کانت، فیلسوف روشنگری

صد و پنجاه سال از مرگ ایمانوئل کانت می‌گذرد. وی هشتاد سال در شهر کونیگزبرگ که یکی از شهرهای ایالت پروس بود، عمر سپری کرد و در همانجا درگذشت. او از سال‌ها پیش از آن، در عزلت کامل زیسته بود و دوستانش به فکر مراسم خاکسپاری ساده‌ای بودند. اما این فرزند یک پیشه‌ور فقیر، چونان شاهی به خاک سپرده شد. هنگامی که خبر مرگ او پخش شد، مردم به طرف خانه او سرازیر شدند و این جریان روزها ادامه داشت. در روز مراسم خاکسپاری، تمام عبور و مرور در کونیگزبرگ بازایستاد. کاروان دیدناپذیری از مردم در زیر زنگ ناقوس‌های تمام شهر، به دنبال تابوت در حرکت بود. آن‌گونه که معاصران گزارش می‌دهند، اهالی کونیگزبرگ هرگز چنین تشییع جنازه‌ای به خود ندیده بودند.
به راستی این حرکت شگفت‌آمیز و خودانگیخته به چه معنایی می‌توانست باشد؟ آوازه کانت به مثابه فیلسوفی بزرگ و انسانی نیک، به هیچ وجه قادر نیست این موضوع را به اندازه کافی توضیح دهد. به نظر من، این رویدادها معنایی ژرف‌تر داشت. می‌خواهم خطر کرده، این حدس را پیش کشم که در آن هنگام، در سال ۱۸۰۴، تحت سلطنت مطلقه فریدریش ویلهلم سوم، آن ناقوس‌هایی که برای کانت به صدا درآمد، پس‌آهنگ انقلاب‌های آمریکا و فرانسه بود: پس‌آهنگ ایده‌های سال‌های ۱۷۷۶ و ۱۷۸۹. کانت برای شهروندان خود، به نماد این ایده‌ها تبدیل شده بود و آنان به تشییع جنازه او آمده بودند تا از او همچون آموزگار و پیام آور حقوق بشر و برابری در مقابل قانون و نیز منادی جهان وطنی و رهایی خویش به یاری دانش و آنچه که شاید مهم‌تر است یعنی صلح جاویدان بر روی زمین، قدردانی کنند.
بذرهای همه این ایده‌ها، از طریق انگلستان و در قالب کتاب «نامه‌هایی از لندن درباره انگلیسی‌ها» اثر ولتر منتشر به سال ۱۷۳۲ به قاره اروپا رسیده بود. ولتر در این کتاب به مقایسه شکل حکومت مشروطه انگلستان و سلطنت مطلقه در قاره اروپا مبادرت ورزیده بود. او شکیبایی مذهبی انگلیسی را با نابردباری کلیسای رومی و قدرت روشنی‌بخش نظام کیهانی اسحاق نیوتون و تجربه‌گرایی تحلیلی جان لاک را با جزمیت‌گرایی رنه دکارت مقایسه کرده بود.
کتاب ولتر سوزانده شد، اما انتشار آن، سرآغاز جنبشی فلسفی بود که در تاریخ جهان بااهمیت است. جنبشی که میل تهاجمی خودویژه آن در انگلستان فهمیده نشد، چرا که با مناسبات این کشور همخوانی نداشت.
این جنبش را معمولا” در فرانسه éclaircissement و در آلمانیAufklärung [روشنگری] می‌نامند. تقریبا” همه جنبش‌های مدرن فلسفی و سیاسی را می‌توان به طور مستقیم یا غیرمستقیم، ناشی از آن دانست. زیرا این جنبش‌ها یا بی‌میانجی از روشنگری تکوین یافته‌اند و یا در واکنش رومانتیک علیه روشنگری؛ در این واکنش، رومانتیک‌ها با تمسخر از آن به عنوان «روشنگری‌بازی»Aufklärerei یا «روشنگری‌پردازی» Aufkläricht نام می‌بردند.
