پژوهشگر: طاهر سارلی
در این سال (۱۲۷۱هـ .ق) محمد امین، خان خیوه با سپاهی قابل ملاحظه به تکه ها حمله برد و تلفات سنگینی بر آنها وارد آورد. اما این پیروزی خیوه ای ها بزودی پس از آنکه ترکمنها محمد امین خان را در چادرش غافلگیرکرده به قتل رساندند به مصیبت تبدیل شد.
شرح این ماجرا چنین است که: محمد امین خان والی خوارزم بواسطة قانون مرسوم خانهای ترکستان که از رعایا وزیر دستان زکات می گرفتند . ماموری فرستاد و از ترکمنهای ساکن سرخس زکات طلبید ترکمنها که خود را مستقل از خان خیوه می پنداشتند و حاضر نبودند به هیچ قدرتی باج بدهند فرستاده خان را به قتل رساندند و خان خوارزم با شنیدن این مطلب به تادیب و تنبیه ترکمنهای مرو و سرخس عازم شد. و به جمع آوری لشکر و تهیه اسباب وآلات سفر جنگی پرداخت و از حکومتخان حاکم میمند یاری خواست. مشارالیه نیز پسر خود را با لشکری نیرومند به خدمت خان خوارزم فرستاد . و همچنین ترکمنهای تحت تسلط خان خیوه و جماعتی از ازبک به اردوی خان ملحق شدند و به خدمت محمد امین خان در آمدند .
خان خیوه با جماعتی کثیر و آذوقه ای مجهز در دشت بی آب و علف به راه افتادند و به قول خور موجی آن جماعت نیرومندکه تا آن تاریخ هیچ یک از سلاطین در مقابل آنها قادر به مقاومت نبودند به بیابانهای مرو رسیدند و به ارسال نامه ها و دلایلی مبنی بر علل لشکر کشی خود به طرف آنها پرداخت. اما اهالی سرخس فرستاده های آنها را با خواری و خفت اخراج نمودند و حاضر به تسلیم و انقیاد نشدند و دلایل خان خوارزم را غیر منطقی دانسته در مقام دفاع بر آمدند . خان خوارزم با شنیدن این اخبار به حمله و تنبیه ترکمنها مصمم شد و از بیابانهای مرو به طرف سرخس حرکت کرد عده ای از ساکنین سرخس به مشهد مقدس رفته و از دولت ایران بر علیه خان خیوه یاری جستند . فرمانفرما فرمانروای خراسان برای این منظور لشکری جمع آوری نمود و قبل از حرکت خودش حسنخان سبزواری را با چهارصد سوار روانه سرخس نمود که آمدن لشکر از طرف ایران را به اطلاع اهالی سرخس برساند. از آن سو بیست و هفتم جمادی الثانی محمد امین خان با لشکری انبوه و مجلل به طرف سرخس حرکت کرد و ابتدا سفیری به نزد ترکمنها ارسال نمود که آنها را به صلح دعوت نماید و قول داد که در صورت تسلیم با آنها به خوبی رفتار نماید اما با این کار والی خوارزم به موفقیتی نرسید و کار به جنگ کشید و خان خیوه خواست قبل از رسیدن لشکر خراسان کار ترکمنها را یکسره کند و بی درنگ لشکریان انبوه خود را برای تسخیر قلعه و تدمیر ترکمنها فرمان داد.
ساکنین سرخس برج های قلعه را محکم کرده و عده ای از قلعه خارج شده و در بیرون از قلعه به دفاع پرداختند و مردانه پیکار نمودند. چنانکه ازبک ها شکست خوردند و چند عراده توپ وچندین قبضه شمخال و چندین رأس اسب و شتر به دست ترکمنها افتاد.
روز دیگر نیز جنگ به همین منوال ادامه یافت ولی به علت کثرت لشکریان خیوه و نداشتن آذوقه نزد ترکمنها ی سرخس اهالی سرخس پیشنهاد صلح نمودند ولی این صلح انجام نشد و با رسیدن لشکریان خراسان جنگ ادامه یافت آخرالامر خیوه ایها شکست خوردند و جمعی از آنها عرصة شمشیر شدند و مراد بیگ بای نامی از بزرگان آنها نیز به قتل رسید.
