فقه و اصول را در عالی ترین سطح تدریس کند؛ بر منابع فقهی حاشیه بنویسد؛ شاگردان تقریراتش را بنویسند؛ تألیفات بسیار در این رشته از علوم اسلامی بر جای گذارد؛ ژرف ترین پژوهش های فلسفی را انجام دهد؛ حکیمی نامدار گردد و نامش در زمره ی فیلسوفان برجسته جهان درج شود. البته او این عناوین را به دست آورد؛ او هم فیلسوف بود؛ هم مجتهد در فقه و هم متکلم ومفسری با بصیرت به شمار می رفت. مطهری تشخیص می داد که چه کاری در آن شرایط آشفته ضرورت دارد. وی مجموعه مسائل فرهنگی و اجتماعی را به بررسی می گذاشت و برنامه ریزی می کرد که اکنون چه باید کرد تا برای اسلام مفیدتر باشد؛ خداوند ازچه تلاشی خشنودتر می شود و مردم با چه کوششی، از اعوجاج های فکری و کلامی رها می شوند. او به دنبال شناخت درها بود و پس از بررسی معضلات، برحسب اوضاع موجود، فکرمی کرد چه کاری انجام دهد که نزد خداوند سرافرازتر باشد و اگر به خدمت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف برسد، آن ذخیره الهی و خاتم اوصیای خداوند به وی آفرین بگوید!
شهید مطهری در پی انجام وظیفه بود، به همان اندازه ای که تشخیص می داد. برای نمونه، وقتی در فعالیت های سیاسی مشارکت می کرد یا به کوشش های علمی روی می آورد، هیچ عاملی نمی توانست سد راهش شود. حتی برخی فعالیت های او موقعیت علمی اش را زیر سؤال می برد، و گاهی جانش را در معرض خطر قرار می داد.
موضع گیری ها، سخنرانی ها، نگارش های متعهدانه و بحث های حکیمانه اش بازتاب های گوناگون داشت. چنین نبود که همگان موافق کارهایش باشند. این روحیه، بر حسب تحلیل های مختلف، می توانند دلیل های گوناگونی داشته باشد؛ ولی همه ی اینها به این برمی گردد که مطهری، صادقانه درپی جلب رضایت حق تعالی بود و می کوشید برای خدا کارکند. یکی از رازهای موفقیت او این است که این دانشمند شهید، مظهر اخلاص بود. بیان این مسئله آسان است؛ ولی در عمل، بسیار دشوار است که یک انسان خلاق، توانمند، متفکر، مجتهد، فیلسوف و... از همه ی شهرت های علمی و اجتماعی و القاب گوناگونی که برای یک دانشمند متصور است، بگریزد؛ تنها خواستار خشنودی حضرت حق تعالی باشد و روی کتاب هایش تنهابنویسد مرتضی مطهری و از عناوین متداول چشم بپوشد.
این رمز موفقیت برای مطهری ارمغانی ارزنده فراهم آورد و آثار همت و کوشش او خیلی زود آشکار شد و برکت و گسترش یافت. طالبان نوشته هایش هر روز افزایش می یابد؛ کتاب هایش به طور مکرر چاپ می شوند و جاذبه سخنانش دل ها و جان ها را تصرف کرده است. برادران عزیز، در پی کسب اخلاص باشید، نه کسب مدرک و القاب. گاه مقام های دنیایی، دفترها، میزها و امکاناتی که برایمان فراهم می گردد، اگر چه ظاهری جذاب دارد؛ دام شیطان است. شیطان به ذهن ما القا می کند در رشته ای درس بخوانیم که نان و آب بیشتری دارد، تا زودتر به ثروت برسیم؛ پست های حساس را اشغال کنیم؛ به ما بیش از دیگران احترام بگذارند؛ صدا و سیما با ما مصاحبه کند و القاب ما را مدام به شنوندگان و بینندگان یادآور شوند و هر که ما را در کوچه و بازار می بیند زبان به تحسین بگشاید. نفس اماره حیله های شگفتی دارد. امیر المؤمنین علیه السلام در کتاب شریف نهج البلاغه می فرماید:
