برای تفصیل بیشتر بررسی نقش اجتماعی و سازمانی زنان، باید بینش الهی را در مورد انسان بطور عام و در مورد زن، بطور خاص، موردِ توجه قرار دهیم و ویژگیها و تفاوتهای زنان و مردان را بررسی کنیم، زیرا یکی از علل اختلاف در نگرش افراد مسلمان به این موضوع، عدم توجه جدی به مبانیِ روشنی است که در فرهنگ دینی در این باره بیان شده است و از همراهی تحقیقات تجربی در زمینه روانشناسی شخصیت نیز برخوردار است.
در این زمینه پنج محور اساسیِ انسان شناسی (ابعاد، امکانات، مراحلِ رشد، نیازها و اهداف) از دیدگاه اسلامی ضرورت عنایت دارد:
1. «ابعاد وجودی انسان» که عبارتند از بعد مادی و معنوی که میان زن و مرد مشترک است.
2. «امکانات وجودی انسان» که اشتراکات در غرائز، فکر، عقل و... و تفاوتهایی در سهم عاطفه، حساسیت روحی، قدرت تخیل، توان و جذابیت جسمی و در نقش مادری، پدری و... میان زن و مرد مطرح است.
3. «مراحل رشد انسان» که در این خصوص، اشتراکات در مراحل کلی رشد و تفاوتهایی در خصائص هر مرحله و در فواصل سنی هر مرحله از رشد بین زن و مرد مطرح است. (1)
4. «نیازهای کلی انسان» که در این زمینه هم، اشتراکات کلی در تأمینِ نیازهای مادی و معنوی، و تفاوتهائی در نحوه و مقدار تأمین نیاز بین زن و مرد وجود دارد.
5. «اهداف انسان» که اشتراکات در کلیات، و تفاوتهایی در ارتباط با خصائص وجودی بین زن و مرد را مطرح می کند.
در خصوص مشترکات، بحثی نیست، جان کلام در ویژگی ها و امتیازاتی است که نقش سازمانی زن و مرد را از یکدیگر جدا می کند.
ویژگیهای محور دوم (امکانات وجودی)، محور مبنا در حصول تفاوت در محورهای دیگر (مراحل رشد، نیازها و اهداف) و در نقش زن و مرد در منزل و جامعه می باشد.
لذا ضرورت دارد ویژگیهای امکانات وجودی زن بررسی شود:
1- قوت عاطفی - روانی سرشار زنان
2- حساسیت شدید روحی زنان
3- فزونی قدرت تخیل زنان
4- ظرافت و لطافت جسمی زنان
5- برجستگی زیبائی و جذابیت ظاهری زنان
بر این اساس است که در زمینه برخورد و ارتباط و شیوه و آداب روابط زناشوئی و خانوادگی و روابط انسانی - اجتماعی، برای زن دستورات ویژه ای در اسلام مطرح شده است:
در روایات اسلامی داریم که اگر می خواهید هدایایی را برای اهل منزل تهیه و بین آنها تقسیم کنید، ابتدا از دخترها و خانمها شروع کنید چرا که آنها حساس و زودرنج هستند و همین مقدار تقدم و تأخر نیز، تأثیرات منفیِ خاصی را بر روح و روان آنها می گذارد!
- یکی از خصوصیات زنان، روحیه اطاعت و تبعیت است که یک نکته اش فزونی استعداد پذیرش خانمها نسبت به آقایان است!
- مسأله مهم پیچیدگی رفتاری در آنهاست، که به عنوان موهبت ویژه الهی در برخورد با شوهر و در برخورد با فرزند (به عنوان مادر) مطرح است که همان ویژگی لطافت و خبرگی است.
«وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً» (احزاب / 34)
«و یاد آورید آنچه را که بر شما در خانه هایتان از آیات و حکمت خدا تلاوت می شود، چرا که خداوند همواره در کمال لطافت و خبرگی است.»
