چندی قبل کتاب تازه چاپ مصری دیدم بنام «فجرالاسلام» که یکی از مؤلفین سه گانه ی آن طه حسین بود. در این کتاب نفوذ ایران در عرب و تقدم فضایل ایرانی ذکر و تصدیق شده است. از قرائت این فقره و از دریافتن اینکه در این عصر تعصب نژاد و ملیت که هر کس می کوشد رطب و یابس تمدن بشر را منسوب بعرق خود سازد حق شناسان و حق نویسانی وجود دارند شاد شدم. و دانستم که هنوز روح علمی امثال ابن خلدون در افکار بعضی از ساکنین وادی نیل مؤثر است.
نفوذ معنوی و لسانی عرب در ایران بحدی قوی و عمیق بوده که نفوذ متقابل ایران را از نظرها برده و مردم از درک تأثیر عظیم ملت ایران در عقاید و روحیات و تشکیلات سیاسی و اجتماعی عرب غفلت کرده اند. سبب این بی خبری بس آشکار است ایرانی نه تنها دین اسلام را پذیرفت و آن را قائم مقام دین اجدادی خود ساخت بلکه زبان آن دین را نیز عزیز شمرد و آن را در تألیفات علمی بکار برد و تعصب آن را بیشتر از خود عرب کشید و برای تثبیت آن اصول و قوانین نوشت تا کار بجائی رسید که بعضی از وزرای ایرانی مانند صاحب بن عباد آن زبان را آشکارا حمایت و ترویج کردند و بعضی از علمای درجه اول ایرانی آن را علناً به زبان فارسی برتری دادند و شخصی مانند زمخشری گفت: سپاس مر خدای را آن خدای را که افزون کرد بر همه زبانها زبان تازی را (1)
شرح تأثیرات علمی و اجتماعی ایران در عرب که از بدو مناسبات این دو ملت از زمان ساسانیان و ملوک حیره تا قرنها بعد از اسلام وقوع داشته، و صحبت از روابط ساسانیان و ملوک حیره و بحث از سلمان و ابن المقفع و آل نوبخت تا بابک و افشین و ابومسلم و صدها امثال اینها خود کتابی لازم دارد و تنها عطف نگاهی بکتابهای قرون سابقه اسلامی مانند فهرست ابن الندیم و تنبیه و الاشراف مسعودی و آثار الباقیه بیرونی و ملاحظه نامهای شماره ی زیادی از مؤلفین و تصانیف یا مترجمین و تفاسیر ایرانی کافی خواهد بود که شخص تصوری از اهمیت نفوذ ایران در عرب کرده باشد.
مؤلفین اسلامی مثلاً از آن جمله بلاذری (2) نوشته اند که در بدو اسلام در تمام قریش که برگزیده قایل عرب بود تنها هفده تن با سواد وجود داشته و اسامی آنها را نیز آورده اند که از آن جمله حضرت امیرالمؤمنین علی بود. از این خبر بدست می آید که سواد اعظم این ملت شریف با علم و سواد میانه نداشته است. باید از همین تاریخ شروع کرد و تفحص نمود که علمای مبرز اسلامی از کدامین مملکت و از میان کدام ملت ظهور کرده اند تا معلوم گردد که کار و قیمت آثار نوابغی مانند طبری و ابوحنیفه و سیبویه و ابن قتیبه تا ابن سینا و غزالی و بیرونی و ابوزکریای رازی و غیرهم چه بوده است.
آنچه در این مختصر مذکور می افتد تنها قسمتی است که ظاهراً نفوذ ایران نسبت به تمام قسمت های دیگر در آن کمتر شده مخصوصاً در برابر نفوذ عربی بدر قابل نسیانی چه بوده و آن عبارت از نفوذ لسانی ایران است در عرب.
