صبر و شکیبایی از نگاه حضرت علی علیه السلام

 نکاتی بسیار آموزنده در موضوع صبر از نگاه حضرت علی علیه السلام تقدیم خوانندگان عزیز به ویژه نسل جوان جامعه نمایم تا با دریافت این رهنمودهای سازنده در برابر مشکلات و سختی ها (که کم و بیش در زندگانی فرد فرد جامعه ما رُخ می نماید) بدانند که چگونه باید تحمّل کرد و از پس مشکلات برآمد.

صبر و شکیبایی از نگاه حضرت علی علیه السلام
پنج سفارش
آن حضرت در یکی از حکمت های نهج البلاغه می فرماید:وَ عَلَیکم بالصَّبر، فَانَّ الصَّبرَ مِنَ الایمانِ کَالراسِ مِنَ الجَسَدِ، وَ لا خَیرَ فی جَسَدٍ لا رَاسَ مَعَهُ، و لا فی ایمانٍ لا صَبرَ مَعَهُ.(1)

« شما را به پنج چیز سفارش می کنم که اگر برای آنها شتران را با شتاب برانید و رنج سفر را به خاطر آنها متحمل شوید سزاوار است یکی از آن پنج چیز»: و بر شما باد به شکیبایی، که شکیبایی، ایمان را چون سر است بر بدن، و همانطوری که بدن بدون سر ارزشی ندارد همینطور هم ایمان بدون صبر خیری در آن نیست. و نیز فرمود:

مَن لَم یُنجِهِ الصَّبرُ اهلَکَهُ الجَزَعُ.(2) کسی را که صبر و شکیبایی نجات ندهد، بی تابی و بی صبری موجب هلاکت او خواهد شد.و همچنین فرمود:«لا یَعدَمُ الصَّبُورُ الظَفَر وَ اِن طالَ بِهِ الزَّمانُ.(3)
هیچگاه انسان صبور، پیروزی را از دست نمی دهد هرچند که زمان آن طولانی شود.

و نیز در نهج البلاغه آمده که از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: ایمان چیست؟ آن حضرت پاسخ داد: الایمانُ عَلی اَربَع دعائِمِ: عَلی الصَّبرِ، و الیقین، و العَدلِ و الجهاد. وَ الصَبرُ مِنها عَلی اربع شُعَبٍ: علی الشّوق، وَ الشّفقِ، و الزُّهدِ، و التَرقّب، فمَنِ اِشتاقَ اِلی الجنّهِ سَلا عنِ الشَّهواتِ: و مَن اَشفَقَ مِن النّارِ اجتَنَبَ المُحرَّماتٍ: وَمَن زَهِدَ فی الدّنیا اِستهان بالمُصیبات؛ و مَن ارتَقَبَ المَوتَ سارعَ اِلَی الخَیراتِ.(4)
 

ایمان بر چهار پایه استوار است

علی علیه السلام در پاسخ کسی که پرسید: ایمان چیست؟ فرمود: ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر، یقین، عدل، جهاد، صبر نیز بر چهار پایه قرار دارد: شوق، ترس، زهد. انتظار. آن کسی که شوق بهشت دارد شهوت هایش را کم کند (شهواتش را کوتاه کند) و آن کس که از آتش دوزخ می ترسد از حرام دوری گزیند.

و آن کس که در دنیا زهد می ورزد (یعنی نه تنها از حرام دوری می کند بلکه در مصرف حلال نیز اهل اسراف نیست) چنین کسی مصیب های دنیا را ساده پندارد و آن کس که در انتظار مرگ بسر می برد (و می داند که روزی خواهد مرد چنین کسی) در نیکی ها شتاب کند...

شوق به معنای علاقه و اشتیاق به چیزی و شفق در اصل به معنای آمیخته شدن روشنایی روز به تاریکی شب است. سپس در معنای ترس آمیخته با علاقه به کسی یا چیزی به کار رفته و زهد عدم وابستگی به دنیا و زخارف دنیا و ترقب به گونه ای انتظار گفته می شود. به عبارت دیگر:

* آن کس که مشتاق بهشت باشد شهوات و تمایلات سرکش را به فراموشی سپارد. (شوق)

* آن کس که از آتش جهنم می ترسد از گناهان دوری گزیند. (شفق)

* کسی که زاهد و بی اعتنا به دنیا باشد مصیبت ها را ناچیز شمارد. (زهد)

* کسی که انتظار مرگ را می کشد، برای انجام اعمال نیک سرعت می گیرد. (ترقب)

در واقع صبر و شکیبایی گاه در مقابل شهوت و در مسیر اطاعت خداست؛ گاه در مقام پرهیز از گناهان؛ گاه در مقابل مصائب و دروغ های دنیوی و گاه در مقابل پایان عمر و مرگ.