یعنی به جهت اینکه خداوند لطیف و خبیر و در کمال لطافت و خبرگی است این گونه دستورات و احکام را برای خانمها مطرح می کند به عبارت دیگر این گونه دستورات ویژه برای زنان، آنان را تجلی گاه اعظم این دو صفت قرار می دهد. واضح است که ضرورت تجلی این دو صفت الهی، اختصاص به زنان پیامبر نداشته، همه زنان را شامل می شود.
رابطه ویژه ی صفت لطافت و خبرگی الهی با شخصیت زنان، به روشنی بدین معنا است که آنان جهت اخذ و تجلی این صفات الهی از مرد مستعدتر و توانمندترند و بشریت (مردان و فرزندان) هر یک به نوعی به شدت به این دو ویژگی در وجود زنان نیازمندند. این دو نقشی که زنان در خانواده دارند یعنی نقش «همسری» و نقش «مادری» در واقع دو شغل مقدس بی بدیل است که شارع مقدس از جهت خلقت مقرر فرموده است. (2)
شغل همسری و مادری وقت بر است و گاهی بیش از 8 ساعت نیاز به زمان دارد و گاه به جهت تعدد فرزند، شرایط چنان است که فعالیتهای اداری زن، مخل سلامتِ کانونِ گرم خانواده است که در این صورت، اشتغال بانو دچار شبهه اخلاقی و ایمانی خواهد بود چرا که محور جامعه سازی زنان هستند و اولی ترین شغل آنان، «همسری و مادری» می باشد.
در این زمینه، بیانات قرآن کریم، چنان عمیق و حیرت انگیز است که وقتی در آنها دقت و تأمل می شود، این یقین جلوه گر می شود که قائل این سخنان غیر از خداوند کس دیگری نمی تواند باشد.
3- فزونی قدرت تخیل زنان
قوه خیال، یکی از نعمتهای برزگ خداست که به انسان امکان می دهد آنچه را که ادراک می کند بصورت تجسمی و ملموس در ذهن، صورت پردازی کند. این صورت پردازی تأثیر معرفتها و ادراکات را در روح و روان انسان بشدت افزایش می دهد.
به جهت این خاصیت قدرت تخیل، اگر انسان معنایی را در ضمن حادثه ای مشاهده کند اثرات روحی - روانی آن معنای تجلی کرده، در واقعیت خارجی از پایداری و استقرار بیشتری برخوردار می باشد.
از این رو آموزش و پرورش اگر در قالب سمعی و بصری شکل بگیرد، تأثیرات بسزایش غیر قابل انکار می باشد، بدین جهت، نقش صدا و سیما و فیلم و سینما در شخصیت پردازی و شخصیت سازی نسل بشری فوق العاده می باشد.
بیش از نیمی از محتوای قرآن کریم با توجه به این کارکرد قوه خیال، سمعی - بصری و تجسمی می باشد که همان مباحث تصویری - تجسمی قصص قرآن (حوادث سیره انبیاء و اولیاء) و مباحث تصویری - تجسمی آخرالزمان (مقدمات ظهور - دوه ظهور امام زمان و...) و آخرت از صحنه جان دادن تا برزخ، تا مقدمات قیامت، قیامت، اعراف، بهشت و جهنم می باشد.
از جهت سهم بندی الهی، سهم قوه خیال در نوع زنان بسیار بیشتر از نوع مردان می باشد.
با توجه به نقش آموزشی و تربیتی زنان در «همسرداری» و «مادری» از جانب خدای رحمان، فزونی این قوه در زنان یکی از جلوه های رحمت واسعه الهی بر نسل بشر می باشد.
حال اگر زن در صحنه های مکرر تشنج و جنگ و جدال و صحنه های دلخراش واقع شود تأثیرات عمیق و پایداری را از این امور به روح و روان خویش منتقل خواهد کرد که نتیجه طبیعی آن تحت الشعاع قرار گرفتن رسالت همسری و مادری از این تأثرات خواهد بود و آرامش محیط روانی زنان و زندگی خانوادگی را دچار صدمه و آسیب روانی در میان مدت و دراز مدت خواهد نمود.
