نویسنده: حسین تهرانی

خداوند در قرآن مردم را امر به صلوات فرستادن بر خاتم انبیاء صلی الله علیه و آله و سلم می کند

تقدیم درود بر پیشگاه مقدس خاتم رسولان صلی الله علیه و آله و سلم فرمان قرآن کریم است چنان که خطاب به مؤمنین می فرماید:
«اِنَّ الله و ملائکتُهُ یُصَلُّونَ عَلی النَّبی یا ایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلیهِ و سَلِّمُوا تَسلیماً»(1)
«خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند (پس) ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و به فرمانش به خوبی گردن نهید.»

روایتی چند در فضیلت صلوات

صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم موجب مغفرت و بخشش گناهان می گردد (2) و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حالی که مسرور بود فرمود جبریبل به نزدم آمد و گفت:
«ای محمد هر کس که بر تو یک بار درود فرستد خداوند برای او ده حسنه می نویسد و ده سیئه او را محو و ده درجه بر درجات او می افزاید».(3)
و در صحیح مسلم از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود:
«هر کس که بر من یک بار درود فرستد خداوندده بار بر او درود می فرستد».(4)
و نیز از روایات استفاده می شود که هر کس که نام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بشنود و بر آن حضرت درود نفرستد گرفتار شقاوت و بخل شده است.(5)
در منابع حدیثی شیعه نیز روایات فراوانی پیرامون فضیلت و ثواب صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده است.
امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
«بر من درود فراوان بفرستید زیرا درود بر من نوری است در قبر و نوری است بر صراط و نوری است در بهشت.»(6)
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
«درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نابودکننده تر است گناهان را از آب نسبت به آتش.»(7)
و امام صادق علیه السلام فرمود:
«در برخی از کتب یافتم که هر کس که بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم درود فرستد، خداوند صد حسنه برای او می نویسد.»(8)

صلوات چگونه باید باشد

و اما بخش دوم سؤال که صحابه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال نمودند و عرضه داشتند ای پیامبر خدا چگونه بر تو درود فرستیم؟ آن حضرت فرمود بگویید:
«اللهم صل علی محمَّد و علی آل محمّدٍ کما صلَّیت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انَّک حمید مجید اللهم و بارک علی محمّدٍ و علی آل محمَّدٍ کما بارکت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انَّک حمید مجید»(9)
بخاری از کعب بن عجزه روایت می کند که گوید در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشسته بودیم که مردی آمد و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرا گرفتیم که چگونه بر تو سلام کنیم پس چگونه بر تو درود فرستیم؟ پیامبرخدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود بگویید:
«اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انک حمید مجید. اللهم و بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انک حمید مجید»(10)
زید بن خارجه می گوید:
از پیامبراکرم سؤال کردم که چگونه در پیشگاه خدا طلب حاجت کنم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پاسخ داد: برمن صلوات بفرستید و در دعا کوشا باشید و افزود: این چنین بگویید: «اللهم صلی علی محمد و آل محمد»(11)
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این دستورالعمل، چگونگی صلوات کامل را خاطر نشان کرد.

نهی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فرستادن صلوات ناقص

و نیز آنگاه که آیه شریفه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلاَئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً »(12) نازل شد مسلمانان پرسیدند: چگونه درود فرستیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
«لا تصلّوا علی الصّلوه البتراء فقالوا و ما الصّلاه البتراء؟ قال تقولون: اللهم صلی علی محمد»
«بر من صلوات ناقص نفرستید. گفتند صلوات ناقص چیست؟ فرمود این که بگویید: اللهم صلی علی محمد» و ساکت شوید بلکه باید بگویید:
«اللهم صلی علی محمد و آل محمد.»(13)

صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم کامل نمی شود مگر به صلوات بر آل او

