نویسنده: سید محمد مهدی زاده
نظریه ی کارکرد پیام های ارتباطی
تعریف نقش ها و کارکردهای فردی و اجتماعی پیام های ارتباطی، منبعث از نظریه ی کارکردگرایی(1) در جامعه شناسی است. نظریه ی کارکرد گرایی ضمن بنیادی انگاشتن ارزش ها و هنجارهای مشترک برای جامعه، بر نظم اجتماعیِ مبتنی بر توافق های ضمنی تأکید می کند و دگرگونی های اجتماعی را دارای آهنگی کُند و سامان مند می داند.
کارکردگرایی در تبیین پدیده های اجتماعی، به خدمتی که این پدیده ها در نظم و تعادل چارچوب اجتماعی دارند توجه و همه ی رخدادها و فعالیت های نهادینه شده را براساس «نیاز»های جامعه توجیه می کند. بنابراین، نقش ها و کارکردهایی که برای رسانه ها در جامعه تعریف می کند، رفع نیازهایی چون تداوم، نظم، یکپارچگی، هدایت و سازگاری است. از این دیدگاه، جامعه از عناصر مختلفی تشکیل می شود که به یکدیگر متکی هستند و به صورت یک نظام در محیط خود فعالیت می کنند. رسانه یکی از عناصر زیرمجموعه ی نظام محسوب می شوند که بخش های مختلف نظام را به یکدیگر مرتبط می سازند و ضمن تأمین نظم و یکپارچگی درونیِ نظام، ظرفیت پاسخگویی آن را در بحران ها براساس واقعیت ها افزایش می دهند.
امیل دورکیم(2) با نگاهی کارکردی به جامعه و تشبیه آن به ارگانیسم موجود زنده، ضمن تأکید بر نظم و انسجام اجتماعی، بر اهمیت ارتباط در فرایند حفظ و تحول جامعه و نقشی که این ارتباط در تولید و بازتولید اجماع و توافق در مورد مسائل و حفظ تعادل در جامعه ایفا می کند، اشاره دارد. بنابراین، تجزیه و تحلیل کارکرد رسانه های جمعی بر نقش رسانه ها در حفظ نظم و ساختار اجتماعی تمرکز دارد و به بررسی این امر می پردازد که رسانه ها چگونه برای حفظ تعادل در جامعه، نقش های معینی را انجام می دهند.
کوین ویلیامز، مشخصه های کارکرد گرایی و کارکرد رسانه ها را چنین بر می شمارد:
1. کارکردگرایی به جامعه به عنوان نظامی از عناصر و بخش های به هم پیوسته با فعالیت های مرتبط به هم، مداوم و از پیش تعریف شده می نگرد.
2. چنین جامعه ای به سمت تعادل پویا تمایل دارد و اگر ناهماهنگی در آن رخ دهد، نیروهای درون جامعه برای استقرار دوباره ی نظم دخالت می کنند.
3. تمامی فعالیت های مرتبط به هم، مداوم و از پیش تعریف شده ی جامعه، در حفظ تعادل سهیم هستند.
4. بعضی از فعالیت های از پیش تعریف شده و مداومِ جامعه، برای بقای آن ضرورت دارند.
5. رسانه های ارتباط جمعی یکی از این فعالیت های از پیش تعیین شده و مداوم هستند و در حفظ ثبات و تعادل جامعه نقش دارند.
6. ارتباط جمعی یکی از عناصر لازم و ضروری ساختار جامعه است و جامعه بدون آن نمی تواند به حیات خود ادامه دهد.
7. وسایل ارتباط جمعی در صورت خلقِ بی نظمی و ناهماهنگی، دارای کژ کارکرد می شوند (ویلیامز، 62:1386).
یکی از محققانی که به طور جدی به نقش و کارکرد پیام های ارتباطی در جامعه توجه کرده است، هارولدلاسول(3) محقق ارتباطات و استاد حقوق در دانشگاه «ییل» است. وی سه کارکردِ «نظارت بر محیط»، «همبستگی اجتماعی» و «انتقال میراث فرهنگی» را برای مطبوعات و رسانه ها برمی شمارد (لاسول، 59:1383).
