پیاده رهواری گامی به سوی شهر سالم

مقدمه

پیاده رهواری امروزه موضوعی بسیار جدی در مباحثات طراحی و برنامه ریزی شهری به شمار آمده و به عنوان ابزاری برای مبارزه با بسیاری از مشکلات فراروی زندگی شهری اعم از آلودگیهای محیطی، ازدحام و ترافیک، وابستگی به سوختهای فسیلی و ابزاری برای رسیدن به شهر سالم شناخته می شود. این مفهوم که عبارت از میزان سهولت طی مسیر به صورت پیاده از یک نقطه به نقطه ای دیگر، پیرامون یک محوطه و یا از محل سکونت تا خدمات محلی است، همزمان از عوامل سطح میکرو و ماکرو محیط متأثر است. برخی از شاخصه ای پیاده رهواری در سطح میکرو عبارت از وجود تسهیلات مرتبط با پیاده روی اعم از عرض مناسب محورهای پیاده و ایمنی آنها در مقابل سواره، کفسازی های مناسب، جداره های فعال، درجه ی محصوریت گذر، آسایش اقلیمی محیط و کیفیت های بصری بوده و در سطح ماکرو در قالب 3Dــ نوع طراحی (شبکه دسترسی)، تنوع (کاربری)، تراکم (مسکن) ــ و یا 5D با افزودن دو عامل مکمل ــ فاصله تا ایستگاه های حمل و نقل عمومی و قابلیت دسترسی به مقصد ــ بازشناخته می شود. پیاده رهواری از بسیاری جهات با کیفیت زندگی در ارتباط است، تا آنجا که بسیاری از محققان، پیاده رهواری را جزئی اصلی از ابعاد دستور کار قابلیت زندگی دانسته اند. یکی از تأثیرات مهم این کیفیت محیطی بر زندگی نسل امروز و آینده را می توان در حوزه ی سلامت شهروندان جستجو کرد.
بسیاری از مطالعات نشان می دهد که پیاده رهواری بر سلامت جسمی و روانی ساکنان شهر مؤثر است. امروزه افزایش استفاده از اتومبیل تأثیرات جدی بر محیط مصنوع و طبیعی ما گذاشته است. این گونه حمل و نقل غیرفعال از یکسو فعالیت جسمانی را کاهش داده و از سوی دیگر بستر افزایش آلودگیهای محیطی را افزایش می دهد. بسیاری از بیماریهای جسمی نظیر اضافه وزن و چاقی، دیابت نوع دو، بسیاری از بیماریهای قلبی و عروقی، آرتروز و پوکی استخوان با شیوه زندگی غیرفعال (1) در ارتباط بوده و عدم تحرک در افراد، نرخ شیوع آن را تا حد قابل ملاحظه ای بالا می برد (مجموعه تصاویر 1). از سوی دیگر علاوه بر تأثیرات مثبت بر سلامت جسمی، پیاده رهواری از طریق ایجاد بستر حضور افراد در جامعه و برقراری روابط اجتماعی و تقویت شبکه های اجتماعی موجود و بالا بردن حس تعلق به جمع، فرصت مقابله با بسیاری از بیماریهای روحی و روانی را برای ساکنان فراهم می آورد. این نوشتار به مروری کلی بر هریک از حوزه های سلامت و نقش پیاده رهواری در تحقق آن می پردازد.
