کتاب شناسی و نسخه شناسی آثار مهدوی علامه بهاری رحمه الله
پیش از پرداختن به نگاشته های آیت الله محمدباقر بهاری رحمه الله آشنایی اجمالی با زندگی و احوالات این عالم بزرگوار ضروری به نظر می رسد.
تولد و کودکی
محمدباقر بن محمد کافی بن محمد یوسف، معروف به محمدباقر بهاری در روز آخر ذی حجه سال 1277قمری(2) در روستای بهار همدان به دنیا آمد. وی در کودکی به علت ناتوانی در فراگیری از مکتب اخراج می شود(3) اما تقدیر چنان بود که ایشان بعدها جزو علمای بزرگ همدان شود. خاندان مرحوم بهاری از علمای دین بودند؛ جدّش فقیهی عالم به شمار می آمد(4)، چنان که برادرش محمدرضا از فحول علمای نجف بود.(5)تحصیلات
محمدباقر تحصیلات ابتدایی خود را نزد پدر و برخی دیگر از علمای بهار فراگرفت. سپس به همدان آمد و در مدرسه آخوند ملاحسین قلی همدانی نزد محمداسماعیل همدانی به فراگیری علم پرداخت(6). سپس در بروجرد نزد شیخ محمود طباطبایی به دانش اندوزی پرداخت و در حالی که بیست سال داشت، سطوح عالی علوم حوزوی را به اتمام رساند(7).وی در سال 1297قمری به نجف هجرت کرد و در آن جا رحل اقامت افکند و از محضر بزرگان بهره ها برد(8) و پیش از بیست سال تلاش علمی و اندوخته های بی کران و رسیدن به درجه اجتهاد و اخذ اجازات، در سال 1316قمری به زادگاه خویش بازگشت.(9)
برخی از اساتید و مشایخ وی در نجف از این قرارند: آخوند خراسانی، ملاحسین قلی همدانی، شیخ حسن مامقانی، علامه نوری، میرزا حبیب رشتی، ملالطف الله مازندرانی(10)، شیخ محمدحسین کاظمی، سید محمدحسن شیرازی، ملامحمد ایروانی، ملامحمد شربیانی(11)، شیخ محمد طه نجف(12) و...
فعالیت های تبلیغی، تصنیفی و سیاسی
آیت الله بهاری بعد از آن که به وطن بازگشت، مورد استقبال مردم قرار گرفت و از همان روزها پیوسته به تبلیغ و ارشاد مردم و نیز تصنیف آثار ارزش مند و خدمت به دین الهی پرداخت(13).پس از درگذشت حاج سید عبدالمجید گروسی(از مجتهدان مبرز همدان، درگذشته 1318قمری) مرحوم بهاری به خواهش اهالی شهر تصدی مناصب دینی، امامت مسجد جامع و تولیت موقوفات آن را به عهده گرفت و در کنار آن به کشاورزی اشتغال داشت.(14)
علامه بهاری از علمای کثیرالتألیف هستند و آثار مهم و ارزش مندی به یادگار نهاده اند. بهاری بیش تر اوقات خود را به تدریس و تألیف می گذراند. از او نزدیک شصت کتاب و رساله در موضوعاتی چون فقه، اصول، حدیث، رجال و کلام به فارسی و عربی به جای مانده است. مرحوم بهاری کتاب خانه شخصی بزرگی داشت که شامل نسخه های نفیس بود. ایشان علاوه بر تألیف، کتب مورد نیاز خود را استنساخ می کردند. بیش تر نسخه های خطی کتاب خانه علامه بهاری در بخش مخطوطات کتاب خانه آیت الله مرعشی رحمه الله نگهداری می شود.