شصت سال پس از مرگ کانت، این ایده در اصل انگلیسی، به انگلیسی‌ها به مثابه یک «روشنفکری سطحی و پرمدعا» معرفی شد و واژه انگلیسی enlightenment که در آن زمان برای نخستین بار به کار رفت، به عنوان ترجمه Aufklärung یاéclaircissement حتی امروز هم برای خواننده انگلیسی، دارای چاشنی یک «روشنگری بازی» سطحی و پر مدعاست.
کانت به روشنگری باور داشت؛ او واپسین پیکارگر بزرگ آن بود. به خوبی می‌دانم که این نظر امروز رایج نیست. زیرا در حالی که من کانت را واپسین پیکارگر روشنگری می‌بینم، او را اغلب، بنیانگذار مکتبی می‌دانند که روشنگری را نابود کرد مکتب رومانتیک «ایده‌آلیسم آلمانی»، مکتب فیشته، شلینگ و هگل. من مدعی‌ام که این برداشت‌ها با یکدیگر ناسازگارند.
فیشته و بعدها هگل کوشیدند از آوازه کانت به نفع خود بهره‌برداری کنند. آنان او را بانی مکتب خود معرفی کردند. اما کانت آن اندازه عمر طولانی کرد تا ابراز نزدیکی‌های مکرر فیشته را که خود را جانشین و وارث کانت معرفی می‌کرد، واپس زند. کانت در مقاله منتشر شده خود به نام «توضیح در ارتباط با نظریه علم فیشته» (۷ اوت ۱۷۹۹) که کمتر شناخته شده است، تا آنجا پیش رفت که نوشت: «خدا ما را از شر دوستان‌مان حفظ کند … چرا که در میان این به اصطلاح دوستان … فریبکاران و نیرنگ بازانی یافت می‌شوند که در فکر تباهی ما هستند ولی در ظاهر زبان خیرخواهی اختیار می‌کنند و از کمند آنان نمی‌توان به اندازه کافی در امان بود». اما پس از مرگ کانت، هنگامی که او دیگر نمی‌توانست از خود دفاع کند، این شهروند جهانی مورد استفاده قرار گرفت تا در خدمت اهداف مکتب ملی‌گرایی رومانتیک قرار داده شود و در واقع این کار علی‌رغم همه چیزهایی که او علیه روح رومانتیسم، شور احساساتی و شیفتگی گفته و نوشته بود، با موفقیت عملی گشت.
اما گوش فرادهیم که خود کانت درباره ایده روشنگری چه می‌گوید. او می‌نویسد: «روشنگری، برون‌رفت انسان از نابالغی خود کرده است. نابالغی یعنی ناتوانی در به کاربردن فهم خویش بدون رهنمود دیگری. این نابالغی هنگامی خودکرده است که علت آن نه کاستی فهم، بلکه کاستی عزم و دلیری در به کاربردن فهم خویش بدون رهنمود دیگری باشد.»
Sapere aude!
در به کار بردن فهم خویش شهامت داشته باش! لذا این است گزین سخن روشنگری.
چیزی که کانت در اینجا می‌گوید، بدون تردید یک اقرار شخصی است؛ این بخشی از سرگذشت خود اوست. وی که در مناسبات فقیرانه و با چشم انداز محدود پیتیسم بزرگ شده بود، شجاعانه راه رهایی خویشتن از طریق دانستن را پیمود. او در سالهای بعد (آنگونه که هیپل گزارش می‌دهد) گاهی با هراس به «بردگی دوران جوانی‌اش» در گذشته، یعنی زمان نابالغی معنوی خویش نظر می‌افکند. می‌توان گفت که ایده رهایی معنوی خویش، ستاره راهنما و پیکار برای تحقق و اشاعه این ایده، مضمون زندگی او بود.