غنایم بسیاری نصیب سرخسیها و لشکریان خراسان شد . دو عراده توپ نیز از سپاه خوارزم به دست ترکمنها افتاد. محمد امین خان هنگامی که آگاه شد علیقلی خان میر پنچ و سامخان ایلخانی و سلیمانخان درجزی و جواد خان شقاقی و محمد حسینخان و بیوک خان سرهنگ هر کدام با لشکری به جنگ آمدند و از عزیمت فرمانفرما نیز اطلاع یافت تصمیم گرفت که کار را یکسره کند.
لذا روز دوشنبه سلخ جمادی الاخر فوج فوج از لشکریان خود را به اطراف قلعه جهت رزم آورد و خود در مشرق قلعه بر روی بلندی به نام قانلی تپه (تپة خونی) قرار گرفت . منسوبان و گماشتگان در کنارش حاضر بودند و در آن وقت فرمان حمله داد از آن سو ترکمنهای سرخس و افواج خراسانی از دروازة جنوبی و شمالی قلعه بیرون آمده به جنگ و جدال مشغول شدند.
بسیاری از افراد در این جنگ کشته شدند تا اینکه لشکریان خان خیوه شکست خوردند و لشکریان ترکمن و خراسانی آنها را محاصره کردند و در حین جنگ شخصی ترکمن از مرو به نام «قربان کل» خان را شناخت و با شمشیر بر دهانش زد که تا بنا گوشش فرو رفت. خان از اسب افتاد و «صحت نیاز خان» پسر اراز خان ترکمن سرش را از بدن جدا نمود.
چند ماه بعد در همان سال، وقتی که خان جدید خیوه ، عبدالله ، به امید گرفتن انتقام این شکست به مرو تاخت، سپاه او توسط تکه ها بفرماندهی قوشیدخان تارومار شد. خان خیوه، خود عبدالله نیز در این جنگ کشته شد. این شکست قطعی به حملات خیوه ربرای فتح مرو پایان داد و به تکه اعتماد بنفس بخشید که اعلام استقلال کند و پرداخت خراج به خیوه را متوقف سازد. اما این هنوز پایان دردسر آنها نبود، چون در این موقع ایرانیها حملات خود را به آنها تجدید کردند.
در هر حال محمد امین خان کشته شد و لشکریانش شکست خورده و از دیگر کشته شدگان لشکر خیوه در این جنگ عبارتند از: قاضی خوارزم و عبدالله محرم و داروغه محرم و خدایا رلی، دولت یارلی، بیگ جان دیوان بیگی و سردار بیگ جان، نیاز قلی منیگ باشی، اللّه قلی یوز باشی، حق نظر منیگ باشی ، دولت نیاز یوز باشی، پسر نیاز محمد بای، پسر حکومت خان والی میمند، ویس بای خیوقی، بیگ مراد بای تکه قریانی، سلطان تکه، محمد شیخ سردار، پسر عباس خان تکه و میرزا احمد خان جمشیدی و سردار صالح هراتی که از جانب ظهیر الدوله رسول و جعفر آقای کلاتی.
در این جنگ نوزده عراده توپ و بیست و چهار صف شکن و پنجاه قبضه شمخال و چهارشقه علم بدست ترکمنها و لشکریان خراسان افتاد.
همانگونه که دیدیم در حملة خان خیوه به سرخس ترکمنها از ایرانیان یاری جستند اما هر گاه از طرف ایرانیان مورد ظلم و چپاول قرار می گرفتند ترکمنها دست یاری بسوی خیوه و بخارا دراز می نمودند. البته خان خیوه می خواست ترکمنها را تحت انقیاد خود درآورده و جزو رعایای خود نماید و از طرفی دیگر ایرانیان سرزمین ترکمنها را جزو قلمرو خود می پنداشتند ولی ترکمنها از هیچ کدام اطاعت نمی کردند بلکه خود را مستقل می پنداشتند و در حمله نظامی از هر طرف مقابله می کردند و برخی اوقات برای جنگ با یکی از آنها از دیگری استمداد می طلبیدند. که بعد ها روسیه نیز به جمع دشمنان آنها اضافه شد و ترکمنها از سه طرف مورد تهاجم و ظلم قرار گرفتند و آخرالامر بسیار ضعیف و بی جان شده ناچاراً تحت انقیاد روسها درآمدند.
