عصای «دیگری» زیر بغلِ «خود»

درباره ی شرق شناسی و مفهوم «دیگری»

ما «دیگری» را چگونه می فهمیم؟ آیا واقعاً می توانیم آن را بفهمیم؟ برایان فی در کتاب فلسفه ی امروزین علوم اجتماعی که چند سال پیش در ایران هم ترجمه شد، این سوال را مهم ترین موضوع پیش روی فلسفه ی علوم اجتماعی دانست و سعی کرد و به جوانب آن بپردازد. کتاب فی روایتی است ساده و روان از تردیدهایی که اکنون فلسفه ی علوم اجتماعی را در فهم دیگری در برگرفته است. چند قرن پیش- و حتی تا چند دهه ی پیش- چنین تردیدی وجود نداشت. جایش اعتماد به نفس بالایی وجود داشت که بر مبنای آن انسان شناسان و جامعه شناسان و قبل تر از آنان شرق شناسان و باز قبل تر از اینان سیاحان به کندوکاو در جوامع غیرغربی می پرداختند. تصور دکارتی از جهان تصویری شفاف از ذهن ارائه می داد که بر حسب آن شناختن امور بر پایه ی «روش» امکان پذیر بود. کاری که «رویا» ی دکارتی کرد، آن بود که ذهن و امر شناخت را از امر روان شناختی و امر اجتماعی جدا می کرد. اما سه ضربه از جانب مارکس، نیچه و فروید این تصویر را به شدت خدشه دار کرد. مارکس بر نقش منافع انگشت گذاشت، نیچه با ریشخند اشاره کرد که سهم قدرت را فراموش نکنیم و فروید پای ناخودآگاه را به بازیِ شناخت باز کرد. بحران های اجتماعی در ابتدای قرن بیستم و سر برآوردن ایدئولوژی هایی که هر کدام ادعای علمی بودن داشتند، کسانی مانند مانهایم را به جامعه شناسی معرفت رهنمون کرد. مانهایم از سویی و کسانی مانند فرگه و هوسرل در واکنش به زیر سوال رفتن علم یقینی تلاش کردند پایه هایی جدید برای علم و شناخت فراهم آورند. شکست پروژه ی هوسرل که بحران علم اروپایی را اعلام کرد، پایانی بود بر آخرین تلاش ها برای ایجاد دانشی متقن.

دیگری کیست؟ یا شرق و غرب چگونه مقابل هم قرار گرفتند؟

اما در نیمه ی دوم قرن بیستم این فوکو بود که به تحقیق جدی در امر شناخت پرداخت. به گمان او، تعریف «دیگری» نقش مهمی در تعریف «خودم (self) دارد. پروژه ی فوکو آن بود که بفهمد نفس (self) غربی چگونه درباره ی خویش آگاهی به دست می آورد. به عقیده ی او، علوم انسانی در تکوین این خود نقش داشتند و آن را از راه قرار دادن در برابر دیگری به وجود آوردند. او با تحقیق درباره ی دیوانه، منحرف جنسی و زندانی سعی کرد این دیگران را مورد بررسی قرار دهد و نشان داد که چگونه «خود» غربی خود را در تمایز با این دیگران، خردگرا، سالم و بی آزار تعریف می کرد. در ادامه ی کار او، ادوارد سعید پا به عرصه ای گذاشت که به نظر می رسد نقش مهم تری در تکوین خود شرقی داشته است: «شرق». سعید با کتاب شرق شناسی «غیریت» دیگری را معرفی کرد که خود غربی با پایه ی تمایز بر آن تکوین یافت. در سده های میانه، از زمان فتوحات اسلامی (که از زمان خلفای راشدین آغاز شد و تا میانه ی دوره ی عباسیان ادامه داشت) تا جنگ های صلیبی، اروپاییان (و مسلمانان نیز) تقابل اصلی را تقابل اسلام و مسیحیت می دیدند. به نظر آنان اسلام انحرافی از مسیحیت بود و سرزمین های اسلامی، سرزمین ضد مسیح. برای مسلمانان هم هر آنچه خارج از سیطره ی اسلام بود، دارالکفر نامیده می شد. اما از دوران روشنگری این تصویر تغییر کرد. بعد از پدید آمدن مفهوم «تمدن» در نیمه ی قرن هجدهم و مفهوم «غرب» در نیمه ی قرن نوزدهم، این تصور به وجود آمد که «شرق» همان گذشته ی غرب است. گذشته ای غرقه در استیلای تمام عیار مذهب، خودکامگی سیاسی، رکورد فرهنگی و جهل علمی. با این تصور، غربی خود را به عنوان فردی خردگرا، سکولار و فرهیخته (یا «متمدن») می دید.
این شرق تازه برای غربیان چیزی بود هراسناک و هم زمان وسوسه برانگیز (و تا حدی شهوت انگیز). هم هماورد غرب بود و تهدیدی جدی و هم سبک زندگی آن برای آنان که از حیات غربی سرخورده یا خسته شده بودند، جالب و وسوسه برانگیز بود. ژانت آفاری در کتاب آخرش درباره ی میشل فوکو و انقلاب اسلامی، به این نکته اشاره کرده است که تصورات فوکو درباره ی انقلاب «اسلامی» (امری به شدت شرقی برای او) تا چه اندازه تحت تأثیر ایده های شرق شناسانه بوده است.