مکانیک آسمانی و کیهان‌شناسی نیوتون

نقش تعیین کننده در این پیکار را، فیزیک و مکانیک آسمانی نیوتون بازی می‌کرد که آن‌ها هم در قاره اروپا توسط ولتر معروف شده بود منظومه جهانی کوپرنیک و نیوتون، در تکامل فکری کانت، نیرومندترین تاثیر را بر جای گذاشت. نخستین کتاب مهم او یعنی تاریخ طبیعی عمومی و نظریه آسمان، دارای این عنوان فرعی جالب بود: «تحقیق درباره قانون و خاستگاه مکانیکی سراسر ساختمان جهان بر پایه آغازه‌های نیوتونی». این، بزرگ‌ترین طرحی است که تا آنزمان درباره کیهان‌شناسی (Kosmologie) و آموزه پیدایش و تکامل کیهان (Kosmogonie) ریخته شد. این طرح مشتمل بر نخستین فرمولبندی روشن برای نه فقط نظریه‌ای است که امروزه به طور عادی فرضیه «کانت لاپلاس» درباره خاستگاه منظومه شمسی نامیده می‌شود، بلکه همچنین کاربست این نظریه بر خود منظومه راه شیری است (که تامس رایت پنج سال پیش از آن، آن را به مثابه منظومه ستارگان تفسیر کرده بود). کانت بدین‌وسیله پیشاپیش ایده جینز را مطرح ساخته بود. اما حتی این امر نیز در سایه توضیح کانت درباره ستارگان سحابی به مثابه راه‌های شیری و منظومه ستارگان دور قرار می‌گیرد که با توضیحات [امروزی] خود ما تطابق دارد.
آن‌گونه که کانت در یکی از نامه‌های خود توضیح می‌دهد، مساله کیهان‌شناسی بود که او را به نظریه شناخت و سنجش خرد ناب رهنمون شد. مسأله‌ای که او در تلاش حل آن بود و هیچ دانشمند کیهان‌شناس را از این مهلکه خلاصی نیست مسأله پیچیده کرانمندی یا ناکران‌مندی جهان هم در رابطه با مکان و هم با زمان است. برای مسأله کران‌مندی یا ناکران‌مندی جهان در مکان، از زمان اینشتاین به بعد راه حل پیشنهادی درخشانی وجود دارد، یعنی جهانی که کران‌مند، اما بی مرز است. در واقع می‌توان گفت که اینشتاین، گره‌های کانتی را به این ترتیب گشود؛ اما او برای این منظور سلاح‌های به مراتب تیزتری در اختیار داشت تا کانت و معاصران او. برای مسأله کران‌مندی یا ناکران‌مندی زمانی جهان، بر عکس تا امروز راه حل پیشنهادی روشن‌کننده‌ای وجود ندارد.
کانت در همان نامه گزارش می‌دهد که مساله مرکزی سنجش خرد ناب را هنگامی یافت که در تلاش بود تصمیم بگیرد که آیا جهان آغازی زمانی دارد یا خیر. او با شگفتی کشف کرد که برای هر دو امکان، ظاهرا” برهانهای معتبری قابل عرضه‌اند. هر دو برهان جالب اند و دنبال کردن آن‌ها صرفا” نیازمند دقت است. اما طولانی و برای فهمیدن دشوار نیستند.
برای اینکه نخستین برهان را آماده کنیم، با تحلیل مفهوم توالی بی پایانی از سال‌ها (یا روزها و یا هر نوع فاصله زمانی برابر و محدود) آغاز می‌کنیم. چنین توالی نامحدودی از سال‌ها، توالی‌ای است که همواره ادامه دارد و هرگز به پایان نمی‌رسد. این توالی هیچگاه نمی‌تواند تمام شود. یک توالی بی پایان تمام شده و کامل (برای کانت) مهمل و بی معنا یا نچیز (Unding) و تناقضی در خود است. نخستین برهان کانت به صورت زیر استدلال می‌شود: جهان باید آغازی در زمان داشته باشد، چرا که در غیر اینصورت در لحظه حاضر یک توالی بی پایان از سال‌ها گذشته است و از همین رو باید به طور پایان یافته و کامل وجود داشته باشد. اما این موضوع، چنانکه دیدیم غیر ممکن است. به این ترتیب نخستین برهان مستدل می‌شود.
برای اینکه دومین برهان را آماده کنیم، با تحلیل مفهوم زمانی کاملا” تهی آغاز می‌کنیم زمان پیش از پیدایش جهان. چنین زمان تهی‌ای که در آن هیچ چیز وجود ندارد، باید ضرورتا” زمانی باشد که در آن فاصله‌ای زمانی از فاصله زمانی دیگر، به لحاظ رابطه‌ای زمانی نسبت به اشیاء و رویدادها متفاوت نباشد؛ چرا که اصلا” اشیاء و رویدادها وجود ندارند. اما اینک واپسین فاصله زمانی چنین زمان تهی‌ای را در نظر بگیریم فاصله زمانی‌ای را که بلافاصله پیش از آغاز جهان قرار دارد: به این ترتیب آشکار می‌شود که این فاصله زمانی از بقیه فاصله‌های زمانی پیشین به این لحاظ متفاوت است که در یک ارتباط زمانی تنگ و بلاواسطه با رویدادی معین، یعنی پیدایش جهان قرار دارد؛ از طرف دیگر همانگونه که دیدیم، همان فاصله زمانی، تهی است یعنی نمی‌تواند در رابطه‌ای زمانی با یک رویداد قرار گیرد؛ لذا این فاصله زمانی تهی واپسین، چیزی مهمل و بی معنا و تناقضی در خود است. دومین برهان کانت به صورت زیر استدلال می‌شود: جهان نمی‌تواند آغازی در زمان داشته باشد، چرا که در غیر اینصورت باید یک فاصله زمانی وجود داشته باشد یعنی فاصله زمانی بلاواسطه پیش از پیدایش جهان که هم تهی و هم دارای این خصوصیت باشد که در یک رابطه تنگ زمانی با رویدادی در جهان قرار داشته باشد. اما این همانگونه که دیدیم غیرممکن است. بدین ترتیب دومین برهان مستدل می‌شود.
ما در اینجا دارای تعارضی میان دو برهان هستیم. کانت چنین تعارضی را یک خلاف آمد (Antinomie) می‌نامد و خود را از طرق مشابهی درگیر تعارضات دیگری می‌بیند، برای مثال از گونه تعارضاتی چون محدودیت جهان در مکان. اما من در اینجا از نزدیکتر به تعارضات دیگر نمی‌پردازم.