شمیم می نویسد: «بعد از شکست محمد امین خان پادشاه محلی خوارزم دست اندازی به مرزهای شمال شرقی ایران برای دولت روسیه کاملاً باز و موانع بر طرف گردید . دولت روسیه ابتدا به عنوان تجارت و اعزام مهاجر و رفت و آمد عادی عده ای از قوای قزاق را به حوالی خیوه فرستاد» و بالاخره بر مرو نیز دست یافتند و آخرالامر تمامی مناطق ترکمنها را متصرف شدند.
یورش غافلگیرانه جعفر قلی خان به ترکمنها و پادرمیانی کاردار ترکیه (۱۲۷۳ ه .ق)
در سال ۱۲۷۳ ه .ق «جعفر قلی خان، حاکم استراباد، حمله ای غافلگیرانه به ترکمنهای آغاز کرد، زیرا زمان حمله از طرف ایرانیها این بار هم به صورتی وحشیانه انتخاب شده بود. ترکمنها در حال برگزاری جشن سالانه بودند که ایرانیها به آنها تاختند. ۵۰۰ ترکمن کشته و ۱۵۰۰ نفر آنها بانضمام رؤسایشان به اسارت درآمدند» .
جمعی از ترکمنها قضیه را به اطلاع روستاهای همسایه رساندن و دستجمعی به دنبال تعقیب دشمن رفتند و وقتی که به آنها رسیدند با شمشیر هایشان بسوی آنها حمله کردند. جعفرقلی خان ایلخانی همراهان خود را به مدافعه و کشتار ترکمنها فرمان داد. ترکمنها در زد و خورد با آنها ناچاراً عقب نشینی کردند و ایلخانی به بوز بخرد ]=بوجنورد[ رفت، ترکمنها برای جبران این خسارت مجدداً با لشکری تمام به چمن قوروق آمدند، ولی نتوانستند کاری از پیش ببرند و ناچاراً به سرزمین خود بازگشتند.
پس از این ماجرا در همین سال ایلخانی به بهانه تنبیه ترکمنهای ساکن نخور که در دو فرسنگی آباتک قرار داشتند به انها حمله کرد. نخورلای ها از دیگر برادران ترکمن خود یاری خواستند و در مقابل ایلخالی و لشکرش به مدافعه پرداختند. ولی در مقابل لشکر ایلخانی تاب مقاومت نیاوردند و شکست خوردند و اموال آنها به غارت نیروهای ایرانی درآمد. (و طبق آداب موسوم شاهان ظالم قاجار). این سردار قاتل و جبار شارلو در ازاء این کشت و کشتار بیرحمانه و غارت رسزمین ترکمنها از مقام شاهی بگرفتن یک قبضه شمشیر مرصع سرافراز شد. و حکومت قاجار با دادن نشان افتخار عملیات وحشیانه آنها را بر علیه ترکمنها تایید و ترغیب می نمودند.
اما تجاوز ایران بر ضد ترکمنها پا درمیانی سید حیدر افندی کاردار سفارت ترکیه را سبب شد. او به مقامات ایران در مورد این حادثه اعتراض کرد و آزادی فوری ترکمنهای اسیر را خواستار شد. وزیر اعظم ایران این درخواست او را برآورده کرد.
ظلم بی حد قاجارها و غارت و چپاول سرزمین ترکمنها از طرف حکام محملی باعص شد که ترکمنها ناچار شوند به بیگانگانی همچون کشور استعمارگر بریتانیا التجاء برند. اما کشور انگلیس هیگچونه کمکی به آنها نکرد. چرا که این کشور دوست داشت ترکمنها سرکوب شده و شر آنها بوسیله دولت ایران دفع شود. زیرا این کشور از سیاست کشورگشایی روسیه آگاهی داشت ولی دانست که هرگاه سرزمین ترکمنها تحت تسلط و انقیاد ایران درنیاید به دست روسیه خواهد افتاد. در این صورت روسها به هرات که دیوار استحکامی انگلیس محسوب می شود نزدیک می شدند و افغانستان و سپس مستعمرة انگلستان یعنی هند را در معرض خطر قرار می دادند و ترکمنها بعد از اینکه دریافتند از انگلیسها هیچ کمکی نخواهد شد به برادران دینی و خونی خود یعنی کشور عثمانی التجاء برده و از آنها درخواست کمک نمودند. چرا که یکبار پادرمیانی آنها به سود ترکمنها تمام شده بود. ولی متأسفانه در آنزمان عثمانی نیز ضعیف بود و خود در معرض فشارای قدرتهای انگلیسی و روسی قرار گرفته بود و نتوانست کمک شایان توجهی به ترکمنها بکند.