کارکرد نظارت بر محیط شامل اخبار و اطلاعاتی است که رسانه ها در مورد رویدادهای مربوط به تحولات اقتصادی و بازار سهام، تغییرات آب و هوایی، مسابقات ورزشی، برخوردهای نظامی، دگرگونی های سیاسی و... فراهم و به مخاطبان منتقل می کنند. این کارکرد شامل هشدار در مورد وضعیت های پرخطر و بحرانی مانند شرایط خطرناک جوّی، موقعیت های پرخطر نظامی، جنگ و کودتا نیز می شود.
کارکرد همبستگی اجتماعی، انتخاب و تفسیر اطلاعات در محیط توسط رسانه هاست. این کارکرد باعثِ تقویت عادات و آداب و رسوم اجتماعی و حفظ اتفاق آراء در جامعه می شود. کارکرد همبستگی با کنترل و مدیریت افکار عمومی، از تهدید ثبات اجتماعی جلوگیری می کند.
در کارکرد انتقالِ میراث فرهنگی، رسانه ها ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی را از نسلی به نسل دیگر انتقال می دهند و با گسترش بنیان تجربه ی مشترک، انسجام اجتماعی را تقویت می کنند. جامعه پذیری از طریق رسانه ها، فرایندی است که با جذب و درونی سازی ارزش ها و هنجارهای فرهنگی توسط مردم صورت می گیرد.
چارلز رایت(4) با افزودن کارکرد سرگرمی برای رسانه ها، معتقد است که رسانه ها می توانند آرام بخش و شادی آفرین باشند. سرگرم کننده بودن رسانه ها به گریز از مشکلات روزمره و پر کردن اوقات فراغت کمک می کند.
دنیس مک کوایل(5) کارکردهای اجتماعی رسانه ها را به تفکیک چنین برمی شمارد:
اطلاعات(6)
•فراهم کردن اطلاعات درباره ی رویدادها و شرایط جامعه و جهان•فهم روابط قدرت
•تسهیل نوآوری، اقتباس و پیشرفت
همبستگی(7) (ارتباط)
•تبیین، تعبیر و تفسیر معنای رویدادها و اطلاعات•حمایت از نظم و اقتدار مستقر
•جامعه پذیری
•هماهنگ کردن فعالیت های مجزا
ایجاد اجماع
تداوم(8) (استمرار)
•بیان و معرفی فرهنگ مسلط و شناساندن خرده فرهنگ ها و پیشرفت های فرهنگی جدید•تقویت و حفظ وجوه مشترک ارزش ها
سرگرمی(9)
•فراهم کردن تفریح و سرگرمی، تغییر توجه و [ایجاد] آرامش•کاهش تنش اجتماعی
بسیج(10)
•فعالیت های هماهنگ کننده برای موضوعات اجتماعی در حوزه ی سیاست، قدرت، اقتصاد، توسعه، کار و گاهی اوقات دین.بنابراین رسانه های جمعی اساس جامعه هستند برای:
•یکپارچگی و هماهنگی
•نظم، کنترل و ثبات
•انطباق با تغییر
•بسیج
•مدیریت تنش
•تداوم تفکر و ارزش (مک کوایل، 8:2006-97).
کوین ویلیامز (1386)، تحلیل کارکرد گرایانه ی وسایل ارتباط جمعی را مبتنی بر این باور می داند که تمامی عناصر جامعه از جمله رسانه ها، چنان شکل گرفته و سازماندهی شده اند که حافظ و حامی ثبات جامعه باشند.
جان گیبینز(11) و بوریمر(12) به چهار نقش رسانه ها در زندگی روزمره اشاره می کنند:
•رسانه ها به فرایند ساختنِ هویت کمک می کنند.
•فراورده های زیبایی شناختی و فرهنگی رسانه ها برای فرایند هویت سازی، اهمیت اساسی دارند. مردم با مصرف تولیدات رسانه ای، زندگی معمولی شان را برای مدتی رها می کنند و به چیز دیگری روی می آورند. بنابراین تجربه زیبایی شناختی و فرهنگی امکانات ویژه ای برای خوداندیشی فراهم می کند.