لذا جایگاه شغلی ای همچون قضاوت، وکالت، حضور در محیطهای جنجالی، جنگ و جدال، خط مقدم درگیری با دشمن، صحنه های خطر، عملیات نظامی، پستهای نظامی همچون کلانتریها و... طبعاً آرامش روانی زنان را دچار مشکل کرده، تأثیرات مستقیمی بر محیط روانی خانواده خواهد گذاشت.
طبعاً شغلهای خشن و سخت از چوپانی (3) گرفته تا کارهای سخت بنائی، معدن، نظامی گری و...، شغلهای آسیب زننده به شخصیت و فیزیکِ زنان خواهد بود لذا بایستی در تدبیر و سیاستگذاری کلان نظام، زنان را به رشته های تحصیلی مناسب هدایت نمود تا زمینه قرار گرفتن زنان در جایگاه مناسب شغلی فراهم شود.
از یک طرف، جایگاه شغلی خشن این جذابیت زنان را مورد تهدید قرار داده و بدان آسیب می زند؛ از طرف دیگر، حضور در فضاهای مختلط و ارتباطات مکرر با نامحرمان، جذابیت زنان را وسیله ای برای ارتباط عاطفی نامیمون میان زنان و نامحرمان قرار داده، شخصیت اخلاقی - ارزشی افراد و استحکام خانواده را با اضمحلال و آسیب جدی روبرو خواهد کرد. از نمونه های بارز در این معنا ارتباطات عاطفی نامیمونی است که بعضاً در میان هنرمندان و بازیگران تئاتر و سینما صورت می گیرد.
بعلت ارتباط مکرری که نوعاً در این گونه روابط در جریان است، آسیبهای شخصیتی فراوانی به افراد و خانواده هایشان وارد شده است؛ و بجاست به عنوان نمونه بازر، تحقیقی تجربی - میدانیِ جدی در این زمینه صورت پذیرد تا توضیح بدهد چرا نرخ استحکام پیوندهای زناشوئی در این اقشار، کمتر از نرخ پایداری در اقشار دیگر می باشد.
قطعاً یکی از عوامل تزلزل، عدم رعایت حدود الهی، و جایگاه شغلی مصیبت زده ای است که این افراد بدان دچار هستند.
بهر حال عفت و تقوی و سلامت انسانها و خانواده ها از مهمترین عوامل تعیین کننده در جایگاه شغلی افراد می باشد؛ لذا بایستی با تعیین جایگاه شغلی مناسب، وساطت جذابیتهای ظاهری زنان را در ارتباطات منتفی نمود تا محیطهای پاک، بستر رشد و تعالی آحاد انسانی در مسیر ارزشهای ملکوتی را فراهم سازد.
در این زمینه پنج محور اساسیِ انسان شناسی (ابعاد، امکانات، مراحلِ رشد، نیازها و اهداف) از دیدگاه اسلامی ضرورت عنایت دارد:
1. «ابعاد وجودی انسان» که عبارتند از بعد مادی و معنوی که میان زن و مرد مشترک است.
2. «امکانات وجودی انسان» که اشتراکات در غرائز، فکر، عقل و... و تفاوتهایی در سهم عاطفه، حساسیت روحی، قدرت تخیل، توان و جذابیت جسمی و در نقش مادری، پدری و... میان زن و مرد مطرح است.
3. «مراحل رشد انسان» که در این خصوص، اشتراکات در مراحل کلی رشد و تفاوتهایی در خصائص هر مرحله و در فواصل سنی هر مرحله از رشد بین زن و مرد مطرح است. (1)
4. «نیازهای کلی انسان» که در این زمینه هم، اشتراکات کلی در تأمینِ نیازهای مادی و معنوی، و تفاوتهائی در نحوه و مقدار تأمین نیاز بین زن و مرد وجود دارد.