مکان و زمان

کانت می‌پرسد: ما از این تعارضات گیج کننده چه درسی می‌توانیم بگیریم؟ پاسخ او چنین است: تصورات ما از مکان و زمان، قابل کاربست بر روی جهان به مثابه یک کل نیست. تصورات از مکان و زمان، طبیعتا” بر روی اشیاء و رویدادهای معمولی فیزیکی قابل کاربست هست، اما در مقابل، مکان و زمان خود نه شی‌اند و نه رویداد. آن‌ها را حتی نمی‌توان مشاهده کرد و دارای خصوصیت کاملا” دیگری هستند. آن‌ها بیشتر نوعی چارچوب برای اشیاء و رویدادها را به نمایش می‌گذارند؛ می‌توان آن‌ها را با یک سیستم قفسه‌ها و یا یک سیستم کاتالوگ برای نظم بخشی به مشاهدات مقایسه کرد. مکان و زمان، به جهان واقعی تجربی اشیاء و رویدادها تعلق ندارند، بلکه متعلق به تجهیزات و ابزارهای روحی و معنوی ما هستند که توسط آنها به مصاف جهان می‌رویم. مکان و زمان شبیه ابزارهای مشاهده عمل می‌کنند. وقتی ما یک رویداد را مشاهده می‌کنیم، قاعدتا” آن را بلاواسطه و به صورت شهودی (intuitiv) در یک نظم مکانی زمانی جای می‌دهیم. از همین رو ما می‌توانیم مکان و زمان را به مثابه سیستمی نظم دهنده در نظر بگیریم که بر پایه تجربه قرار ندارد، ولی در تمامی تجربه مورد استفاده قرار می‌گیرد و بر همه تجربه‌ها کاربست دارد. به همین دلیل است که وقتی ما تلاش می‌کنیم تصور از مکان و زمان را در عرصه‌ای به کار بندیم که از هر تجربه ممکن فراتر می‌رود، دچار دشواری می‌شویم؛ و این درست کاری است که ما در هر دو برهان درباره آغاز جهان انجام دادیم.
کانت به این نظریه که من خطوط کلی آن را در اینجا ترسیم کردم نام نازیبا و به طور مضاعف گمراه کننده «ایده آلیسم فرارونده» (Transzendentaler Idealismus) را اطلاق می‌کند. تنها گذشت زمان کوتاهی لازم بود تا کانت دلیل کافی برای پشیمان شدن از گزینش چنین نامی داشته باشد، چرا که این نام، بعضی از خوانندگان او را به موضعی سوق داد که کانت را فردی ایده آلیست بدانند و خیال کنند که او منکر واقعیت فیزیکی است و اشیاء فیزیکی را تصورات و ایده‌های صرف می‌پندارد. کانت تلاش بی ثمری کرد تا روشن سازد که تنها خصلت تجربی و واقعیت مکان و زمان را منکر شده است، یعنی خصلت تجربی و واقعیتی از آنگونه را که ما در مورد اشیاء فیزیکی و رویدادها قائلیم. تمام زحمات برای روشن کردن موضع او بی نتیجه بود. دشواری سبک [نگارش] او، سرنوشتش را رقم زد. او محکوم به آن بود که به عنوان خالق «ایده آلیسم آلمانی» در تاریخ ثبت شود. اینک هنگام آن رسیده است که در چنین حکمی