اول؛ عشق به بهشت و نعمت های بی پایانش او را از غلطیدن در شهوات سرکش دنیا حفظ می کند و این همان صبر بر طاعت است.

دوم؛ ایمان به عذاب الهی در آخرت و خوف از دوزخ او را از گناهان بازمی دارد. گویی دوزخ را با چشم خود می بیند.

سوم؛ از آنجاکه بی تابی در مصیبت ها به خاطر وابستگی به دنیاست، آن کس که زاهد و بی اعتنا به دنیا باشد مصیبت برایش کوچک و صبر آسان می شود.

چهارم؛ صبری که از انتظار مرگ ناشی می شود. کسی که هر لحظه احتمال مرگش را می دهد، با سرعت به سوی کارهای خیر می رود، تا در فرصت باقی مانده کفه ی اعمال صالحش را سنگین کند و این نیاز به صبر دارد.

البته همان طور که ایمان درجات دارد، صبر هم همین طور است و بعضی در درجه ی بالای ایمان و صبر قرار دارند و از منظر قرآن هم کسی که تقوا داشته و صبر کند جزو محسنین است و خدا اجر او را ضایع نمی کند. «... مَنْ یتَّقِ وَیصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ» (یوسف/۹۰)؛

. .. بی گمان هر که تقوا و صبر پیشه کند پس خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند. بعد از این که حضرت یوسف خودش و برادرش بنیامین را معرفی کرده اشاره می کند که این قانون خداست و کلیت دارد و هر کس تقوا داشته باشد و صبر کند خدا اجر او را ضایع نمی کند.

اشاره به این که بعد از تحمل آن همه سختی ها و رعایت تقوا حضرت یوسف (ع) به خانواده اش رسید و هر کس صبر کند و تقوا داشته باشد نتیجه اش را خواهد دید.
 

پیام حضرت امام صادق علیه السلام در مورد صبر

البته ما اگر بخواهیم در مورد صبر، مطالبی را تقدیم کنیم خود یک کتاب مستقلّی می طلبد. در اینجا فقط به عنوان نمونه از سخنان حضرت امام جعفر صادق علیه السلام پیامی را نقل می کنیم که بیش تر مورد توجّه قرار بگیرد. آن حضرت فرمود: اصبِروا علی الدّنیا فانَّما هِیَ ساعهٌ فَما مَضی مِنهُ فلا تَجِدُ لَهُ الما و لا سُروراً، فَما لَم یجیء فَما تَدری ما هُو؟ فَانّما ساعَتُک الّتی انتَ فیها فَاصبِر فیها علی طاعَهِ الله، و اصبِر علَی معصیهِ الله.(5)

بر سختی های دنیا صبور باشید زیرا عمر دنیا بیش از یک ساعت نیست، پس آنچه از آن گذشته فعلاً از درد و رنج و خوشی و سرورش چیزی را نمی یابی؟ و آنچه که نیامده است نمی دانی چه خواهد شد و چگونه خواهد آمد. پس در واقع اصل عمر تو همین ساعتی است که تو در آن قرار داری. پس بر دو چیز در این اصل عمرت شکیبایی نما.

یکی در اطاعت و بندگی خدا و یکی هم بر معصیت و نافرمانی خدا و بزرگان ما بر اساس فرمایشات پیشوایان ما برای صبر اقسامی ذکر فرموده اند که عمده ترین آنها عبارتند از:

1- صبر بر وارد نشدن به حرام.
2- صبر در هنگام طغیان غریزه جنسی.
3- صبر در مصیبت های عزیزان.

4- صبر در وفور ثروت که ضد آن اسراف و تبذیر و بدنبال آن شکمبارگی و هرزگی و فساد اخلاق است مگر اینکه ثروتمند اهل ایمان باشد، که خود ایمان نگهبان او از گناهان است و به علاوه نیز تکلیف خود را در دارایی و ثروت می داند، و هیچگاه تنها نمی خورد که علی علیه السلام فرمود: کم مِن اَکلَهٍ مَنَعت اَکلات.(6) چه بسا خوردنی که مانع خوردنی های دیگر می شود.