شرق شناسی؛ استعمار به زبان رمانتیک ها؟

ایده ی اصلی سعید آن بود که در روایتی که غریبان از شرق می سازند، خود شرقی ها صدایی ندارند. در واقع همان طور که سعید به درستی نشان داده است رابطه ی شرق شناس با شرق رابطه ای تأویلی (هرمنوتیکال) است. برای شرق شناس، شرق یک متن است و مانند یک متن، صامت و خاموش. ایده ی دیگر او که از فوکو وام گرفته رابطه ی دانش- قدرت است. به عقیده ی او، پیدایش شرق شناسی تا حد زیادی وامدار پدیده ی استعمار بود. از این حیث، شرق شناسی نه تنها شناخت، که ابزاری برای کنترل بود. در واقع فاصله ای که میان شرقی و غربی به وجود می آمد- و در میانه ی فاصله ی تمدن و خرد و فرهنگ وجود داشت- این وظیفه را بر دوش استعمارگر غربی می گذاشت که این فاصله را پر کند. این وظیفه تا حد زیادی استعمار را توجیه می کرد. ایده های سعید درباره ی شرق شناسی مورد استفاده ی محققان به خصوص در حوزه های مطالعات خاورمیانه و رسانه قرار گرفته است. به خصوص آن که با فروپاشی بلوک شرق، «شرق اسلامی»، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و تصویری از آن ساخته شد که به کلیشه هایی که سعید آن را نقد می کرد بسیار نزدیک بود. اتفاقات منطقه ی خاورمیانه- به طور خاص، مقاومت مردم فلسطین، عدم سازش کاری ایران و پریشان حالی پاکستان- این تصویر را تقویت کرد. سعید در کتابش اشاره کرده بود که چین به واسطه ی دوری اش از اروپا نمونه ی عالی شرق برای غریبان به شمار می آمد و هند به واسطه ی تجربه ی نزدیکی حاصل از استعمار نامزد دیگر این تصویر بود. در کنار این دو، خاورمیانه با سابقه ی اسلامی اش هم نمونه ی دیگری بود از شرق. به خصوص آن بخش از خاورمیانه که در قرن هجدهم و نوزدهم زیر سلطه ی امپراتوری عثمانی بود. اما در قرن بیستم و به طور خاص در چند دهه ی گذشته، با ادغام چین و هند در اقتصاد جهانی، خاورمیانه در مقام اول قرار گرفت. محققان حوزه ی رسانه ایده های سعید را به خوبی در حوزه ی خود به کار گرفته اند. اما ایده ی شرق شناسی سعید با انتقادهایی هم روبه رو بوده است. از جمله این که نکته ای که او مورد بررسی قرار می داد اکنون دیگر یک سویه از سوی غرب اعمال نمی شد. با ظهور جنبش های استقلال در جهان سوم، رهبران استقلال مدام هویت خودی را در برابر هویت غربی قرار می دادند. بیگانه ستیزی به این ترتیب، یکی از دستاویزهایی بود که حاکمان و رهبران سیاسی برای بسیج نیروهای اجتماعی به نفع خود استفاده می کردند. این نقدی بود که جلال صادق العظم- متفکر سوری تبار- بر شرق شناسی سعید وارد کرد و آن را شرق شناسی وارونه خواند. صادق العظم می گفت در این شرق شناسی وارونه اتفاقاً کلیشه های شرق شناسی- تمایز میان شرق و غرب- تأیید می شود و به عنوان ابزاری سیاسی مورد استفاده قرار می گیرد. مهرزاد بروجردی در کتاب روشنفکران ایرانی و غرب همین ایده را برای بررسی روشنفکران بومی گرای دهه های 40 و 50 شمسی مورد استفاده قرار داده است. با این حال، ایده های ادوارد سعید درباره ی شرق شناسی غریبان این روزها این قدرت را به ما می دهد که پیش فرض های نهان در پس جریان های خبری و محصولات هنری را بهتر بفهمیم. اما به نظرم باید به خاطر داشته باشیم که ما در زمانه ای زندگی می کنیم که رسانه های آلترناتیو - از شبکه ی الجزیره تا شبکه های آماتور- همه و همه سعی دارند این پیش فرض ها را زیر سوال ببرند. شاید در این زمانه بهتر باشد نگاهی هم به نقد صادق العظم داشته باشیم.
منابع تحقیق :
روشنفکران ایرانی و غرب، مهرزاد بروجردی، نشر فرزان روز، 1377.
منبع: تصویر شکسته ضمیمه ی همشهری ماه سینما 24