وَاعَلَمُوا عِبادَالله اَنَّ المُومِنَ لا یصبِحُ و لا یمسی الا وَ نَفسِهُ ظَنوُنُ عِندَه ُ... ؛ (5) «بندگان خدا! بدانید که انسان با ایمان، شب را به روز و روز را به شب نمی رساند، جز آنکه نفس خویش را متهم می داند». یعنی به نفس خویش اعتماد نمی کند و می گوید این نفس دارد مرا فریب می دهد. اگر انسان این گونه باشد، به یاری خدا می تواند بر حیله های نفسانی پیروز گردد؛ ولی اگر خیلی به خودش حسن ظن داشته باشد، شکست می خورد و شیطان بر او پیروز خواهد شد. باید ذهن و نیت خویش را بررسی کنیم و ببینیم چه اندازه اخلاص داریم. آیا درسی که می خوانیم و مباحثه ای که می کنیم برای رضای حق است یا نه؟وقتی در جلسه ی درس، اشکالی به نظرمان می رسد، آیا می خواهیم استاد را زیر سؤال ببریم و او را در میان جمع شرمنده کنیم؟آیا قصد خودنمایی داریم؟آیا ادب معلم را رعایت می کنیم؟آیا وقت دیگران را نمی گیریم؟آیا می خواهیم توجه دیگران را به سوی خود جلب کنیم؟ گاهی رشته ای را بر می گزینیم تا شهرتی به دست آوریم یا اینکه به صرف ذوق شخصی و علاقه ی درونی، به شاخه ای از علوم روی می آوریم. البته این تمایل ذاتی از آن شهرت طلبی بهتر است؛ ولی با اخلاص فاصله ها دارد.
اما شهید مطهری استعدادهای خود را سنجید و اندیشید که درس خواندنش چقدر برای تقرب به خدا و خدمت به جامعه است. آن گاه، برتوکل خود بر خدا افزود؛ زیرا در مسیر پذیرش مسئولیت ها، خطرها و تنگناهایی وجود داشت؛ ولی آن باور ژرف درونی او را پیش برد. وی دشواری ها را به جان خرید و خون دل ها خورد؛ اما اشتیاق به معنویت، خستگی ها و مرارت ها را از تن و روحش می زدود. او در کارها پایدار بود و با جدیت و رعایت همه جوانب، تصمیم می گرفت. در دشواری ها شکیبا بود و با تزکیه، خودسازی، نماز شب، نوافل، اعمال مستحبی و اذکار، ظرفیت روحی خویش را ارتقا داده بود و تقوا وایمان قوی، تحملش را در مشکلات بالا برده بود. او در علم و عمل نمونه بود و به توانایی ها و دانسته های خویش مغرور نبود و اگر می دید در جایی دور افتاده، شخصی سخنی درست و قابل شنیدن دارد که بر بصیرت انسان می افزاید، بار سفر می بست و در برابرش زانو می زد تا از کمالات معنوی او برخوردار شود. روش مردان خدا این است. (6)
دین باوری
نمی توان عاملی واحد را از رمز و راز موفقیت مطهری دانست؛ زیرا شخصیت وی یک بعدی نیست تا احیاناً یک عامل برای تکامل شخصیت و نبوغ او مطرح شود؛ لیکن نخستین ومهم ترین عامل ایمان واقعی به اسلام و دین باوری است. همه ما مسلمانیم و به دین علاقه مندیم؛ ولی ایمان بسیاری از ما سطحی و تقلیدی است و در عمق وجودمان وارد نشده و با گوشت و پوستمان آمیخته نشده است. از این روی، وقتی در شرایطی ویژه یا دشوار قرار می گیریم، این باور به بوته فراموشی سپرده می شود و اثر خود را از دست می دهد؛ آن گاه، خودمان در می یابیم که ایمانمان به بسیاری از باورهای پیشین کم رنگ است و آن باورها تأثیر خود را بروز نمی دهند. این گونه افراد در همه قشرها دیده می شوند. مراتب و درجات ایمان در همگان برابر نیست. در میان روحانیان نیز چنین نیست که رتبه ایمانی همه درحد اعلا باشد؛ ولی شهید مطهری از کسانی بود که واقعاً دین را باور داشت و مسائل دینی با گوشت و پوست او عجین شده بود. این از عواملی بود که او را تا پایان، عاشق شهادت و پایدار در میدان و بدون کمترین تزلزلی باقی نگه داشت و اگر این شرایط برای دیگران پیش می آمد، زود خود را می باختند و توان پایداری نداشتند.