بدیهی است که در مقاله ساده و مختصری حق این مسئله ی مهم ادا نخواهد شد و تحقیقات کافی در این باب در خور است که هنوز بجا نیامده و کشف و شرح این گونه مسائل بی مبالغه فاتحه الکتاب تاریح ادبی ایران و مبنای تعیین و تثبیت سبک نثر و نظم فارسی بعد از اسلام خواهد بود. مثلاً از جمله مسائلی که در نظر نگارنده جای تأمل و مورد تحقیق بایستی بشود نفوذ ایران در صرف و نحو زبان عرب است. صرف و نحو پارسی باستانی و اوستائی بسی مفصل و حالات مختلفه متعدد از اسم و فعل و حرف را داشته حتی دارای تثنیه نیز بوده و غریب بنظر می آید که در تدوین صرف و نحو عرفی که فحول استادان آن مانند سیبویه و زمخشری ایرانی بوده اند قواعد فارسی بکلی از میان رفته باشد و این همه قواعد ناگهانی وضع شده و تنها بقد و قامت زبان عرب جاهلیت بریده شده باشد و امثال ابوالاسود آن را ایجاد یا از زبان عرب استخراج کرده باشند. همچنین است حکایت خلیل ابن احمد در علم عروض و نظایر آن.
نفوذ زبانی ایران را می توان از چهار جهت یعنی از جهت لغات علمی و اداری و تکلم عمومی و ادبی زبان عرب مورد مطالعه قرار داد.
کلمات علمی فارسی در عربی فراوان نیست ولی چون علمای زیادی از ایران تألیفات علمی فارسی را بتازی نقل کرده اند ازین راه عده ای لغات علمی را در مواردی که مقابل عربی آن بدست نیامده از فارسی آورده اند از آن قبیل است لغاتی مانند جوهر و اخشیج و اسامی ادویه نباتی مانند مرزنجوش وزراوند (3) و دیگر اصطلاحات طبی مانند آنهائیکه در قانون ابن سینا و امثال آن آمده است. و اگر کسی در معربات غور نماید و تألیفاتی مانند کتاب جوالیقی را از نظر بگذراند با بسی ازین قبیل تصادف خواهد نمود.
تأثیر فارسی در زبان معمولی عرب نیز کم نبوده و بهمان طور که امروز در بلاد عراق عرب لغات زیاد از فارسی در تکلم بکار برده می شود حتی بعضی از اعراب آن حدود صحبت فارسی را آشنا هستند در قدیم هم همین طریق بوده. مخصوصاً بصره و کوفه و بغداد مراکز نفوذ زبان فارسی در عرب بوده و این نوع نفوذ از زمان ساسانیان شروع نموده و حتی فارسی زبانان بداخله ی عربستان نیز راه یافته اند. از اخباری که مؤیدان دعوی است همانست که در تاریخ طبری آمده که به فحوای آن انوشیروان چندین صد از محبوسین ایرانی را در تحت قیادت سیف ذویزن معروف به یمن تبعید کرد. در موقع قیام مختار ثقفی زبان فارسی بطوری در میان سپاهیان وی سرایت داشته که یکی از سران اعراب برو ازین جهت خرده گرفته زیرا بزرگترین قسمت لشکریان وی فارسی صحبت می کرده اند و ایرانی بوده اند. شماره ایرانیان آن زمان کوفه را مورخین بیست هزار نوشته اند (4) کلمات فارسی داخل ادارات تازه تشکیل عرب در اوایل اسلام نیز بوده. از آن جمله است کلمه وزیر که منصب آن در زمان بنی عباس به تقلید ایران معمول شد (5) و اصل آن به فارسی و یشیر (بمعنی تصمیم) بوده است. در دیوان مالیات و دفاتر حساب مالی فارسی را بکار برده اند و از اصطلاحات مالیاتی آن زمان بعضی باقی مانده که از آن جمله «دهویه» و «ششویه» و «وید»ست که بمعنی زیاده می آید. دو کلمه اولی را بلاذری در فتوح البلدان «عشر و نصف عشر» ترجمه کرده که گویا سوء تفاهم روی داده و آن همان دهیک و ششیک است که عشروسدس باشد. (6) از کتب دیگر مانند مفاتیح العلوم خوارزمی برمی آید که در دیگر تشکیلات اداری عرب نیز اصطلاحات فارسی بکار می رفته. مثلاً خوارزمی از اصطلاحات مالی مانند (گزیت) و (طسق) و (کستبزود) و تخمین و (سفتجه) و دانق و نیز از اصطلاحات دیوان برید مانند همین کلمه برید و فرانق و اسگدار و غیره سخن می راند (7)
در تأثیر زبان فارسی در ادبیات عرب گفتنی زیاد است و آن را جداگانه فرصتی و تحقیقی یابد، نه تنها به تقلید اشعار فارسی مثنوی و رباعی بتازی ساخته اند و شعرای عرب یا ایرانیان عربی گو در اشعار خود اسامی سلاطین و اعیاد و شهرهای ایرانی بکار برده اند (8) بلکه عین لغات فارسی در شهر عربی استعمال کرده اند. و نمونه هائی ازین قبیل اشعار در کتب مختلف ادبی مانند ادب الکاتب ابن قتیبه و البیان و التبیین جاحظ و اغنی اصبهانی و نظایر آنها نقل شده است. از آن جمله است این اشعار که برای مثال در این مورد درج می گردد:
قد علمت فارس و حمیروال اعراب بالدست ایکم نزلا
(ایرانیان و حمیر و اعراب جمله دانستند کدام یک از شما در دشت (برای جنگ) پیاده می شوید.)