5- صبر در هنگام خشم و غضب،
6- صبر در حوادث غیرمترقّبه،
7- صبر در میدان های جنگ،
8- صبر در حفظ اسرار مردم،
9- صبر در مشکلات زندگی،
10- صبر در فقر و ناداری،

به راستی اگر انسان ها در برابر این موضوعات ذکر شده صبر و تحمّل نورزند کارشان به کجا خواهد کشید، آیا ضایع نخواهند شد؟ آیا بی صبری آدمی را وادار به گناه و اعمال ناشایست نمی کند؟

مخصوصاً به جوانها توصیه می کنم که سفارش بزرگان دین ما را بپذیرند، و مسلّح به سلاح صبر و شکیبایی باشند و در مواقع ضروری که مقاومت در برابر خواسته های نفسانی از عهده آنها خارج است پناه به خداوند توانا ببرند و از او استمداد کنند که او بهترین یاور و کمک دهندگان است.
 

آینده نگری همراه با صبر

از جمله سفارش های حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به افراد جامعه مخصوصاً به نسل جوان این است که اولاً همواره صبور و شکیبا باشند و در عین شکیبایی آینده نگری را در سرلوحه برنامه های خود قرار دهند چه اگر صبر نکنند، و استقامت و پایداری را در راه رسیدن به اهداف خود از دست دهند هرگز به جایی نمی رسند به بییند چقدر زیبا مولای متقیان علیه السلام عمل و آینده نگری و استقامت و صبر را با هم قرین هم قرار داده و می فرماید:

العمل العمل، ثمّ النهایه النهایه و الاستقامه الاستقامه، ثمّ الصبر الصبر، و الورع الورع انَّ لکم نهایهٌ فانتهوا الی نهایتکم.(7)

عمل صالح، عمل صالح، سپس آینده نگری آینده نگری! و استقامت، استقامت، آنگاه بردباری، بردباری، و پرهیزکاری، پرهیزکاری! برای هر کدام از شما عاقبت و پایان مهلتی تعیین شده، پس (سعی کنید که) با نیکوکاری بدانجا برسید.

این خطبه امام(علیه السلام) در این جا به بیان این حقیقت مى پردازد که هدف نهایى نزول قرآن، عمل کردن به آن بوده است; نه تنها تلاوت و قرائت ; مى فرماید: «عمل کنید، عمل کنید ; سپس به پایان رسانید، به پایان رسانید، اعتدال، اعتدال ; سپس شکیبایى، شکیبایى ; و پارسایى، پارسایى» (الْعَمَلَ الْعَمَلَ، ثُمَّ النِّهَایَةَ النِّهَایَةَ، وَالاِْسْتِقَامَةَ(1) الاِسْتِقَامَةَ، ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ، وَالْوَرَعَ الْوَرَعَ!).

این مراحل پنج گانه که امام(علیه السلام) در این گفتار کوتاه بیان فرموده است، در حقیقت عصاره برنامه سیر و سلوک الى الله و تکامل انسان مطرح شده است.

نخست، انسان باید به سراغ برنامه هاى عملى برود، سپس آن ها را نیمه کاره نگذارد و به انتها برساند و در ضمن، مراقب باشد که از راه راست منحرف نشود و بعد از آن در برابر هواى نفس و وسوسه هاى شیطان صبر و شکیبایى به خرج دهد و از این مرحله نیز فراتر برود; ورع و پارسایى در برابر شبهات نیز به کار بندد و به این ترتیب به سرمنزل مقصود برسد.

بعضى از شارحان نهج البلاغه گفته اند: در جمله هاى پنج گانه یاد شده دوّمى و چهارمى با ثم عطف شده و سوّمى و پنجمى با واو ; به دلیل این که رسیدن به نهایت مقصود بعد از عمل ممکن مى شود و از آن جا که استقامت و اعتدال، کیفیّت عمل است با «واو» عطف شده و چون صبر در برابر معصیت است .


و آن چه قبل از آن آمده درباره اطاعت است به «ثمّ» عطف شده و از آن جا که صبر و ورع همراه یکدیگرند با «واو» عطف شده است.(شرح نهج البلاغه، علامه خویى، جلد 10، صفحه 204.) البتّه تفسیرهاى دیگرى هم براى تعبیرات فوق ذکر شده یا ممکن است ذکر شود.

1. «الاستقامة» به معناى ملازم طریق مستقیم بودن و ثبات بر مسیر صحیح است و بعضى ارباب لغت آن را به معناى اعتدال تفسیر کرده اند که هر دو به یک معنا بازگشت مى کند و گاه به معناى استوار و پابرجا بودن نیز آمده است که در جمله مزبور هر دو احتمال وجود دارد و جمع میان این دو نیز مانعى ندارد.
 