تجدید نظر شود. کانت همواره تاکید کرده بود که اشیاء فیزیکی در مکان و زمان واقعی هستند رئال، نه ایده‌آل ... و آنچه که به نگرورزی‌های (Spekulationen) بی در و پیکر متافیزیکی مکتب «ایده آلیسم آلمانی» مربوط می‌شود، عنوان کتاب «سنجش خرد ناب» از طرف کانت با این نیت برگزیده شده بود که حمله‌ای انتقادی نسبت به این نگرورزی‌های به ظاهر عقلانی را اعلام کند. زیرا آنچه را که «سنجش» به نقد می‌کشد، همان خرد ناب است: او استنتاج‌های عقلی در مورد جهان را می‌سنجد که محمول «ناب» به این معنا برازنده آن‌هاست که متأثر از تجربه‌های حسی نیستند و از طریق مشاهده کنترل نشده‌اند. کانت «خرد ناب» را از این طریق می‌سنجد که نشان می‌دهد، استدلال ناب و نگرورزانه و از طریق مشاهدات کنترل نشده درباره جهان، ما را همواره گرفتار خلاف آمدها (Antinomien) می‌کند. او نقد خود را تحت تأثیر هیوم با این نیت نوشت که نشان دهد، مرزهای ممکن تجربه‌های حسی و مرزهای نظریه‌پردازی عقلانی درباره جهان یکی هستند.
هنگامی که کانت کشف کرد، این نظریه دربردارنده کلیدی برای حل یک مساله مهم دوم یعنی اعتبار فیزیک نیوتونی است، باور کرد که اثبات صحت این نظریه را یافته است. کانت نیز مانند همه فیزیک‌دانان هم عصر خود کاملا” اعتقاد داشت که نظریه نیوتون درست و مناقشه ناپذیر است. او چنین نتیجه گرفت که این نظریه نمی‌تواند فقط نتیجه مجموعه‌ای از مشاهدات باشد. اما مبنای حقیقت آن چه چیز دیگری می‌توانست باشد؟ کانت به این صورت به مقابله با این مساله رفت که نخست برای خود، مبنای حقیقت هندسه را روشن ساخت. او گفت که هندسه اقلیدسی نه بر پایه مشاهدات، که بر پایه شهود مکانی و فهم شهودی ما از رابطه‌های مکانی استوار است (“سهش ناب” مکان). فیزیک نیوتونی نیز در وضعیت مشابهی قرار دارد. اگر چه از طریق مشاهدات تایید می‌شود، اما نتیجه مشاهدات نیست، بلکه نتیجه روش اندیشه ما، یعنی روش‌هایی است که ما به کار می‌بندیم تا دریافت‌های حسی خود را منظم کنیم، در رابطه با یکدیگر قرار دهیم، با دریافت‌های حسی پیشین ادغام کنیم و بفهمیم. داده‌های حسی نه، بلکه فهم ما یعنی سازمان و ساختمان دستگاه انطباق‌گر روحی ما مسئول نظریه‌های علوم طبیعی ماست. طبیعتی که ما از راه نظم و قوانین حاکم بر آن می‌شناسیم، حاصل فعالیت نظم‌بخش و همگون‌ساز روح ماست. فرمولبندی خود کانت در مورد این ایده درخشان است: «فهم، قوانین خود را… از طبیعت نمی‌گیرد، بلکه این قوانین را برای طبیعت مقرر می‌کند.»