مقصود کلمه دشت است که در این بیت دست استعمال شده و نیز به عجاج را جز نسبت داده اند:
کا الحبشی التف او تسبجا
کما رایت فی الملاء البردجا
(مانند حبشی که بلباس پیچیده یاشبی پوشیده
چنانکه در جمعیت بردگان دیده ای)
تسبج صورت فعل مؤنث غایب است و برمی گردد به کلمه ی سبیج که معرب شبی (لباس شب پیراهن شب) باشد. بردج معرب برده است. باز از همین قصیده عجاج است:
عکف النبیط یلعبون الفنزجا
قوم نبط حلقه زدند برای بازی پنجگان (فنزج معرب پنجه است گویا در این بازی پنج پنج می شده اند یا پنجه به پنجه می داده اند).
نیز در همان قصیده آمده:
یوم خراج یخرج السمرجا
(در روز بدهی سه بار (مالیات) می گیرد)
سمرج از ترکیب فارسی سه مره حاصل شده.
همچنین: میاحه تمیح مشیار هوجا
[زن نازنده ای که می خرامد براهواری]
رهوج - معرب راهوار یا رهوار است:
نیز در اشعار روبه ابن عجاج آمده:
فی جسم شخت المنکبین قوش
(در تن باریک دوش کوچک)
که قوش معرب کوچک است.
و دور نیست کلمه ی نوش که در لغات عربی باو او مجهول آمده و بمعنی تناول گفته اند اصلش از نوشیدن فارسی باشد
چنانکه کسائی در آب خوردن شتر گفته:
باتت تنوش الحوض نوشامن علا
(داشت می خورد از حوض از آن بلندی) (9)
پی نوشت ها :
1. اول مقدمه الادب، زمخشری.
2. فتوح البدان چاپ مصر 477.
3. عیون الاخبار این قتیبه چاپ مصر ج 2 ص 104.
4. اخبار الطوال دینوری چاپ لیدن ص 296.
5. کتاب الفخری چاپ مصر ص 137.
6. فتوح البلدان بلاذری چاپ مصر ص 308.
7. مفاتیح العلوم ص 40 -
گزیت از خوارزمی فارسی جزیه گرفته ولی گویا اصل گزیت از آرا می باشد
طسق در کتب عرب مثلاً اقرب الموارد آمده و فارسی بودن آن ذکر شده خوارزمی اصل آن را تشک دانسته ولی این کلمه در کتابهای لغت فارسی که دسترس بود مانند انجمن آرا، برهان، رشیدی، آنندراج، اسدی، پیدا نشد. بدهی مخصوص بعنوان مالیات.
کستبزود را خوارزمی معرب کاست و فزود، شمرده
تخمین چنانچه خوارزمی تصدیق دارد از خمان فارسی است که گمان است و معرب شده.
سفتجه - معرب سفتک یا شاید سفتچه است که بمعنی حواله تحویل جنس از عاملی بعاملی باشد.
برید - از بریدن - فرستادن بمعنی رسول آید.
فرانق همان پروانه است که به پیشقدم و نامه بر پست گفته می شد
اسگدار نامه بر که از منزلی به منزلی عوض می شد. خوارزمی اصل آن را اذکوداری گفته و این نوجیه منافی حدس صاحبان فرهنگ رشیدی و انجمن آرا است
8. بتیمه الدهر ثعالبی چاپ دمشق ج 3 ص 23 و 280 ج 4 ص 10 و 12.
9. رجوع شود به ادب الکاتب ابن قتیبه ص 325.
البیان و التبیین جاحظ ج 1 ص 108
طبقات الشعرا ابن قتبیه ص 101