جرعه نوش جام تلخ

چه کسی در قدرت ماورایی پس از خاتم الانبیا علیه السلام از حضرت علیه علیه السلام قوی تر و تیغش تیزتر بود امّا با وجود آن همه عظمت، و قدرت جسمانی و تأییدات ربّانی عملاً آنگونه تحمّل می کند که گویی که خار در چشم دارد و استخوان در گلو در چنین شرایطی ناگزیر به نوشیدن جام تلخ صبر می شود و به ما و همه پیروان خود درس صبر و استقامت را می آموزد، و به ما تعلیم می دهد که چگونه بر نفس خویش مسلّط باشیم تا مسلمانی خویش را حفظ کنیم.

... واجمعوا منازعتی حقّاً کنت اولی به من غیری و قالوا:و همگی برای مبارزه با من در حقی که از همه آنان سزاوارتر بودم متحد گردیدند و گفتند: حق را اگر توانی بگیر.

الا انّ فی الحق ان تاخذه و فی الحق ان تمنعه، فاصبر مغموماً اَومُت متاسفاً.و یا اگر تو را از حق محروم دارند با غم و اندوه صبر کن و یا با حسرت بمیر!

تا آنجا که فرمود: فاغضیت علی القذی، و جرعت ریقی علی الشجی، و صبرت من کظم الغیظ علی امرّ من العلقم و آلم للقب من و خز الشفار.(8) پس خار در چشم فرورفته، دیده بر هم نهادم، و با گلوی استخوان در آن گیر کرده جام تلخ را جرعه جرعه نوشیدم.و در فرو خوردن خشم، در امری که تلخ تر از گیاه حنظل، و دردناک تر از فرو رفتن تیزی شمشیر در دل بود شکیبایی کردم.

همه ما می دانیم که ظرفیت افراد در تحمل و شکیبایی با هم یکسان نیست همچنان که فشار درد و رنج برای افراد نیز همسان نیست کسی که قدرتی ندارد و نمی تواند مثلاً با دشمن بجنگد، چاره ای جز صبر در مقابل خصم ندارد، ولی کسی که دارای همه گونه قدرت های ماورایی و معنوی است و هرچه از خداوند متعال بخواهد، خدا برای او دریغ نمی کند. آیا صبر چنین انسانی عجیب نیست؟

واقعاً عجیب است. پس عمل مولای متقیان علیه السلام برای پیروانش و شیعیان او، درس بزرگی است تا برای هر چیزی دل از دست نداده و بی صبری نکنند بلکه با صبر و بردباری بر دشواری های طاقت نیاوردنی دنیا، تحمل نموده تا بهره بردباری خود را از درگاه ایزد متعال دریافت کنند.

خطبه دیگر
و در خطبه دیگر برای تهییج مردم جامعه به صبر و تحمل در برابر شدائد و سختی می فرماید:... و لا یخننَّ احدکم خنین الامه علی ما ذوی عنهُ منها.و همچون کنیزکان برای آنچه را که از دنیا از دست می دهید گریه نکنید.

و استتموا نعمه الله علیکم بالصبر علی طاعه الله، و با صبر و استقامت بر طاعت پروردگان نعمت های خدا را نسبت به خویش کامل کنید.

و المحافظه علی ما استحفظکم من کتابه، و حفظ آنچه که از شما خواسته اند از کتاب خدا (یعنی قرآن کریم) شکیبایی کنید.

الا و انّه لا یضرُّکم تضییع شیء من دنیاکم بعد حفظکم قائمه دینکم آگاه باشید آنچه برای حفظ دین از دست می دهید زیانی به شما نخواهد رساند!

الا و انّه لا ینفعکم بعد تضییع دینکم شیءٌ حافظتم علیه من امر دنیاکم.آگاه باشید، آنچه را با تباه ساختن دین بدست می آورید سودی به حالتان نخواهد داشت!

اخذ الله بقلوبنا و قلوبکم الی الحقّ، و الهمنا و ایّاکم الصبر.(9)خداوند، دلهای ما و شما را به سوی حق متوجه سازد و صبر و استقامت عطا فرماید.
 

در مصائب چگونه باشیم؟

مولای پرهیزگاران و امام متقیان علی علیه السلام در تمام زمینه های زندگانی و بخش های حیات فردی و اجتماعی ما همچون پدری دلسوز و مهربان به فرزندانش (یعنی امّت اسلامی به تعبیر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: انا و علیٌّ ابوا هذه الامّهِ.