منشأ این پایداری ها ایمان قوی و دین باوری بود که در ذره ذره وجود و اعضا و جوارح شهید مطهری، مانند خون جاری بود. عامل دوم این است که بر پایه این دین باوری، او در صدد انجام وظیفه بود؛ اگر درس می خواند؛ سخنرانی و تدریس می کرد؛ یا کتاب می نوشت، ازروی هوس نبود. چنین نبود که دلش خوش باشد به چیزی و هر وقت ذوقش گل کند، به دنبال آن کار برود، چنان که یک هنرمند دارای ذوق هنری و جوشش درونی است و آن مسیر را دنبال می کند، تابه پیشرفت هایی برسد؛ یا نویسنده ای که به نوشتن علاقه مند است و می خواهد مقاله بنویسد، همت خود را صرف این تمایل می کند و نویسنده ی خوب و معروفی می شود؛ ولی مطهری این گونه نبود. تلاش های او در اشتیاق و علاقه ی شخصی خلاصه نمی شد. البته او ذوق و استعداد ادبیات، شعر، عرفان و حکمت را نیز داشت؛ ولی راهش را درست برمی گزید، و درباره ی این گزینش می اندیشید، برنامه ریزی می کرد، ابعاد و جوانب آن را در نظر می گرفت و بر حسب وظیفه ی شرعی، به تشخیص خویش عمل می کرد. آن گاه، وقتی کاری را آغاز می کرد، خود را در حاشیه قرار نمی داد، بلکه با تمام وجود، می کوشید آن را به گونه ای درست و شایسته، به ثمر برساند. ورود او به صحنه های سیاسی و اجتماعی، تدریس در دانشگاه و حوزه و قرار گرفتن در زمره واعظان، خطیبان، مبلغان و نویسندگان، برای پیگیری ذوق و علاقه ی شخصی خودش نبود، بلکه به دلیل احساس مسئولیت در برابر جامعه بود.
طبیعی است کسی که دارای چنان ایمانی قوی، راسخ و ریشه دار به مبدا هستی و معاد باشد، ارادتی ویژه به پیامبران و اولیای الهی و بزرگان دین بروز می دهد. و روح و ایثار و فداکاری را در خویش تقویت می کند. شهید مطهری عاشق مکتب و مشتاق معارف و مبانی قران و عترت بود؛ ارزش های ناپایدار مادی، شهرت های علمی و اجتماعی، حتی از نوع مثبت آن برایش جلوه ای نداشت و در دوراهی منافع شخصی و مصالح دینی، ارزش های الهی را بر آن امور موقت و زودگذر ترجیح می داد.
استاد مطهری، با آن ایمان قوی، کمال عقل، کیاست و نبوغی که داشت ودانشی که انحرافات را گرفت و تا پای جان، در راه هدف ایستادگی کرد. او عاشقانه مشتاق شهادت و لقای حق بود. ممکن است کسانی برحسب اقتضای محیط و شرایط زمان، ادعاهایی بر زبان جاری سازند و برای مثال بگویند: خدایا، شهادت را روزی ماکن؛ ولی دلشان به زبانشان گواهی ندهد. شهید مطهری این گونه نبود. او به فداکاری در راه اعتلای مکتب باور داشت و این حقیقت مسلم را دریافته بود که ایثار و از جان گذشتگی موجب تقرب به خدا و لقای الهی است. او آرزو می کرد در راه احیای مکتب کشته شود و به این هدف مقدس خویش رسید. (7) مطهری در زندگی اش، جز حق به چیزی نمی اندیشید.