«چرخش کوپرنیکی» کانت

این فرمولبندی در عین حال بیانگر ایده‌ای است که کانت با غرور از آن به عنوان «چرخش کوپرنیکی» خود یاد می‌کند. او می‌نویسد: «کوپرنیک پس از آن که در روشن ساختن جنبشهای جرمهای آسمانی بر پایه این فرض که همه سپاه اختران پیرامون نگرنده می‌گردند، به شیوه‌ای مطلوب توفیق نیافت، کوشید تا ببیند آیا بهتر موفق نخواهد شد اگر نگرنده را پیرامون خود بگرداند و ستارگان را به حال سکون واگذارد؟» این ایده کانت بود که از طریق چرخش مشابهی، مساله مبنای حقیقت علوم طبیعی را حل کند، یعنی این مساله که یک دانش طبیعی دقیق از نوع فیزیک نیوتونی چگونه ممکن است و آیا هرگز می‌توان به آن دست یافت. کانت می‌گوید، باید این اندیشه را کنار بگذاریم که ما نگرنده‌های منفعلی هستیم که منتظرند تا طبیعت قانونمندی‌هایش را به آنان تحمیل کند. به جای آن باید این اندیشه را بنشانیم که ما هنگامی که دریافت‌های حسی پیشین و جدید خود را ادغام می‌کنیم، به مثابه نگرنده، نظم و قوانین فهم را به آن‌ها تحمیل می‌کنیم. کیهان ما، مُهر روح ما را بر خود دارد.
این تذکر کانت در مورد نقش فعال مشاهده کننده، پژوهشگر و نظریه پرداز، تاثیری محو ناشدنی نه تنها بر روی فلسفه، بلکه بر روی فیزیک و کیهان‌شناسی نیز گذاشت. چیزی شبیه یک جّو فکری کانتی وجود دارد که بدون آن نظریه‌های اینشتاین یا بور قابل تصور نیست و حتی می‌توان این‌طور گفت که ادینگتون هم از این منظر، از کانت کانتی‌تر است. آری حتا کسانی که نمی‌توانند همه جا پیرو کانت باشند (من نیز به آن‌ها تعلق دارم)، با او موافقند که خرد پژوهشگر «… باید طبیعت را مجبور کند که به پرسش‌های او پاسخ دهد و نه اینکه اختیار خود را به طبیعت بسپارد». پژوهشگر باید طبیعت را از همه طرف معروض پرسش قرار دهد تا بتواند آن را در پرتو تردیدها، حدس‌ها، ایده‌ها و الهام‌های خود ببیند. این، به عقیده من یک نگاه ژرف فلسفی است که ممکن می‌سازد، علوم طبیعی (نه فقط نظری بلکه همچنین عملی) را به مثابه آفریده واقعی بشری بنگریم و تاریخ آن را مانند تاریخ هنر و ادبیات به مثابه بخشی از تاریخ اندیشه مورد بررسی قرار دهیم.
اما می‌توان برای «چرخش کوپرنیکی» کانت اهمیت دیگری نیز قائل شد، اهمیتی که ما را به یک دوگانگی در موضع کانت رهنمون می‌شود. چرا که این چرخش به حل مساله‌ای انسانی نائل می‌گردد که از طریق خود کوپرنیک ایجاد شده بود: کوپرنیک جایگاه مرکزی بشریت در جهان را از او سلب کرد. «چرخش کوپرنیکی» کانت این موقعیت را دوباره جبران کرد. چرا که کانت نه تنها به ما ثابت می‌کند که موقعیت مکانی ما در جهان فاقد اهمیت است، بلکه همچنین به ما نشان می‌دهد که جهان ما به یک معنا به دور ما می‌گردد. چرا که این ما هستیم که حداقل بخشی از نظمی را ایجاد می‌کنیم که در جهان می‌یابیم. این ما هستیم که دانش خود را از جهان می‌گیریم. این ما هستیم که جهان را فعالانه می‌پژوهیم؛ و پژوهش، هنری آفرینشگر است.