5. «اهداف انسان» که اشتراکات در کلیات، و تفاوتهایی در ارتباط با خصائص وجودی بین زن و مرد را مطرح می کند.
در خصوص مشترکات، بحثی نیست، جان کلام در ویژگی ها و امتیازاتی است که نقش سازمانی زن و مرد را از یکدیگر جدا می کند.
ویژگیهای محور دوم (امکانات وجودی)، محور مبنا در حصول تفاوت در محورهای دیگر (مراحل رشد، نیازها و اهداف) و در نقش زن و مرد در منزل و جامعه می باشد.
لذا ضرورت دارد ویژگیهای امکانات وجودی زن بررسی شود:
1- قوت عاطفی - روانی سرشار زنان
2- حساسیت شدید روحی زنان
3- فزونی قدرت تخیل زنان
4- ظرافت و لطافت جسمی زنان
5- برجستگی زیبائی و جذابیت ظاهری زنان
بر این اساس است که در زمینه برخورد و ارتباط و شیوه و آداب روابط زناشوئی و خانوادگی و روابط انسانی - اجتماعی، برای زن دستورات ویژه ای در اسلام مطرح شده است:
1 و 2- سرشاری عاطفی و حساسیت شدید روحی و روانی زنان
سرشاری عاطفه از سرمایه های ارزشمند او برای شوهرداری و مادری و فرزندداری هستند.1و 1/2- نتایج حاصل از ویژگی «سرشاری عاطفه»
- حساسیت روحی دختران و زنان، از مردان بیشتر است.در روایات اسلامی داریم که اگر می خواهید هدایایی را برای اهل منزل تهیه و بین آنها تقسیم کنید، ابتدا از دخترها و خانمها شروع کنید چرا که آنها حساس و زودرنج هستند و همین مقدار تقدم و تأخر نیز، تأثیرات منفیِ خاصی را بر روح و روان آنها می گذارد!
- یکی از خصوصیات زنان، روحیه اطاعت و تبعیت است که یک نکته اش فزونی استعداد پذیرش خانمها نسبت به آقایان است!
- مسأله مهم پیچیدگی رفتاری در آنهاست، که به عنوان موهبت ویژه الهی در برخورد با شوهر و در برخورد با فرزند (به عنوان مادر) مطرح است که همان ویژگی لطافت و خبرگی است.
«وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً» (احزاب / 34)
«و یاد آورید آنچه را که بر شما در خانه هایتان از آیات و حکمت خدا تلاوت می شود، چرا که خداوند همواره در کمال لطافت و خبرگی است.»
یعنی به جهت اینکه خداوند لطیف و خبیر و در کمال لطافت و خبرگی است این گونه دستورات و احکام را برای خانمها مطرح می کند به عبارت دیگر این گونه دستورات ویژه برای زنان، آنان را تجلی گاه اعظم این دو صفت قرار می دهد. واضح است که ضرورت تجلی این دو صفت الهی، اختصاص به زنان پیامبر نداشته، همه زنان را شامل می شود.
رابطه ویژه ی صفت لطافت و خبرگی الهی با شخصیت زنان، به روشنی بدین معنا است که آنان جهت اخذ و تجلی این صفات الهی از مرد مستعدتر و توانمندترند و بشریت (مردان و فرزندان) هر یک به نوعی به شدت به این دو ویژگی در وجود زنان نیازمندند. این دو نقشی که زنان در خانواده دارند یعنی نقش «همسری» و نقش «مادری» در واقع دو شغل مقدس بی بدیل است که شارع مقدس از جهت خلقت مقرر فرموده است. (2)
شغل همسری و مادری وقت بر است و گاهی بیش از 8 ساعت نیاز به زمان دارد و گاه به جهت تعدد فرزند، شرایط چنان است که فعالیتهای اداری زن، مخل سلامتِ کانونِ گرم خانواده است که در این صورت، اشتغال بانو دچار شبهه اخلاقی و ایمانی خواهد بود چرا که محور جامعه سازی زنان هستند و اولی ترین شغل آنان، «همسری و مادری» می باشد.