عطش عملی و معنوی
یکی از رموز موفقیت مطهری این است که در دامن پدری پارسا تربیت شد و در خانواده ای نشو و نما یافت که جویبار فضیلت در آن جاری بود. این ویژگی در شکوفایی او به مثابه انسانی مؤمن، پرهیزگار و خوش نیت، تأثیر به سزایی داشت.شهید مطهری در دوران جوانی، هنگامی که تحصیل را آغاز کرد، دارای عطش و شوقی شگفت برای رسیدن به کمال انسانی بود؛ کمال در دو عرصه معرفت و فضیلت. وی عاشق دانش و معرفت بود؛ به گونه ای که در جوانی، کاری جز فرا گرفتن علوم و معارف نداشت. او حاضر بود از هر گونه لذت زندگی، انس با خانواده و همه آنچه هر انسانی در زندگی اش، به ویژه در روزگار جوانی دارد، چشم پوشد تا در تحصیل دانش پیشرفت کند. مهاجرت او از مشهد به قم و سفرهایش برای تحصیل علم، به ویژه به اصفهان، نشانگر عطشی سیری ناپذیر و شوقی بی مانند است که از همان اوان جوانی، به آموختن دانش و معرفت داشت؛ ولی این تنها یک بعد قضیه است. وی تنها به فرا گرفتن دانش اهتمام نمی ورزید، بلکه همدوش معرفت، خواهان فضیلت و معنویت بود. او هر جا که می رفت، در پی شناسایی استادان اخلاق و عرفان بود، تا با آنان ارتباط برقرار کند و از محضرشان بهره گیرد. خدای متعال نیزاو راازافاضات استادانی بهره مند ساخت که اگر نگوییم بی نظیر، کم نظیر بودند. (8)
یکی از آن استادان امام خمینی رحمه الله بود که شهید مطهری موفق شد در محفل درسی و اخلاقی او حضور یابد. این استاد در کنار مقامات علمی، نو آوری و پژوهش در فقه و اصول، فضیلت های معنوی برجسته ای داشت. او در مدرسه فیضیه، به تدریس اخلاق می پرداخت واهل دل وجویندگان مقامات معنوی، با اشتیاقی شگفت، درآن حضور می یافتند و حتی برخی از آنان در پای درس اخلاق، آن قدر گریه می کردند که از هوش می رفتند. شهید مطهری از این فیوضات پر بار تربیتی و اخلاقی بهره برد و میان امام و او، پیوند عاطفی و انسی ویژه برقرار بود. (9) به همین دلیل، مطهری در سخنان و نوشته هایش، وقتی به نام این بزرگوار می رسید، لفظ روحی فداه را به کار می برد.
مطهری در قم، از محضر علامه طباطبایی نیز بهره گرفت و افزون برجنبه های علمی و فلسفی، در جهات معنوی، ازاین مفسر برجسته و فیلسوف عالی مقام تأثیر پذیرفت. او به علامه علاقه بسیار داشت و این به دلیل امتیازات ملکوتی و اخلاقی استادش بود. (10) شهید مطهری در برخی سخنرانی ها و یادداشت های خود، به این ارتباط علمی و عاطفی اشاره می کند.
استاد مطهری به استادان، با وجود توانایی های بسیار آنان، بسنده نکرد و کوشید با هر کسی ازکمالات ملکوتی بهره ای داشت ارتباط برقرار کند. یکی از آنان مرحوم حاج میرزا علی شیرازی است که دراصفهان ساکن بود. بنده توفیق دیدار با این مرد خدا را داشتم؛ گرچه موفق نشدم از حوزه ی درسی وی بهره ببرم. او انسان وارسته ای بود که رفتار، حرکات، سکنات و حتی سیمای نورانی اش دارای جاذبه و آموزندگی ویژه ای بود. وی در اصفهان، نهج البلاغه تدریس می کرد و شهید مطهری در اثرانس با این معلم مهذب، در اقیانوس نهج البلاغه به غواصی پرداخت و کوشید مطالعاتی درباره ی این کتاب شریف انجام دهد.
حاج میرزا آقا علی روحانی، بزرگواری بود که در اصفهان به منبر می رفت و می کوشید با استناد به قرآن، حدیث و نهج البلاغه موعظه کند. سخنان وی چون از اعماق دلی پاک و نفسی مزکی بر می خاست، بر دل ها می نشست و بسیار اثر بخش بود. وقتی او مضامین نهج البلاغه را با بیانی شیوا می خواند، اشک از دیدگانش سرازیر می گردید و شنوندگان نیز به شدت منقلب می شدند. شهید مطهری از چنین وارستگانی بهره می گرفت. او برای استفاده از محضر میرزا علی آقا، بار سفر می بست، به اصفهان می رفت و مدت ها در این شهر اقامت می گزید، تا از پرتو افشانی های وی بهره مند شود. (11)
شهید مطهری با اشخاص دیگری که در عتبات عالیات یا شهرهای ایران بودند ارتباط برقرار می کرد، تا از مصاحبت و معاشرت با آنان برخوردار شود. جوانان باید عطش علمی و اشتیاق به معارف و همچنین عشق به خودسازی و معنویت را از این دانشمند شهید بیاموزند. اگر مطهری به مقاماتی والا و شایسته دست یافت و خداوند این همه به عمر او برکت داد، به این دلیل بود که وی در علم و عمل، با تحمل زحمت و رنج بسیار پیشرفت کرد وبه موازات آن از فضیلت های اخلاقی و خصلت های معنوی غافل نبود. جوانان امروز باید قدر امکانات و شرایط خویش را بدانند و این بخش از زندگی استاد مطهری، برایشان سرمشق خوبی باشد؛ در فراگیری دانش های دینی و دیگرعلوم سودمند برای جامعه، کوتاهی نکنند و در تقوا و رشد معنوی نیز از هیچ کوششی دریغ نورزند.