فعالیت جسمانی و پیاده روی و نقش آن در سلامت جسم بر مبنای مدل اکولوژیکی سلامت (2)، شش گروه عوامل بر سلامت افراد مؤثر است: عوامل درونفردی و بیولوژیکی (نظیر سن، جنسیت، نژاد، موقعیت اقتصادی ــ اجتماعی و...)، عوامل روانشناسی، شناختی و هیجانی (نظیر نگرشها و باورها، سطح و میزان استرس و...)، عوامل رفتاری و مهارتی (نظیر سابقه و پیشینه ورزش و فعالیتهای جسمانی)، عوامل اجتماعی و فرهنگی (نظیر خانواده و حمایتهای اجتماعی) عوامل محیط کالبدی (نبود آلودگیهای محیطی، وجود پیاده راهها و...) و فعالیتهای جسمانی (میزان و شدت آن) (3). براساس این مدل، عوامل متعددی به صورت پیچیده در سلامت افراد مؤثر است که بخشی از آن به ویژگیهای محیط کالبدی که یکی از آنها پیاده رهواری محیط است، وابسته است.
در منشور 1999 سازمان بهداشت جهانی (4) در حوزه حمل و نقل نیز به مزایای کلیدی پیاده روی و دوچرخه سواری به عنوان گونه ای از حمل و نقل که سلامت را افزایش می دهد، اشاره شده است. استفاده از اتومبیل به عنوان شیوه غالب حمل و نقل از یکسو با افزایش آلودگی هوا زمینه بروز بسیاری از بیماریهای تنفسی از جمله آسم را فراهم آورده و از سوی دیگر با تقویت شیوه زندگی غیرفعال، زمینه بروز بسیاری از بیماریهای مزمن را فراهم می آورد. محققان مراکز سلامت امروزه بر این باورند که نیم ساعت پیاده روی برای بزرگسالان و یک ساعت برای کودکان در روز الزامی است. همچنین براساس مطالعات صورت گرفته در گروه های جمعیتی متعدد پیشنهاد می دهند که اگر این فعالیتها با زندگی روزمره افراد تلفیق شود، مردم تمایل بیشتری به انجام آن نشان خواهند داد. طراحی محلات به گونه ای که رفع نیازهای روزمره در آن به صورت پیاده و بدون وابستگی به اتومبیل میسر بوده و افراد را روزانه به پیاده روی ترغیب نماید، یکی از روشهای وارد کردن فعالیت جسمانی و پیاده روی در زندگی روزمره است.(5) این نتایج مستخرج از مطالعات متعددی است که رابطه میان پیاده رهواری محیط و میزان فعالیت جسمانی افراد و شیوع بیماریهای مختلف از جمله چاقی و اضافه وزن، آسم، دیابت نوع دو و... را در ساکنان محله های متفاوت از لحاظ پیاده رهواری مورد مطالعه قرار داده است. محله های پیاده رهوار عمدتاً با ویژگیهایی چون: تراکم بالا، اختلاط کاربری، قابلیت اتصال (6) بالا، زیرساختهای مناسب پیاده روی، زیبایی و جذابیت های محیطی و امنیت بازشناسی می شوند (مجموعه تصاویر 2)، در حالیکه محلات کمتر پیاده رهوار فاقد بسیاری از این خصایص هستند. به طور کلی نتایج این مطالعات نشان می دهد مردمی که در محیط های پیاده رهوارتر زندگی می کنند، 4 تا 5 برابر بیشتر از افرادی که در محلات کمتر پیاده رهوار زندگی می کنند، پیاده روی می کنند و شیوع برخی بیماریها مثلاً اضافه وزن،‌ در آن ها تقریباً نصف است.(7) گروهی از طراحان نیز براساس مطالعات متعدد در بسترهای جغرافیایی مختلف (8) به نقش طراحی محیط بر افزایش فعالیتهای جسمی و به دنبال آن سلامت افراد تأکید کرده اند.