در این زمینه، بیانات قرآن کریم، چنان عمیق و حیرت انگیز است که وقتی در آنها دقت و تأمل می شود، این یقین جلوه گر می شود که قائل این سخنان غیر از خداوند کس دیگری نمی تواند باشد.
3- فزونی قدرت تخیل زنان
قوه خیال، یکی از نعمتهای برزگ خداست که به انسان امکان می دهد آنچه را که ادراک می کند بصورت تجسمی و ملموس در ذهن، صورت پردازی کند. این صورت پردازی تأثیر معرفتها و ادراکات را در روح و روان انسان بشدت افزایش می دهد.
به جهت این خاصیت قدرت تخیل، اگر انسان معنایی را در ضمن حادثه ای مشاهده کند اثرات روحی - روانی آن معنای تجلی کرده، در واقعیت خارجی از پایداری و استقرار بیشتری برخوردار می باشد.
از این رو آموزش و پرورش اگر در قالب سمعی و بصری شکل بگیرد، تأثیرات بسزایش غیر قابل انکار می باشد، بدین جهت، نقش صدا و سیما و فیلم و سینما در شخصیت پردازی و شخصیت سازی نسل بشری فوق العاده می باشد.
بیش از نیمی از محتوای قرآن کریم با توجه به این کارکرد قوه خیال، سمعی - بصری و تجسمی می باشد که همان مباحث تصویری - تجسمی قصص قرآن (حوادث سیره انبیاء و اولیاء) و مباحث تصویری - تجسمی آخرالزمان (مقدمات ظهور - دوه ظهور امام زمان و...) و آخرت از صحنه جان دادن تا برزخ، تا مقدمات قیامت، قیامت، اعراف، بهشت و جهنم می باشد.
از جهت سهم بندی الهی، سهم قوه خیال در نوع زنان بسیار بیشتر از نوع مردان می باشد.
با توجه به نقش آموزشی و تربیتی زنان در «همسرداری» و «مادری» از جانب خدای رحمان، فزونی این قوه در زنان یکی از جلوه های رحمت واسعه الهی بر نسل بشر می باشد.
حال اگر زن در صحنه های مکرر تشنج و جنگ و جدال و صحنه های دلخراش واقع شود تأثیرات عمیق و پایداری را از این امور به روح و روان خویش منتقل خواهد کرد که نتیجه طبیعی آن تحت الشعاع قرار گرفتن رسالت همسری و مادری از این تأثرات خواهد بود و آرامش محیط روانی زنان و زندگی خانوادگی را دچار صدمه و آسیب روانی در میان مدت و دراز مدت خواهد نمود.
لذا جایگاه شغلی ای همچون قضاوت، وکالت، حضور در محیطهای جنجالی، جنگ و جدال، خط مقدم درگیری با دشمن، صحنه های خطر، عملیات نظامی، پستهای نظامی همچون کلانتریها و... طبعاً آرامش روانی زنان را دچار مشکل کرده، تأثیرات مستقیمی بر محیط روانی خانواده خواهد گذاشت.
4- ظرافت و لطافت جسمی زنان
ویژگی جسمانی خانمها نیز در تعیین جایگاه شغلی زنان، طبعاً عاملی تعیین کننده است. شغلهای آموزشی - تربیتی و بهداشتی - هنری برای زنان از اساسی ترین شغلها با توجه به خصلتهای ویژه زنان می باشد.طبعاً شغلهای خشن و سخت از چوپانی (3) گرفته تا کارهای سخت بنائی، معدن، نظامی گری و...، شغلهای آسیب زننده به شخصیت و فیزیکِ زنان خواهد بود لذا بایستی در تدبیر و سیاستگذاری کلان نظام، زنان را به رشته های تحصیلی مناسب هدایت نمود تا زمینه قرار گرفتن زنان در جایگاه مناسب شغلی فراهم شود.