این بخش از زندگی آن متفکر شهید، ثمراتی ارزشمند داشت و در پرتو پرورش های خانوادگی، تحصیلات در علوم نقلی وعقلی و تربیت های پرمایه استادان، خداوند عمری با برکت به وی بخشید. او دارای توانی شگفت انگیزدراظهار نظر وشناخت دردها و معضلات بود و چون این بعد علمی و آموزشی را با خودسازی قرین ساخته بود، به مرتبه بالایی از یقین و اطمینان قلبی دست یافته بود. میان این باورعمیق قلبی واعتقادات امثال ما، فاصله بسیار است. اگرانسان بخواهد کامل شود، نباید تنها به تحصیلات و برخی آموزش ها بسنده کند. عمل به دستورات الهی بسیار مهم است؛ چه در مسائل فردی و چه اجتماعی. طبیعی است که وقتی یقین و توکل به خداوند با مهارت های علمی و قدرت تحلیل های فکری و فلسفی ترکیب شود، می تواند محصولات ارزنده ای به ارمغان آورد. کیمیای معنوی ناشی از این تلاش های علمی و عملی، انسان های بسیاری را به سوی حق و دیانت هدایت کرده است. (12)
عمر بابرکت
زندگی در این جهان، نوعی داد و ستد است. آدمی، به طور مداوم، سرمایه هایی را می دهد و در برابر آن، چیزهایی می گیرد و جز این، زیستن در دنیا امکان پذیر نیست. گران بها ترین سرمایه ای که در دست داریم، عمر ماست که با آن، می توان مصالح دنیا و آخرت را به دست آورد. ما، دائم این ثروت مهم را هزینه می کنیم؛ ولی در مقابل، چه به دست می آوریم؟بسته به اینکه برای چه چیزهایی ارزش قایل هستیم، می توانیم این گوهر گرانبها را برای اموری ارزنده تر و پایدار تر هزینه کنیم. برخی افراد این هدیه ارزشمند الهی را صرف لذت های زودگذر و امورفناپذیر می کنند که نه تنها نتیجه ای مثبت به همراه نخواهد داشت، بلکه به دلیل بیهودگی و گاهی خلافکاری، دچارخسارت های معنوی و اخروی نیز می شوند. این افراد همان هایی هستند که به تعبیر قرآن، در غفلت به سر می برند. برخی نیز دل خود را به این خوش کرده اند که در برابر عمری که تلف کرده اند، مال و منال یا جاه و مقامی به دست آورده اند. آنان گمان می کنند موفق هستند؛ در حالی که با واقعیت فاصله دارند. چنین اشخاصی دچار توهم هستند. قرآن درباره این گونه انسان ها می فرماید:قُل هَل نُنَبِّئُکم بِالاخسَرینَ اعمالاً الَّذیِنَ ضَلَّ سَعیهُم فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ هُم یحسَبوُنَ انَّهُم یَحسِنوُنَ صُنعاً اولئِک الَّذینَ کفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِم وَ لِقائِهِ فََََحَبِطَت اعمالُهُم فَلا نُقَیِمُ لَهُم یومَ القیامَةِ وَزناً؛ (13) «بگو آیا شما را آگاه کنیم که کردار چه کسانی بیش از همه به زبانشان بود؟آنان که تلاششان در زندگی دنیا، تباه گردید و می پنداشتند کاری نیکو می کردند. آنان به آیات پروردگارشان ایمان نیاوردند؛ پس اعمالشان ناچیز شد و ما در روز قیامت برای این افراد منزلتی قایل نیستیم».