من و علی دو پدر این امت هستیم) رهنمودهای لازم را داده تا هیچکدام از مسیر حقیقی حیات دینی خود منحرف نشویم. در بحث فوق که در رابطه با صبر و استقامت و تحمل شداید مطالبی را از لسان آن حضرت نقل نموده ایم در دنباله بحث، به یک سؤال هم پرداخته و پاسخ آن را از آن حضرت جویا می شویم.

حکمت های نهج البلاغه
آن حضرت در یکی از حکمت های نهج البلاغه می فرماید:الصّّبر علی قدر المصیبه، و من ضرب یده علی فخذه عنه مصیبهٍ حبط عمله.(1)

صبر، به اندازه مصیبت فرود آید (یعنی آن خدایی که مصیبتی به انسان وارد کند به میزان آن، صبر و استقامت را نیز به او عطا فرماید وگرنه انسان، موجودی است ضعیف، ای بسا با یک حادثه و مصیبت دل از دست داده و خود را از پای درآورد).

به همین دلیل در دنبال کلام خود می فرماید: و هر کس در مصیبت بی تابی کند و به نشانه افسوس و اندوه بر ران خود بزند اجر و پاداشش ضایع شود.
در حقیقت شاگرد مکتب صبر و استقامت سخنش با پروردگار این است ک
ه:
به حلاوت بخورم زهر که شاهد ساقی است
به ارادت بکشم درد، که درمان هم از اوست
زخم خونینم اگر به، نشود به، باشد
خنک آن زخم، که هر لحظه مرا مرهم از اوست
پادشاهی و گدایی بر ما یکسان است
که در این در، همه را پشت عبادت خم از اوست

صبر سه گونه است
مام علی(ع) فرمود: الصبر ثلاثه: الصبر علی المصیبه والصبر علی الطاعه و الصبر عن المعصیه صبر سه گونه است. صبر در مصیبت، صبر بر طاعت و بندگی، صبر بر معصیت و گناه. (تحف‌العقول، ص 203) حضرت تاکید می‌کنند: انسان صبور پیروزی را از دست نمی‌دهد هرچند زمان آن طولانی شود. (نهج‌البلاغه، حکمت 153)

مصادیق صبر
امیرالمؤمنین در اهمیت اقسام صبر می‌فرمایند: صبر در بلا و گرفتاری نیکو و زیباست اما زیباتر و نیکوتر از آن، صبر از محرمات الهی و چشم‌پوشی از گناه است. (غرر‌الحکم، ج 1، ص 609) در نهج‌البلاغه صبر را بر چهار پایه (اصل) قرار می‌دهند: شوق- هراس- زهد- انتظار. آن کس که اشتیاق بهشت دارد، شهوت‌هایش کاهش پیدا می‌کند.


شخصی که از آتش جهنم می‌ترسد، از حرام دوری می‌گزیند. انسانی که در دنیا زهد می‌ورزد، مصیبت‌ها را ساده می‌پندارد و بالاخره انسانی که مرگ را انتظار می‌کشد، در نیکی‌ها و کارهای خوب شتاب می‌کند. (حکمت 31) در عبارت فوق‌ علاوه بر مقاومت کردن در برابر گناه و هواهای نفسانی و نیز تحمل سختی‌ها و مصیبت‌های دنیایی، انجام دادن کارهای خوب و شتاب ورزیدن در نیکی‌ها از جمله مصادیق مهم صبر شمرده شده است.

صبر، امر اکتسابی
صفت صبر ارتباطی با بدن قوی و نیرومند، جسم چالاک و هیکلی تنومند ندارد. بلکه یک حالت روحی و یک ویژگی درونی و به تعبیر علامه طباطبائی(ره) مصداقی از عزم و تصمیم حدی قلب است. (المیزان ج 16 ص 326)

صبر و استقامت، بیش از همه به نوع تفکر آدمی و به نوعی جهان‌بینی انسان مربوط می‌شود. به عبارت دقیق‌تر عنصر صبر و بردباری نتیجه و محصول یک نوع معرفت است و بستگی کامل دارد که در کدام محیط تربیتی پرورش یافته باشد.

به نظر می‌رسد که صفت صبوری برخلاف صفت شجاعت که امری ذاتی و غیراکتسابی است، کاملا اکتسابی و دست‌یافتنی است و با تربیت صحیح و در خانواده‌ای سالم و با ممارست می‌توان فرزندان را به زیور زیبای شکیبایی و صبوری آراست.