چرخش کوپرنیکی در فلسفه اخلاق

اکنون خود را از کانتِ کیهان‌شناس و فیلسوفِ شناخت و علم، متوجه کانتِ فیلسوف اخلاق می‌کنیم. اطمینان ندارم که آیا کسی پیش از این، به این موضوع اشاره کرده است که ایده بنیادین فلسفه اخلاق کانتی نیز، برپایه چرخشی کوپرنیکی استوار و از هر لحاظ با چیزی که من هم اکنون توضیح دادم منطبق است. زیرا کانت انسان را به قانونگذار اخلاق تبدیل می‌کند، درست همانگونه که او را به قانونگذار طبیعت تبدیل کرده بود. او به انسان از طریق این چرخش، همان موقعیت مرکزی را در اخلاق می‌دهد که پیش از آن در جهان فیزیکی داده بود. کانت فلسفه اخلاق را همانگونه انسانی می‌کند که کیهانشناسی را انسانی کرده بود.

آموزه خودآیینی

چرخش کوپرنیکی کانت در گستره فلسفه اخلاق، در آموزه خودآیینی (Autonomie) او مستتر است که در آن می‌گوید، ما هرگز اجازه نداریم فرمان یک مرجع اقتدار را کورکورانه اطاعت کنیم. حتی نباید کورکورانه خود را تحت سیطره مرجع اقتداری فوق بشری به مثابه قانونگذاری اخلاقی قرار دهیم. هنگامی که ما در مقابل فرمان مرجع اقتداری قرار می‌گیریم، همیشه این فقط ما هستیم که بر پایه مسئولیت خود تصمیم می‌گیریم که آیا این فرمان اخلاقی یا غیراخلاقی است. ممکن است یک مرجع اقتدار این قدرت را داشته باشد که فرمان‌های خود را بدون اینکه ما قادر به مقاومت در برابر آن باشیم تحمیل کند، اما هنگامی که برای ما از نظر فیزیکی ممکن باشد تا شیوه رفتار خود را گزینش کنیم، آن موقع مسئولیت بر عهده ماست، چرا که تصمیم گیری نزد ماست: ما می‌توانیم از فرمان اطاعت یا سرپیچی کنیم؛ ما می‌توانیم مرجع اقتدار را به رسمیت بشناسیم یا آن را طرد کنیم.
همین ایده از طرف کانت، شجاعانه در گستره مذهب مورد استفاده قرار می‌گیرد. او می‌نویسد: «اگر چه تردیدآمیز به نظر می‌آید، اما هرگز نکوهیده نیست که بگوییم: هر انسانی برای خود خدایی می‌سازد، و حتی برپایه مفاهیم اخلاقی… باید چنین چیزی برای خود بسازد تا او را که خالق اوست، پرستش کند. زیرا یک ذات به هر طریق هم که به عنوان خدا … معرفی و توصیف شود، و یا حتی کسی بخواهد که چنین ذاتی با چنین اوصافی … هم به نظرش آید، باز باید خود او … در درجه نخست … داوری کند، که آیا [وجداناً] اختیار دارد، آن را یک الوهیت یا وجود خدایی (Gottheit) بداند و پرستش کند؟»