افزون بر این افراد، گروهی نیز هستند که برای عمر خویش، ارزش هایی پایدارقایل اند. در این زمینه، باید گفت: هر کسی به اندازه شناخت و بینشی که به آفریدگار هستی و وجود خویش دارد، برای عمر خودش، اعتباری در نظر می گیرد و می کوشد آن را در جاهایی هزینه کند که زیانکار نشود.
روی آوردن به دانش، فنون، اختراعات، ابتکارات، هنرها و این گونه دانش ها و مهارت ها، نخستین چیزهایی است که در این راستا، توجه بشر را به خود جلب می کند و او تصمیم می گیرد عمر خویش را در تحصیل، کسب مهارت و فراگیری این معارف علمی و ذوقی به کار برد. آن گاه، به اختراعی دست می یابد؛ هنری می آفریند؛ آثاری بر جای می نهد؛ نوشته هایی برای استفاده دیگران تدوین می کند؛ درپدیده های فیزیکی و زیستی جهان می کاود و دستاورد پژوهش ها، دقت ها و زحمت های خود را در اختیار دیگران می گذارد. در واقع، ژرف کاوی ها و کوشش های این مشاهیر است که میراث علمی، فرهنگی و هنری انسان را پدید می آورد. این کارها سودمند و ماندنی است و نشانگر این که آدمی برای عمر خود ارزش قایل بوده که آن را در راه این امور هزینه کرده است. دانشمندان، حکیمان، هنرمندان و... ازدیرباز، به این واقعیت پی برده اند و جان و هستی خویش را برای رسیدن به آن فدا کرده اند و انرژی و توان خویش را به کار برده اند؛ ولی در واقع، این تلاش ها نیز نارساست. به لحاظ منطق و برهان، درست نیست که انسان عمر خود را بدهد تا به خیال خودش، آثار علمی بر جای گذارد و نام نیک وشهرت به دست آورد؛ زیرا دیگر خودش زنده نیست، تا محصول کوشش خویش را ببیند. انبیا و اولیای الهی به ما نوید داده اند که انسان می تواند در دوران عمرش، آثاری ابدی و زوال ناپذیر بر جای گذارد و در سرای جاوید و عالم برزخ، از بهره ها و محصولات آنها برخوردار شود و به سعادت ابدی و حیات طیبه دست یابد. قران کریم از این داد و ستد مفید و با برکت، چنین خبر داده است:
یا ایهَا الَّذینَ آمَنوُا هَل ادُلُّکم عَلی تِجارَةٍ تُنجیِکم مِن عَذابٍ الیمٍ تُومِنوُنَ بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللهِ بِاموالِکُم وَ انفُسِکُم ذلِکم خَیرٌ لَکم اِن کنتُم تَعلَمُونَ یَغفِر لَکم ذُنوُبَکم و یَدخِلکم جَنَّاتٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الانهارُ وَ مَساکنَ طَیبَةً فی جَنَّاتِ عَدنٍ ذلک الفَوزُ العَظیمُ وَ اُخری تُحِبُّونَها نَصرٌ مِنَ اللهِ و فَتحٌ قَریبُ و بَشِّرِ المُومِنِینَ. (14) «ای کسانی که ایمان آورده اید، آیا شما را به تجارتی رهایی بخش از عذابی دردناک راهنمایی کنم؟به خدا و فرستاده اش ایمان بیاورید و درراه خدا، با مال و جان خویش جهاد کنید. این برای شما بهتر است، اگر دانا باشید. او گناهان شما را می آمرزد و به باغ هایی که درآن نهرها جاری است و نیز خانه هایی خوش و پاکیزه در بهشتی جاوید، داخل می کند، واین پیروزی بزرگی است. نعمتی دیگر که دوستش دارید، نصرتی است از جانب خداوند و فتحی نزدیک. پس مؤمنان را [به این امور] بشارت ده».
اکنون که باید در این بازار دنیا، به داد و ستد بپردازیم و کالایمان را از ما خواهند گرفت، چه بهتر که در برابر آن، کالایی ابدی به دست آوریم. شرط آن این است که عمر خویش را در راه خدا بگذرانیم و آن را در راه خشنودی خدا هزینه کنیم. جهاد با مال و جان در راه خدا، سعادت جاویدان را به ارمغان می آورد. کسانی که چنین عمل می کنند؛ دستورات خدا را در جهان اجرا کرده، برای خدا به پا می خیزند؛ برای او گام برمی دارند؛ زیستن آنان برای خشنودی حق است و برای او، از جان خویش دست می شویند. البته همگان یکسان نیستند و پایه معرفت و ایمان افرادی که این راه را برگزیده اند، متفاوت است. نازل ترین مرتبه ایمان این است که انسان تکالیف واجب را انجام دهد و از گناهان بزرگ دوری جوید تا درروز قیامت آمرزیده شود و به بهشت رود؛ ولی این مرتبه با درجات اولیای خدا بسیار فاصله دارد و عقل بشری نمی تواند اختلافش را درک کند.