امیر‌‌المؤمنین(ع) صبر را نتیجه یقین و از دستاوردهای ایمان به شمار می‌آورد: الصبر ثمره الیقین و الصبر ثمره الایمان (غرر‌الحکم، ج 1، ص 606) روشن است که ایمان و یقین بی‌جهت نیست بلکه منظور ایمان به غیب و کتاب‌های آسمانی و یقین به آخرت و قیامت است. (بقره 1-5)

معرفت، مراتبی دارد و بالاترین مرتبه آن یقین است. هر اندازه کفه ایمان سنگین‌تر باشد و هر اندازه درجه معرفت بیشتر باشد، مقاومت انسان در برابر ناملایمات و اجتناب او از گناهان و جدیت و سخت‌کوشی آدمی در راه بندگی و انجام وظایف الهی بیشتر و بیشتر خواهد شد.

روزی حضرت علی(ع) از درب دکان قصابی می‌گذشت. قصاب به آن حضرت عرض کرد: یا امیرالمؤمنین، گوشت‌های بسیار خوبی آورده‌ام، اگر می‌خواهید ببرید. فرمود: الان پول ندارم که بخرم. عرض کرد: من صبر می‌کنم پولش را بعدا بدهید. فرمود: من به شکم خود می‌گویم صبر کند. اگر نمی‌توانستم به شکم خود بگویم از تو می‌خواستم که صبر کنی. ولی حالا که می‌توانم، به شکم خود می‌گویم صبر کند. (حکایت‌ها و هدایت‌ها، ص 107)

نقل می‌کنند پس از فوت فرزند روحانی آیت‌الله محمدرضا گلپایگانی، عده‌ای از علماء و بازاریان تهران برای عرض تسلیت حضور این مرجع بزرگ رسیدند و گفتند: زمانی که آیت‌الله میرزا عبدالعلی تهرانی فرزند جوانشان مرد، فرموده بود: دعا کنید خدا مهرش را از دلم ببرد. حالا شما هم از خدا بخواهید مهر او را از دلتان خارج کند، آقای گلپایگانی فرمود:

اما من می‌گویم دعا کنید خدا مهر او را در دلم بیشتر کند تا مصیبت مرگ او در دلم بیشتر و زیادتر اثر کند و صبر نمایم تا خداوند اجر و ثواب بیشتری نصیب من عطا فرماید. (هزار و یک حکایت اخلاقی، ص 242)

صدهزاران کیمیا حق آفرید
کیمیایی همچو صبر آدم ندید (دفتر 1854-3)

عاقبت جوینده یابنده بود
که فرج از صبر زاینده بود (دفتر 595-6)

صبر جمله انبیاء با منکران
کردشان خاص حق و صاحب قران (دفتر 1410-6)

نتیجه:
صبر، تنها یک صفت اخلاقی نیست، بلکه کلید موفقیت و سعادت در زندگی است. با الگوگیری از حضرت علی (ع) و بزرگان دین، می‌توانیم در برابر مشکلات و سختی‌ها صبور باشیم و با آرامش به زندگی خود ادامه دهیم.

یادمان باشد که صبر، نه تنها به ما کمک می‌کند تا مشکلات را تحمل کنیم، بلکه به ما قدرت می‌دهد تا بر آن‌ها غلبه کنیم و به رشد و کمال برسیم. با تمرین صبر، می‌توانیم زندگی آرام‌تر و سعادتمندتری داشته باشیم.
 

پی نوشت ها :

1. نهج البلاغه، حکمت 82.
2. نهج البلاغه، حکمت 189.
3. نهج البلاغه، حکمت 153.
4. نهج البلاغه، حکمت 31.
5. میزان الحکمه، ماده (ص).
6. غررالحکم، ج 86/1.
7. نهج البلاغه، خطبه 176.
8. نهج البلاغه، خطبه 217.
9. نهج البلاغه، خطبه 173.
10. حکمت 144.
 

منبع:
صدیق عربانی گیلانی، یوسف ، (1390)، تربیت از نگاه امیرالمؤمنین علی علیه السلام، قم، انتشارات جام جوان، دوم.
نویسنده: حجة الاسلام والمسلمین یوسف صدّیق عربانی گیلانی
https://ahlolbait.com/content/15636
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/6452/9591/115932
https://kayhan.ir/fa/news/157176
این مقاله در تاریخ 1403/10/20 بروز رسانی شده است