مفسران اهل سنّت در ذیل آیه «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی ...» دهها روایت نقل کرده اند که به هنگام درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باید بر آل آن حضرت درود فرستاده شود و در منابع فریقین است که دعا به آسمان بالا نمی رود مگر زمانی که بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم درود فرستاده شود.(14)
در منابع شیعه، نیز تأکید شده است که به هنگام تقدیم درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم الزاماً بر آل او نیز درود بفرستید.
امام باقر علیه السلام از پدرانش روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
«من صلی علی و لم یصلّ علی آلی لم یجد ریح الجنّه و انّ ریحها لتوجد من مسیره خمس ماه عام»(15).
«هر کس که بر من درود فرستد و بر آل من درود نفرستد بوی بهشت را استشمام نمی کند و همانا بوی بهشت با فاصله پانصد سال قابل استشمام است.»
بنابراین این قدردانی و سپاسگزاری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و تبعیت و پیروی از آن حضرت اقتضاء دارد که بر او زیاد درود فرستیم و به هنگام درود بر او بر آل و اهل بیت او نیز درود می فرستیم.
ولی دشمنان آل رسول علیه السلام از روز اول که در سقیفه بنی ساعده اجتماع نمودند، کینه خود را در برابر خط امامت در حذف کلمه «آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم»، هنگام صلوات ابراز می کردند، و در این رابطه نامه هایی که از این خط، برجای مانده است گویای همین مسأله می باشد.
ابن ابی الحدید، اندیشمند معروف اهل سنت در کتاب خود «شرح نهج البلاغه» نامه های مختلفی از این دو جناح، پیروان خط سقیفه و پیروان خط امامت را متذکر گشته است. در نامه های خط سقیفه، هنگام صلوات بر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم کلمه «آل» به چشم نمی خورد.(16) ولی در نامه های گروه دوم، صلوات بر «آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم» دیده می شود.
«زمخشری»، در ذیل آیه، «هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلاَئِکَتُهُ »(17) می نویسد:
طبق مفاد این آیه صلوات بر همه افراد مسلمین روا است، ولی چون شیعیان، پای امامان (آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم) خودشان را در صلوات به میان کشیدند، ما آن را منع کردیم!!(18)
ملاحظه نمودید که حذف کلمه «آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم» در صلوات جنبه سیاسی دارد و گرنه همانگونه که هر دو گروه در تشهد نماز، ناچارند تا صلوات را به طور کامل اداء کنند، باید در غیر نماز صلوات را کامل«اللهم صل علی محمد و آل محمد»(19) بر زبان داشته باشند.
حتی افرادی چون ابن تیمیه که در این زمان، وهّابیان جلوه مکتب فکری او هستند، تحقیقی پیرامون حقوق اهل بیت علیهم السلام که در نتیجه ذکر «آل» را در صلوات لازم می داند، (20) گرچه وهّابیان، بدان عمل نمی کنند.

حکایت

برخی از اهل سنت صلوات را برای غیر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جایز ندانسته و آن را جسارت به مقام نبوت به حساب می آورند. بر اساس همین نگرش، هنگامی که شهید معروف علامه قاضی نورالله شوشتری قدس سره صاحب کتاب ارزنده «احقاق الحق» در موقع ذکر نام امام امیرمؤمنان علی علیه السلام کلمه «علیه الصلاه و السلام» را بر زبان آورد، بر ضدّ او بسیج شدند و به اصطلاح جهت دفاع از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بپا خاستند و فتوای مباح بودن خون وی را صادر کردند. و در این باره طوماری تنظیم کردند و نزد علماء معروف وقت برده و از هر یک از آنها امضاء می ستادند. یکی از لماء بزرگ اهل سنت از امضاء این طومار خودداری کرد و چون آنان می خواستند این طومار را برای شاه وقت هندوستان «اکبرشاه تیموری» ارسال بدارند، این اندیشمند بزرگ اهل سنت (که از امضاء آن طومار خودداری ورزید) به جای امضاء روی طومار این بیت را نوشت:
گر لحمک لحمی ز حدیث نبوی هی
کی، صلّ علی نام علی بی ادبی هی
هنگامی که شاه طومار را ملاحظه کرد و چشمش به این بیت افتاد از اعدام علامه چشم پوشید.(21)

سؤالی از اهل سنت:

با توجه به روایات فوق که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود بر من صلوات ناقص نفرستید، چرا شما آل آن حضرت را استثناء می کنید و بر آنها صلوات نمی فرستید؟

پی نوشت ها :