منبع:
بر گرفته از :پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ
http://www.aftabir.com آفتاب
شرح این ماجرا چنین است که: محمد امین خان والی خوارزم بواسطة قانون مرسوم خانهای ترکستان که از رعایا وزیر دستان زکات می گرفتند . ماموری فرستاد و از ترکمنهای ساکن سرخس زکات طلبید ترکمنها که خود را مستقل از خان خیوه می پنداشتند و حاضر نبودند به هیچ قدرتی باج بدهند فرستاده خان را به قتل رساندند و خان خوارزم با شنیدن این مطلب به تادیب و تنبیه ترکمنهای مرو و سرخس عازم شد. و به جمع آوری لشکر و تهیه اسباب وآلات سفر جنگی پرداخت و از حکومتخان حاکم میمند یاری خواست. مشارالیه نیز پسر خود را با لشکری نیرومند به خدمت خان خوارزم فرستاد . و همچنین ترکمنهای تحت تسلط خان خیوه و جماعتی از ازبک به اردوی خان ملحق شدند و به خدمت محمد امین خان در آمدند .
خان خیوه با جماعتی کثیر و آذوقه ای مجهز در دشت بی آب و علف به راه افتادند و به قول خور موجی آن جماعت نیرومندکه تا آن تاریخ هیچ یک از سلاطین در مقابل آنها قادر به مقاومت نبودند به بیابانهای مرو رسیدند و به ارسال نامه ها و دلایلی مبنی بر علل لشکر کشی خود به طرف آنها پرداخت. اما اهالی سرخس فرستاده های آنها را با خواری و خفت اخراج نمودند و حاضر به تسلیم و انقیاد نشدند و دلایل خان خوارزم را غیر منطقی دانسته در مقام دفاع بر آمدند . خان خوارزم با شنیدن این اخبار به حمله و تنبیه ترکمنها مصمم شد و از بیابانهای مرو به طرف سرخس حرکت کرد عده ای از ساکنین سرخس به مشهد مقدس رفته و از دولت ایران بر علیه خان خیوه یاری جستند . فرمانفرما فرمانروای خراسان برای این منظور لشکری جمع آوری نمود و قبل از حرکت خودش حسنخان سبزواری را با چهارصد سوار روانه سرخس نمود که آمدن لشکر از طرف ایران را به اطلاع اهالی سرخس برساند. از آن سو بیست و هفتم جمادی الثانی محمد امین خان با لشکری انبوه و مجلل به طرف سرخس حرکت کرد و ابتدا سفیری به نزد ترکمنها ارسال نمود که آنها را به صلح دعوت نماید و قول داد که در صورت تسلیم با آنها به خوبی رفتار نماید اما با این کار والی خوارزم به موفقیتی نرسید و کار به جنگ کشید و خان خیوه خواست قبل از رسیدن لشکر خراسان کار ترکمنها را یکسره کند و بی درنگ لشکریان انبوه خود را برای تسخیر قلعه و تدمیر ترکمنها فرمان داد.
ساکنین سرخس برج های قلعه را محکم کرده و عده ای از قلعه خارج شده و در بیرون از قلعه به دفاع پرداختند و مردانه پیکار نمودند. چنانکه ازبک ها شکست خوردند و چند عراده توپ وچندین قبضه شمخال و چندین رأس اسب و شتر به دست ترکمنها افتاد.
روز دیگر نیز جنگ به همین منوال ادامه یافت ولی به علت کثرت لشکریان خیوه و نداشتن آذوقه نزد ترکمنها ی سرخس اهالی سرخس پیشنهاد صلح نمودند ولی این صلح انجام نشد و با رسیدن لشکریان خراسان جنگ ادامه یافت آخرالامر خیوه ایها شکست خوردند و جمعی از آنها عرصة شمشیر شدند و مراد بیگ بای نامی از بزرگان آنها نیز به قتل رسید.