•رسانه ها به فرایند معناسازی کمک می کنند.
•در جهان پیچیده ای که حوادث و رویدادهای گوناگون در آن رخ می دهد، رسانه ها با شکل دادن به الگوی ذهنی مخاطبان، رویدادها را برای آن ها معنادار و قابل فهم می سازند و از این طریق به شکل گیری نگرش های آنان کمک می کنند.
•رسانه ها برای مردم لذت بخش هستند.
در استفاده ی مردم از رسانه ها، جنبه ی لذت جویانه ای وجود دارد که یکی از این لذت ها، لذتِ با تأخیر است؛ به این معنا که رسانه ها محتوایی در اختیار مردم قرار می دهند که در مواقع دیگر درباره ی آن ها گفت و گو و صحبت می کنند. بنابراین لذت رسانه ها به لحظه مصرف محدود نمی شود.
•رسانه ها به ساخت مند شدنِ زندگی روزمره کمک می کنند.
زندگی روزمره مبتنی بر عادت هاست و از رسانه ها برای عادت بخشیدن به زندگی استفاده می شود.
مردم هنگام صرفِ صبحانه روزنامه می خوانند، در اتومبیل هنگام رفتن به محل کار به رادیو گوش می دهند و هر شب تلویزیون تماشا می کنند.
یک نقش مهم رسانه ها در ساخت مند کردن زندگی روزمره این است که آن ها حوزه های خصوصی و عمومی زندگی را به یکدیگر مرتبط می سازند. با کمک رسانه ها، حوزه های خصوصی می توانند عمومی شوند و بالعکس. شخصی در اتاقِ خود می تواند از طریق اینترنت با جهان در ارتباط باشد. به همین ترتیب، با استفاده از واکمن در اتوبوس، یک حوزه ی عمومی می تواند خصوصی شود(گیبینز و ریمر، 73:1381-70).
کژ کارکردها
رسانه ها علاوه بر ایفای نقش ها و کارکردهای مثبت در جامعه، در جهت ایجاد نظم و انسجام اجتماعی و بسیج همگانی، در مواقعی دارای کژ کارکردهایی هستند که برای جامعه و مخاطبان تبعات منفی دارند.در ایفای کارکرد خبری و اطلاع رسانی و نظارت بر محیط، چنانچه رسانه ها به خطرات و تهدیدهای احتمالی بیش از حد تأکید کنند، باعث ترس و وحشت مردم می شوند. همچنین رسانه ها با انتشار بیش از حد اخبار و اطلاعات و جذب این اطلاعات توسط مردم، باعث تخدیر ذهنی، رخوت و بی اعتنایی مخاطبان می شوند. در ایفای کارکرد همبستگی، چنانچه رسانه با تأکید بیش از حد بر ثبات و انسجام اجتماعی، نسبت به آزادی فردی و دگرگونی اجتماعی بی اعتنا باشند، دارای آثار و پیامد منفی ای چون سازگاری توده ها، شکل گیری افکار قالبی، جلوگیری از نوآوری و تغییر اجتماعی و کاهش نقد و انتقاد خواهند بود.
در ایفای نقشِ انتقال میراث فرهنگی، رسانه ها می توانند دارای کژ کارکردهایی چون تقویت جامعه توده وار و تضعیف خرده فرهنگ ها، گرایش به همسان سازی و جلوگیری از توسعه ی فرهنگی باشند.
کارکرد سرگرمی رسانه ها و کمک آن ها به پر کردن اوقات فراغت، دارای کژ کارکردهایی چون غفلت از واقعیت، تنزل سلیقه ی عمومی، تخریب هنر متعالی و عادت به تن آسایی است.
پی نوشت ها :
1. Functionalism
2. E. Durkheim
3. H. Lasswell
4. C. Wright
5. D. Mcquail
6. Information
7. Correlation
8. Continuity
9. Entertainment
10. Mobilization
11. J. Gibbins
12. B. Reimer