5- برجستگی زیبائی و جذابیت ظاهری زنان
ویژگی جذابیت ظاهری زنان از عوامل مبارکی، در تحکیم پیوند مبارکِ همسری میان زن و مرد است.از یک طرف، جایگاه شغلی خشن این جذابیت زنان را مورد تهدید قرار داده و بدان آسیب می زند؛ از طرف دیگر، حضور در فضاهای مختلط و ارتباطات مکرر با نامحرمان، جذابیت زنان را وسیله ای برای ارتباط عاطفی نامیمون میان زنان و نامحرمان قرار داده، شخصیت اخلاقی - ارزشی افراد و استحکام خانواده را با اضمحلال و آسیب جدی روبرو خواهد کرد. از نمونه های بارز در این معنا ارتباطات عاطفی نامیمونی است که بعضاً در میان هنرمندان و بازیگران تئاتر و سینما صورت می گیرد.
بعلت ارتباط مکرری که نوعاً در این گونه روابط در جریان است، آسیبهای شخصیتی فراوانی به افراد و خانواده هایشان وارد شده است؛ و بجاست به عنوان نمونه بازر، تحقیقی تجربی - میدانیِ جدی در این زمینه صورت پذیرد تا توضیح بدهد چرا نرخ استحکام پیوندهای زناشوئی در این اقشار، کمتر از نرخ پایداری در اقشار دیگر می باشد.
قطعاً یکی از عوامل تزلزل، عدم رعایت حدود الهی، و جایگاه شغلی مصیبت زده ای است که این افراد بدان دچار هستند.
بهر حال عفت و تقوی و سلامت انسانها و خانواده ها از مهمترین عوامل تعیین کننده در جایگاه شغلی افراد می باشد؛ لذا بایستی با تعیین جایگاه شغلی مناسب، وساطت جذابیتهای ظاهری زنان را در ارتباطات منتفی نمود تا محیطهای پاک، بستر رشد و تعالی آحاد انسانی در مسیر ارزشهای ملکوتی را فراهم سازد.
پی نوشت ها :
1- در مراحل تفصیلی رشد پسر و دختر، از جمله تفاوت ها، مسأله بلوغ است: اگر بخواهیم مراحل رشد زن را در منطق اسلامی جویا شویم، عبارتست از:- نطفه تا دو سالگی، - دو تا هفت سالگی، - هفت سالگی تا بلوغ، - بلوغ تا رسیدن به جایگاه همسری و مادری، - مرحله یائسگی، هر کدام از این مراحل، مسائل مربوط به خود را دارد و با وضعیت رشد مردان تفاوت دارد. بر اساس همین تفاوتها و زمینه ها، احکام شرعی که برای مردان و زنان صادر شده است از یکدیگر متفاوت است.
2- در قبال این دو شغل، اگر زن بخواهد می تواند از شوهرش حقوق بگیرد. البته زنان بخاطر روحیه ایثارگری از این حق و حقوق خود می گذرند و لذا گمان می شود برایشان شغل محسوب نمی شود حال آنکه مروت انسانی و ضرورت شرعی اقتضای ادای حقوق در حد وسع مرد را دارد و الباقی جبران زحمات بانو را بایست به خدا واگذار نمود که بهترین پاداش دهندگان است. متأسفانه در این زمینه ها بعد از 25 سال از انقلاب، هنوز براساس تفکر غربی ها گام بر می داریم و از این معیارها فاصله های بسیار داریم.
3- چوپانی دختران مدینی در قرآن از باب اضطرار و عدم توان پدر کهنسال در اداره اقتصادی زندگی بود نه از باب اختیار لذا در پی کسی بودند که شغل آنان را تحویل بگیرد. (26 قصص).