1. سوره احزاب، آیه 56.
2. «عن الحسن عن النبی [صلی الله علیه و آله و سلم] انه قال: اکثروا الصلاه علی فان صلاتکم علی مغفره لذنوبکم».(کنزالعمال، ج1، ص 436).
3. «عن سهل بن سعد قال: قدم رسول الله [صلی الله علیه و آله و سلم] فذا بابی طلحه فقام الیه فتلقاه فقال: بابی انت و امی یا رسول الله انی لاری السرور فی وجهک قال: اتانی جبرئیل آنفاً فقال: یا محمد، من صلی علیک مره کتب الله له بها عشر حسنات و محی عنه عشر سیئات و رفع له بها عشر درجات».
(کنزالعمال، ج1 ص 436).
4.«عن ابی هریره ان رسول الله [صلی الله علیه و آله و سلم] قال: من صلی علی واحده صلی الله علیه عشراً».
(صحیح مسلم، کتاب الصلوه، باب الصلوه عن النبی، ج1، ص 306).
5. «عن جابر عن النبی [صلی الله علیه و آله و سلم] انه قال: من ذکرت عنده فلم یصل علی فقد شقی».
(کنزالعمال، ج1، ص 438)
«و عن الحسین بن علی علیهم السلام عن النبی[صلی الله علیه و آله و سلم] انه قال: البخیل من ذکرت عنده فلم یصل علی».
(مسنداحمد، ج1، ص 201؛ سنن ترمذی، کتاب الدعاء باب قول رسول الله [صلی الله علیه و آله و سلم] رغم انف رجل).
6. «قال النبی [صلی الله علیه و آله و سلم]: اکثروا الصلاه علی فان الصلاه علی نور و فی القبر و نور علی الصراط و نور فی الجنه».
(بحار، ج94، ص 70).
7. «عن امیرالمؤمنین علیه السلام قال: الصلاه علی النبی صلی الله علیه و آله و سلم امحق للخطایا من الماء للنار».
(ثواب الاعمال، صدوق؛ ثواب الصلاه و السلام علی النبی).
8. «عن ابی عبدالله علیه السلام قال: وجدت فی بعض الکتب من صلی علی محمد و آل محمد کتب الله له مائه حسنه ثواب».
9. تفسیر درّ المنثور، ج5، ص 217؛ کنزالعمال، ج2، ص 176.
10. صحیح بخاری، کتاب بدء الخلق. باب یزفون النسلان فی المش ج 2، ص 159؛ صحیح مسلم، کتاب الصلوه، باب الصلوه علی النبی[صلی الله علیه و آله و سلم]بعد التشهد، ج1، ص 305، ج 66؛ سنن ابی داود، کتاب الصلوه باب الصلاه علی النبی بعد التشهد 2571 ج 976؛ سنن نسائی، کتاب السهو باب کیفیه الصلاه علی النبی، ج3، ص 47-48.
11. «عن زید بن خارجه: سألت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فقال: صلّوا علیّ و اجتهدوا فی الدعاء و قولوا: اللهم صل علی محمد و آل محمد».
(سنن نسائی، ج3، ص 49).
12. سوره احزاب، آیه 56.
13 و 14. در مورد شأن نزول آیه شریفه «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما» و کیفیت صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مراجعه شود به:
صحیح بخاری، ط دارالفکر، کتاب التفسیر باب قوله تعالی «انّ الله و ملائکته یصلون علی النبی» ج6، ص 27 و ط مطابع الشعب، ج 6، ص 151 و ط الامیریه، ج6، ص 120 و کتاب بدء الخلق، باب یزفون النسلان فی المشی، ج4، ص 118 و کتاب الدعوات، باب الصلوه علی النبی [صلی الله علیه و آله و سلم] ج7، ص 156؛ صحیح مسلم، ط شرکته الاعلانات، کتاب الصلوه، باب الصلوه علی النبی [صلی الله علیه و آله و سلم] ج2، ص 16 و ط عیسی الحلبی، ج1، ص 173؛ صحیح ترمذی، ط دارالفکر، ج1، ص 301، ح 481 و ج 5، ص 38 و ط بولاق، ج2، ص 212؛ سنن النسائی، ج 3، ص 45-49؛ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 292، ح 903، 904 و 906؛ سنن ابی داود، ج 1، ص 257 و ح 976 و 977 و 978 و 981؛ اسباب النزول، واحدی، ص 207؛ مسند، احمد بن حنبل، ج2، ص 47 و ج 5، ص 353، موطأ، مالک، مطبوع مع شرحه تنویر الحوالک، ج1، ص 179؛ تفسیر القرطبی، ج 14، ص 233؛ ذخائر العقبی، ص 19، تفسیرالطبری، ج2، ص 43؛ تفسیر ابن کثیر، ج3، ص 507؛ تفسیر کبیر، فخر رازی، ج25، ص 226؛ احکام القرآن، ابن عربی، ج3، ص 157؛ تفسیر درّ المنثور، جلال الدین سیوطی، ج5، ص 215؛ صواعق المحرقه، ابن حجر مکّی، ص 144 و 231؛ فتح القدیر، شوکانی، ج4، ص 303؛ معجم الصغیر، طبرانی، ج 1، ص 74 و 86؛ نظم درر السمطین، زرندی الحنفی، ص 45؛ ینابیع الموده، قندوزی الحنفی، ص 295؛ معالم التنزیل، بغوی مطبوع بهامش تفسیر الخازن، ج5، ص 225؛ کنزالعمال، متقی هندی، ج1، ص 437، ح 2151، و 2170 و 2184 و 2185 و 2186 و 2187 و 2188؛ حلیه الاولیاء، ابونعیم اصفهانی، ج4، ص 271؛ تفسیرالخازن، ج 5، ص 226؛ مسند، شافعی، ص 15 ط مطبوعات العلمیه مصر؛ فرائد السمطین، حموینی، ج 1، ص 25، ح 2 و 3 و 6 و 7 و 8 و 9؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ج8، ص 381؛ مستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، ج1، ص 268؛ اخبار اصبهان، ج1، ص 85؛ سنن الکبری، بیهقی، ج2، ص 378، و ... .
15. بحارالانوار، ج94، ص 56.
16. ر.ک: شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج5، ص 13 و 95.
17. سوره احزاب، آیه 43.
18. تفسیر کشّاف، زمخشری، ج3، ص 273.
«انهم یجوز بمقتضی هذه الآیه ان یصلی علی آحاد المسلمین لکن لما اتخذت الرافضه ذلک فی ائمتهم منعناه».
19. صواعق المحرقه، ابن حجر مکی، ص 146؛ جلاء الافهام، ص 346؛ صحیح بخاری، ج6، ص 151؛ سنن نسائی، ج3، ص 49؛ و ... .
20. از ابن تیمیه، کتابی تحت عنوان «حقوق آل البیت علیه السلام» به یادگار مانده است.
21. زندگی علامه شوشتری، 71.