غنایم بسیاری نصیب سرخسیها و لشکریان خراسان شد . دو عراده توپ نیز از سپاه خوارزم به دست ترکمنها افتاد. محمد امین خان هنگامی که آگاه شد علیقلی خان میر پنچ و سامخان ایلخانی و سلیمانخان درجزی و جواد خان شقاقی و محمد حسینخان و بیوک خان سرهنگ هر کدام با لشکری به جنگ آمدند و از عزیمت فرمانفرما نیز اطلاع یافت تصمیم گرفت که کار را یکسره کند.
لذا روز دوشنبه سلخ جمادی الاخر فوج فوج از لشکریان خود را به اطراف قلعه جهت رزم آورد و خود در مشرق قلعه بر روی بلندی به نام قانلی تپه (تپة خونی) قرار گرفت . منسوبان و گماشتگان در کنارش حاضر بودند و در آن وقت فرمان حمله داد از آن سو ترکمنهای سرخس و افواج خراسانی از دروازة جنوبی و شمالی قلعه بیرون آمده به جنگ و جدال مشغول شدند.
بسیاری از افراد در این جنگ کشته شدند تا اینکه لشکریان خان خیوه شکست خوردند و لشکریان ترکمن و خراسانی آنها را محاصره کردند و در حین جنگ شخصی ترکمن از مرو به نام «قربان کل» خان را شناخت و با شمشیر بر دهانش زد که تا بنا گوشش فرو رفت. خان از اسب افتاد و «صحت نیاز خان» پسر اراز خان ترکمن سرش را از بدن جدا نمود.
در هر حال محمد امین خان کشته شد و لشکریانش شکست خورده و از دیگر کشته شدگان لشکر خیوه در این جنگ عبارتند از: قاضی خوارزم و عبدالله محرم و داروغه محرم و خدایا رلی، دولت یارلی، بیگ جان دیوان بیگی و سردار بیگ جان، نیاز قلی منیگ باشی، اللّه قلی یوز باشی، حق نظر منیگ باشی ، دولت نیاز یوز باشی، پسر نیاز محمد بای، پسر حکومت خان والی میمند، ویس بای خیوقی، بیگ مراد بای تکه قریانی، سلطان تکه، محمد شیخ سردار، پسر عباس خان تکه و میرزا احمد خان جمشیدی و سردار صالح هراتی که از جانب ظهیر الدوله رسول و جعفر آقای کلاتی.
در این جنگ نوزده عراده توپ و بیست و چهار صف شکن و پنجاه قبضه شمخال و چهارشقه علم بدست ترکمنها و لشکریان خراسان افتاد.
همانگونه که دیدیم در حملة خان خیوه به سرخس ترکمنها از ایرانیان یاری جستند اما هر گاه از طرف ایرانیان مورد ظلم و چپاول قرار می گرفتند ترکمنها دست یاری بسوی خیوه و بخارا دراز می نمودند. البته خان خیوه می خواست ترکمنها را تحت انقیاد خود درآورده و جزو رعایای خود نماید و از طرفی دیگر ایرانیان سرزمین ترکمنها را جزو قلمرو خود می پنداشتند ولی ترکمنها از هیچ کدام اطاعت نمی کردند بلکه خود را مستقل می پنداشتند و در حمله نظامی از هر طرف مقابله می کردند و برخی اوقات برای جنگ با یکی از آنها از دیگری استمداد می طلبیدند. که بعد ها روسیه نیز به جمع دشمنان آنها اضافه شد و ترکمنها از سه طرف مورد تهاجم و ظلم قرار گرفتند و آخرالامر بسیار ضعیف و بی جان شده ناچاراً تحت انقیاد روسها درآمدند.
شمیم می نویسد: «بعد از شکست محمد امین خان پادشاه محلی خوارزم دست اندازی به مرزهای شمال شرقی ایران برای دولت روسیه کاملاً باز و موانع بر طرف گردید . دولت روسیه ابتدا به عنوان تجارت و اعزام مهاجر و رفت و آمد عادی عده ای از قوای قزاق را به حوالی خیوه فرستاد» و بالاخره بر مرو نیز دست یافتند و آخرالامر تمامی مناطق ترکمنها را متصرف شدند.