آیت الله بهاری به عنوان یک روحانی انقلابی در نهضت مشروطه در همدان سهم بسزایی داشت و به نفع مشروطه دست به فعالیت هایی زد که نتیجه آن برپایی جنبش هایی در این باره بود. وی از مشروطه حمایت می کرد و ایضاح الخطاء را در همین راستا تألیف کرد. به نظر ایشان بین مشروعه و مشروطه هیچ تعارضی وجود نداشت.(15)
وفات
شمع وجود علامه بهاری پس از پنج دهه مجاهدت علمی و اخلاقی در ماه شعبان سال 1333 قمری در همدان خاموش گردید و در همان جا به خاک سپرده شد.(16)آثار غیرمهدوی
آثار غیر مهدوی ایشان عبارتند از: آیه کن فیکون، اصول دین، اعلان الدعوه( تکمله دعوه الحسینیه، در استحباب گریه برای امام حسین از طریق اهل سنت)، ایضاح الخطا(17)( در ذم و رد استبداد و دفاع از مشروطه)، بدر الامه فی جفر الائمه(رساله در جفر)، البیان فی حقیقه الایمان، تذییل الطلع النضید(رد بر ابن حجر در لعن یزید)، ترجمه عثمان بن عیسی الرواسی، تسدید المکارم و تفضیح الظالم( در بیان تحریفاتی که در نسخه چاپی مکارم الاخلاق طبرسی صورت گرفته)، التفضیل فی معنی التفضیل، التقلید و احکامه، تکلیف الکفار بالفروع، التنبیه علی بعض ما فعل بالکتب(بیان برخی از تحریفاتی که در کتب چاپ مصر روی داده است)، تنزیه المشاهد من دخول الاباعد، الجمع بین الفاطمیّتین، الدره الغرویه و التحفه الحسینیه، دین المقتول، الرد علی اظهار الحق، الرد علی النصاری، رساله فی تزویج الصغیره فی المده القلیله، روح الجوامع(در رجال)، السلاح الحازم لدفع الظالم( ردّ بر ابن حجر در منع مثالب معاویه)، السؤال و الجواب( جواب سؤالات یک نصرانی از مؤلف)، شرح الآیات(پاسخ اشکالاتی که یک نصرانی بر قرآن کریم وارد دانسته)، شرح قطر الندی، رساله فی الصحیح و الاعم، کتاب الصوم، الطلع النضید فی ابطال المنع عن لعن یزید(ردّ بر ابن حجر)، رساله فی العداله، العصمه و دفع الوسمه(ردّ بر انکار عصمت ائمه)، کتاب عمّار(در احوالات عمار)، الفوائد الاصولیه، المجاهدات، مستدرک الدره الغرویه و التحفه الحسینیه، مطلع الشمسین فی فضائل حمزه سیدالشهداء و جعفر ذی الجناحین، المعراج( در معراج جسمانی و روحانی)، مفارقه الاجزاء للقبول( رساله فی)، مقدمه مناقب خوارزمی، نثار اللباب فی تقبیل التراب (در بیان استحباب عتبه بوسی مشاهد مشرفه)، الوجیزه(در ویژگی های مناقب خوارزمی)، وفاه النبی، ولد الزناء و احکامه(رساله فی)(18).آثار مهدوی
در این بخش به کتاب شناسی و نسخه شناسی آثار مهدوی مرحوم بهاری می پردازیم. گفتنی است همه نسخ معرفی شده، در کتاب خانه آیت الله مرعشی رحمه الله نگه داری می شود. علامه بهاری از پیش گامان و صاحب نظران عرصه مهدویت است که در حدود 19 اثر مهدوی از خود بر جای گذارده است که در ادامه مقاله به 15 مورد از آن دست می یازیم.إضاه النور فی الامام المستور(عربی)
گویا فردی از مخالفان امامیه پس از اقرار به وجود مبارک حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سِمت آن بزرگوار به عنوان امام دوازدهم شیعیان را انکار نموده است و آن حضرت را از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام دانسته است. مؤلف گران قدر در این رساله از طریق اهل سنت به این شبهات پاسخ داده است(19).آغاز: الحمد لله رب العالمین... والقانی امواج المحن الی مسقط راسی بهمدان و رزقت فیه زیاره الوالد و الاقارب و الاخوان.