در این میان، کسانی که به قله ها رسیده اند، معرفتی کامل به دست آورده اند و عمرشان را به درستی ارزیابی کرده اند. البته شمار این افراد اندک است؛ ولی به هر روی، در هر امتی اشخاصی بوده اند که همتی بس بلند داشته اند و در راه رسیدن به قله های فضیلت کوشیده اند. انسان وقتی وارد این عرصه از معرفت می شود، به جهانی دیگر گام می نهد و افقی دیگر به رویش گشوده می شود و با پیمودن هر مرحله ای از کمال، وارد حیاتی دیگر گونه می شود:
اَوَ مَن کانَ مَیتاً فَاحییناهُ و جَعَلنا لَهُ نُوراً یمشِی بِهِ فِی النَّاسِ کمَن مَثَلُهُ فی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارجٍ مِنها کذلِک زُینَ للکافِرِینَ ما کانُوا یعمَلُونَ؛ (15) «آیا آن کس که مرده بود و ما زنده اش ساختیم و نوری فرا راهش داشتیم تا بدان در میان مردم، راه خود را بیابد، همانند کسی است که به تاریکی گرفتاراست و راه رهایی را نمی داند؟کردار کافران، این گونه در نظرشان آراسته شده است».
این نورانیت و معنویت حیاتی دیگر به انسان می بخشد؛ تا آنجا که چشم دل به نورالهی باز می شود و جلال و شکوه پروردگار را می نگرد. چنین انسانی به دستاوردهای دنیایی بی اعتناست و حتی ازلذت های دنیوی دل خوشی ندارد، بلکه همواره مشتاق پرواز از این قفس است؛ زیرا جهانی را شناخته ودیده است که سرشار ازبهجت و سرور ولذت وصف ناپذیر است. دنیای فانی برای او بسیار تنگ است. شهید آیت الله مطهری این مسیر را شناخت و دل به آن سپرد و وقتی این معرفت را به دست آورد، با خدای خویش پیمان بست و از او خواست که مرگش را شهادت در راه خودش قرار دهد. او از آغاز جوانی، خواهان شهادت بود. فرق شهید مطهری با دیگران شهیدان راه خدا این است که او برای رهایی دل های مؤمنان از گزند ملحدان و زندیقان شهید شد.
او عمر خویش را در راهی هزینه کرد که اسلام بماند و مردم در طریق هدایت قرار گیرند و آثاری بر جای نهاد که مردم با استفاده از آنها، بر معرفت و معنویت خود بیفزایند. وی با خدا پیمان بست که لحظات زندگی و تمام هم و غم خود را برای احیای حقایق قرآنی صرف کند. اینهانیز از رازهای موفقیت شهید مطهری است که خداوند به او توفیق داد وارد چنین عرصه ای شود. (16)
پی‌نوشت‌ها:
1. سخنرانی در جمع ستاد اندیشه های استاد مطهری، (1379/2/7).
2. سخنرانی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، (1380/2/12).
3. مائده (5)، 54.
4. سخنرانی در مدرسه ی مروی تهران، (1368/2/12).
5. نهج البلاغه، خطبه ی 176.
6. سخنرانی در مدرسه ی شهید صدوقی، (1379/2/12).
7. مصاحبه با آیت الله مصباح در سالروز دهمین سالگرد شهادت آیت الله شهید مطهری.
8. سخنرانی به مناسبت فرا رسیدن سالروز شهادت مطهری در جمع طلاب مدرسه ی معصومیه، (1379/2/10).
9. همان سخنرانی.
10. همان سخنرانی.
11. درباره ی این شخصیت بنگرید به کتاب ناصح صالح، با مقدمه ی علامه حسن حسن زاده آملی.
12. همان سخنرانی.
13. کهف (18)، 103-105.
14. صف(61)، 10-13.
15. انعام (6)، 122.
16. سخنرانی در دانشگاه شریف، (1371/2/11).
/ج