فعالیت جسمانی و پیاده روی و نقش آن در سلامت روان

مطالعات دیگری نیز رابطه محیط مصنوع با سلامت روان را مورد مطالعه قرار داده اند. مطالعات در این حوزه هرچند محدودتر از حوزه پیشین است، اما بیانگر آن است که میان سلامت روان و پیاده رهواری نیز رابطه وجود دارد.(9) بنا به تحقیقات روانشناسان، یکی از شایع ترین بیماریهای روانی عصر حاضر افسردگی است که ورزش، پیاده روی، برقراری روابط اجتماعی و احساس تعلق و وابستگی به جمع نقش مهمی در مقابله با آن دارد. اضطراب نیز که یکی دیگر از مخاطرات فراروی سلامت روان است، با نوع و گونه حمل و نقل در شهر در ارتباط است. محققان سالهاست که به این باور رسیده اند که رانندگی بر فیزیولوژی، خلق و خو و نهایتاً بر سلامت روان مؤثر است. آنها با مطالعه بر روی افراد به هنگام رانندگی یا در شرایط مشابه دریافتند که رانندگی سبب بروز تحریکات فیزیولوژیکی، ترکیبی از ضربان قلب بالا، تغییرات الکتروکاردیوگرافی، تغییر در طرح سرم کورتیزول ناشی از اضطرابی ست (10) که از احتمال وقوع حادثه در طول رانندگی و یا ترافیکهای غیرقابل پیش بینی و عدم توانایی در تنظیم زمان رسیدن به مقصد ناشی می شود. نتایج حاصل از اضطراب های ناشی از رانندگی را می توان در بروز بیماریهای قلبی و عروقی، درد کمر، گرفتگی عضلات و استخوانها از یک سو و از سویی دیگر در بروز رفتارهای پرخاشگرانه به دنبال گذراندن زمان زیادی در محیط های اضطراب آور پیگیری نمود. محیطهای اضطراب آوری که خواه ناخواه بسیاری از گروههای جمعیتی خاص، خصوصاً کودکان و سالمندان را به انزوا کشانده و بستر انقطاع روابط اجتماعی را فراهم می آورد. افزون بر دو اختلال پیشین، محققان دریافته اند بخشی از مغز انسان که با احساس خطر در ارتباط است در شهرنشینانی که تحت استرس زیاد قرار دارند، دچار بیش فعالی می شود. اختلالات عدم تمرکز ــ بیش فعالی (ADHA) (11)، یکی از اختلالات رفتاری شناخته شده است که اگرچه عوامل تولید و تشدیدکننده آن به طور کامل شناخته نشده است، اما تحقیقات در این حوزه و بروز آن نشانگر این است که کاهش فرصتهای تحرک و فعالیت در سطح محله و به صورت روزانه در کودکان، بستر بروز این اختلال را مستعدتر کرده است.(12) افزون بر آنچه تاکنون گفته شد، مطالعات زیادی نیز با تأکید بر تعریف سازمان بهداشت جهانی از سلامت مبنی بر "وضعیت سلامت اجتماعی، روانی و جسمانی همزمان و نه تنها نبود بیماری" (13) و اتخاذ رویکردی غیرمنفعل (14) به مطالعه تأثیرات پیاده رهواری در حوزه سلامت پرداخته و نشان داده اند که این کیفیت نه تنها از بروز بیماریهای روحی و جسمی جلوگیری کرده، بلکه با تشدید و تقویت شبکه های اجتماعی حاصل از وجود بستر حضور و مشارکت مردم در فضای شهری (خیابان)، تأثیرات مثبتی بر سلامت ساکنان داشته و سبب افزایش حس رضایت در شهروندان و تحقق سلامتی شهروندان در معنای واقعی خود می شود.(15) این گروه معتقدند که شبکه های اجتماعی و تعهدات اجتماعی (16) نتایج مثبت بر روی سلامت فرد داشته و لذا افرادی که از نظر اجتماعی با دیگران در تعامل هستند، طولانی تر و سالم تر (هم از نظر فیزیکی و هم از نظر ذهنی) از دیگران زندگی می کنند.
این تحقیقات مبتنی بر یک یافته روانشناسی است که افرادی که در شبکه های اجتماعی جامعه خود وارد می شوند به لحاظ روحی و جسمی از سلامت بیشتری برخوردارند.(17) براساس یافته های پزشکی نیز، بیمارانی که از شبکه های ارتباطی و اجتماعی قویتری برخوردارند در مقایسه با افرادی که منزوی هستند و به تنهایی زندگی می کنند، سریعتر بهبود می یابند (18) و به بیانی دیگر در جامع های که تعلق و وابستگی به جمع وجود داشته باشد، کیفیت زندگی و سلامت افراد پایدارتر است.