یورش غافلگیرانه جعفر قلی خان به ترکمنها و پادرمیانی کاردار ترکیه (۱۲۷۳ ه .ق)
در سال ۱۲۷۳ ه .ق «جعفر قلی خان، حاکم استراباد، حمله ای غافلگیرانه به ترکمنهای آغاز کرد، زیرا زمان حمله از طرف ایرانیها این بار هم به صورتی وحشیانه انتخاب شده بود. ترکمنها در حال برگزاری جشن سالانه بودند که ایرانیها به آنها تاختند. ۵۰۰ ترکمن کشته و ۱۵۰۰ نفر آنها بانضمام رؤسایشان به اسارت درآمدند» .
جمعی از ترکمنها قضیه را به اطلاع روستاهای همسایه رساندن و دستجمعی به دنبال تعقیب دشمن رفتند و وقتی که به آنها رسیدند با شمشیر هایشان بسوی آنها حمله کردند. جعفرقلی خان ایلخانی همراهان خود را به مدافعه و کشتار ترکمنها فرمان داد. ترکمنها در زد و خورد با آنها ناچاراً عقب نشینی کردند و ایلخانی به بوز بخرد ]=بوجنورد[ رفت، ترکمنها برای جبران این خسارت مجدداً با لشکری تمام به چمن قوروق آمدند، ولی نتوانستند کاری از پیش ببرند و ناچاراً به سرزمین خود بازگشتند.
پس از این ماجرا در همین سال ایلخانی به بهانه تنبیه ترکمنهای ساکن نخور که در دو فرسنگی آباتک قرار داشتند به انها حمله کرد. نخورلای ها از دیگر برادران ترکمن خود یاری خواستند و در مقابل ایلخالی و لشکرش به مدافعه پرداختند. ولی در مقابل لشکر ایلخانی تاب مقاومت نیاوردند و شکست خوردند و اموال آنها به غارت نیروهای ایرانی درآمد. (و طبق آداب موسوم شاهان ظالم قاجار). این سردار قاتل و جبار شارلو در ازاء این کشت و کشتار بیرحمانه و غارت رسزمین ترکمنها از مقام شاهی بگرفتن یک قبضه شمشیر مرصع سرافراز شد. و حکومت قاجار با دادن نشان افتخار عملیات وحشیانه آنها را بر علیه ترکمنها تایید و ترغیب می نمودند.
اما تجاوز ایران بر ضد ترکمنها پا درمیانی سید حیدر افندی کاردار سفارت ترکیه را سبب شد. او به مقامات ایران در مورد این حادثه اعتراض کرد و آزادی فوری ترکمنهای اسیر را خواستار شد. وزیر اعظم ایران این درخواست او را برآورده کرد.
ظلم بی حد قاجارها و غارت و چپاول سرزمین ترکمنها از طرف حکام محملی باعص شد که ترکمنها ناچار شوند به بیگانگانی همچون کشور استعمارگر بریتانیا التجاء برند. اما کشور انگلیس هیگچونه کمکی به آنها نکرد. چرا که این کشور دوست داشت ترکمنها سرکوب شده و شر آنها بوسیله دولت ایران دفع شود. زیرا این کشور از سیاست کشورگشایی روسیه آگاهی داشت ولی دانست که هرگاه سرزمین ترکمنها تحت تسلط و انقیاد ایران درنیاید به دست روسیه خواهد افتاد. در این صورت روسها به هرات که دیوار استحکامی انگلیس محسوب می شود نزدیک می شدند و افغانستان و سپس مستعمرة انگلستان یعنی هند را در معرض خطر قرار می دادند و ترکمنها بعد از اینکه دریافتند از انگلیسها هیچ کمکی نخواهد شد به برادران دینی و خونی خود یعنی کشور عثمانی التجاء برده و از آنها درخواست کمک نمودند. چرا که یکبار پادرمیانی آنها به سود ترکمنها تمام شده بود. ولی متأسفانه در آنزمان عثمانی نیز ضعیف بود و خود در معرض فشارای قدرتهای انگلیسی و روسی قرار گرفته بود و نتوانست کمک شایان توجهی به ترکمنها بکند.
منبع:
بر گرفته از :پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ
http://www.aftabir.com آفتاب
/ج