قانون اخلاقی

فلسفه اخلاق کانتی صرفا” در این گزاره محدود نمی‌شود که وجدان انسان، تنها مرجع اقتدار اوست. او همچنین تلاش می‌کند نشان دهد که وجدان ما از ما چه می‌طلبد. او فرمولبندیهای گوناگونی از قانون اخلاقی را ارائه می‌دهد. یکی از آن‌ها چنین است: «چنان رفتار کن که بشریت را، چه در شخص خود و چه در شخص هر کس دیگر، همواره همزمان به مثابه غایت به حساب آوری، و نه هرگز تنها به مثابه وسیله». شاید بتوان روح فلسفه اخلاق کانتی را در این کلمات خلاصه کرد: جرات آزاد بودن داشته باش و آزادی دیگران را محترم شمار و از آن پاسداری کن.
کانت برپایه این فلسفه اخلاق، آیین کشورداری مهم خود و آموزه حق بین المللی ملت‌ها را پی ریزی می‌کند. او خواستار اتحاد ملل و فدرالیسمی از حکومتهای آزاد با این وظیفه می‌شود که صلح جاویدان را بر روی زمین اعلام و ابرام کنند.

کانت و سقراط

من کوشیدم با خطوطی مختصر، فلسفه کانت را درباره جهان و انسان و ایده‌های بنیادین او را در این دو مورد ترسیم کنم، کیهانشناسی نیوتونی و فلسفه اخلاق آزادی؛ یعنی همان دو ایده بنیادینی که خود کانت با کلامی زیبا و تقریبا” همیشه نادرست فهمیده شده بیان کرده است: کلام آسمان پرستاره برفراز ما و قانون اخلاقی در درون ما.
اگر بیشتر به عقب بازگردیم تا نگاه همه جانبه تری نسبت به جایگاه کانت در تاریخ به دست آوریم، می‌توانیم او را با سقراط مقایسه کنیم. هر دو متهم شدند که مذهب حکومتی را تباه و جوانان را گمراه کرده‌اند. هر دو خود را بی گناه اعلام کردند و هر دو برای آزادی اندیشه رزمیدند. آزادی برای آنان معنایی بیشتر از عدم حضور اجبار داشت: آزادی برای آنان تنها شکل ارزشمند زندگی برای حیات انسانی بود.
دفاعیه و مرگ سقراط ایده انسان آزاد را به یک واقعیت زنده تبدیل کرد. سقراط آزاد بود، زیرا نتوانستند روح او را مطیع سازند. او آزاد بود، زیرا می‌دانست که نمی‌توانند گناهی را متوجه او کنند. کانت به این ایده سقراط در مورد انسان آزاد که میراث مغرب زمین است، در گستره‌های علم و فلسفه اخلاق معنایی تازه بخشید و به آن ایده جامعه‌ای از انسانهای آزاد را افزود. زیرا کانت نشان داد که هر انسانی آزاد است: نه برای اینکه آزاد زاده می‌شود، بلکه به این دلیل که با باری زاده می‌شود، بار مسئولیت نسبت به آزادی تصمیم گیری خویشتن.
منابع تحقیق :
Karl R. Popper: Immanuel Kant: Der Philosoph der Aufklärung (Eine Gedächtnisrede zu seinem hundertfünfzigsten Todestag), in: Auf der Suche nach einer besseren Welt,10. Auflage 1999, Piper Verlag München, S. 137-147.
انتشار ۲۲ دی ۱۳۸۶
منبع:سایت تصور