جمع بندی

پیاده رهواری امروزه یکی از کیفیت های مطرح در مباحث برنامه ریزی و طراحی شهری است. وابستگی به اتومبیل، از یکسو با ایجاد آلودگی های محیطی، مخاطراتی را در حوزه سلامت عمومی ایجاد نموده و از سوی دیگر با تشدید شیوه غیرفعال زندگی، بستر ایجاد بیماریهایی چون اضافه وزن، دیابت و بیماری های قلبی و عروقی، سرطان و... را فراهم می آورد. تأثیر این وابستگی بر سلامت روان و سرمایه های اجتماعی که به بالا بردن میزان اضطراب و افسردگی، کاهش فرصت های حضور افراد در جمع و ایجاد بسترهای کناره گیری و انزوا خصوصاً برای گروه های جمعیتی آسیب پذیر (19) (چون سالمندان، کودکان، کم توانان و ناتوانان) را فراهم می آورد، نیز واجد توجه است. طراحی محیط های پیاده رهوار، ایده جدیدی نیست. قرن هاست که بشر به دنبال بالا بردن کیفیت زندگی است، هرچند که این تفکر در عمل، گاه به ضد خود بدل گردیده و کیفیت های زندگی را با مخاطره مواجه کرده است. تحقیقات مشترک گروه های زیادی از علاقه مندان به سلامت نشان می دهد که پیشگیری، بهتر از درمان است و در این میان می توان ادعا کرد، افزایش قابلیتهای پیاده رهواری محیط، اقدامی است پیشگیرانه در مقابل بروز بسیاری از بیماریها و گامی است به سوی شهر سلامت.

پی نوشت ها :

1.Sedentary Life Style.
2.Ecological Model of Health Behavior.
3.Sallis.J.F.Owen N (1999),Physical Activity and Behavioral Medicine. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
4.WHO.
5.Active Living by Design program of the Robert Wood Johnson Foundation.
6.Connectivity.
7.Saelens B.E, et al (2003), Neighborhood-based Difference in Physical Activity: An Environment Scale Evaluation. AmJPublic Health;93 (9): 1552-58.
8.PLACE (Physical Activity in Localities and Communities) in Australlia, NQLS (Neighborhood Quality of Life Study) in the U.S and Dr.De Bourdeadhuji Group in Belgium.
9.Rogers S.H.et al(2010),Examining Walkability and Social Capital as of Quality of life at the Municipal and Neighborhood Scale,The International Society for Quality-of-life Studies,Springer.
10.Platt FN. Heart Rate Measurements of Drivers with the Highway Systems Research Car. Industrial Medicine & Surgery 1969; 38 (10): 339-48.
-Burns NM, et al (1966), Electrocardiogram Changes in Prolonged Automobile Driving. Perceptual & Motor Skills 23(1): 210.
11.Attention Deficit-hyperactivity Disorder.
12. (Frumkin et al (2005.
13.WHO (1946): "A state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity".
14.Pro-active.
15.Leyden, K.M. (2003). Social Capital and the Built Environment the Importance of Walkable Neighborhoods. American Journal of Public Health,93 (9),1546-1551.
16.Social Engagement.
17.Berkman LF (1995), The Role of Social Relations in Health Promotion. Psychomatic Med; 57:245-254.
-Berkman LF, Glass T, Brissette I,Seeman TE (2000), From Social Integration to Health: Durkheim in the New Millennium. Soc Sci Med; 51: 843-857.
-House JS, Landis KR, Umberson D.(1988), Social Relationships and Health. Science; 241:540-545.
-Kaplan GA. (1988), Social Contacts and Ischaemic Heart Disease.Ann Clin Res; 20:131-136.
-Kawachi I,Kennedy BP,Glass R (1999), Social Capital and Self-Rated Health: A Contextual Analysis. Am J public Health;89: 1187-1193.
-Kawachi I (1999), Social Capital and Community Effects on Population and Individual Health. Ann N Y Acad Sci; 896: 120-130.
-Kawachi I,Berkman LF (2001); Social Ties and Mental Health. J Urban Health,78: 458-67.
-Yen IH, Kaplan GA (1999), Neighborhood Social Environment and Risk of Death: Multilevel Evidence from the Alameda County Study. Am J Epidemiol;149: 898-907.
18.الوانی م، شیروانی، ع، ‌1387. سرمایه اجتماعی مفاهیم و نظریه ها، انتشارات مانی، اصفهان.
19.Vulnerable Population.
منبع: شهر، زندگی، زیبایی، شماره 2 (زمستان90)