انجام: وله علیه السلام فی کل زمان من یجدد ذکره من استباه السائل و الله یتم نوره فلنکتف بذلک و فیه غنی لمن جانب العصبیه و الهوی.
نسخه ها
شماره نسخه: 1/ 12346، نسخ، اوائل شعبان 1317قمری، روستای بهار همدان، 42 برگ«1-42»رساله اول مجموعه، 16 سطر، حاشیه نویسی دارد و در آغاز و انجام اشعاری به عربی دیده می شود(20).ایضاح المرام فی امر الامام عجل الله تعالی فرجه الشریف(عربی)
مؤلف می گوید: بعد از تألیف کتاب قامعه اللجاج و دافعه الحجاج شرح صدری بر من حاصل گشت که درباره حکمت عدم تعیین زمان ظهور نکاتی را بیان کنم.(21)آغاز: الحمد لله رب العالمین... لما ذکرت فی قامعه اللجاج اختفاء وقت ظهور ابن الحسین صاحب العصر و الزمان عجل الله فرجه.
انجام: قال الثانی عشرالذی یصلی خلفه عیسی بن مریم علیه السلام عند سنه یسن و القرآن الحکیم و السند فیه من العیاش الی السراج مجاهیل و کذا ابو لبید فلاحظ.
نسخه ها
شماره نسخه:2/ 12346، نسخ، روز شنبه 15 ذی القعده 1313قمری، روستای بهار همدان، 41 برگ«61-100»ف رساله دوم مجموعه، سطور مختلف«16-17»حاشیه نویسی دارد(22).ابهی الدرر فی تکمله عقد الدرر فی اخبار الامام المنتظر(عربی)
علامه بهاری رحمه الله در مقدمه این اثر چنین می نگارد: وقتی کتاب عقد الدرر فی اخبار الإمام المنتظر( از ابوبدر یوسف بن یحیی سامی شافعی، درگذشته 685قمری) را استنساخ می کردم دریافتم که اثر مذکور جامع است، مگر آن که در آن کتاب اشاره نشده که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امام دوازدهم شیعیان دوازده امامی است. لذا تصمیم گرفتم احادیثی در این موضوع از اهل سنت به آن بیفزایم.این کتاب در چهار باب سامان یافته و در شب هفتم شوال 1309قمری در نجف اشرف به اتمام رسیده است(23).
آغاز: الحمد لله رب العالمین... اما بعد فیقول العبد الفاتر... انّی لمّا کتبت نسخه کتاب عقد الدرر.
انجام: و قلّه تأملهم مرویاتهم و شبه ذلک فلیکن هذا آخر ما نسوقه من الکلام فی هذه الرساله.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 4/ 121324، نسخ، 7 شوال 1309قمری، نجف اشرف، 15 برگ« 47-61»، رساله چهارم مجموعه، 19 سطر، حاشیه نویسی دارد با نشان «منه»(24).2. شماره نسخه: 2/ 12325، نسخ، 7 شوال 1309قمری، نجف اشرف، 20برگ«54-73»، رساله دوم مجموعه، 19 سطر، حاشیه نویسی دارد و در حاشیه تصحیح شده است(25).
بسط النور فی الامام المستور= ترجمه النور فی الامام المستور(فارسی)
این کتاب ترجمه النور فی الامام المستور است که در جای خود معرفی خواهد شد.(26)آغاز: الحمد لله رب العالمین و الصلوه و السلام علی محمد و آله الطاهرین... بعد چنین گوید خاک پای اهل ایمان.
انجام: تا حال او از فرمان رسول خدا، در علم و نحو او، واضح شود و الحمد لله علی التوفیق للاتمام و کان فی مجالس آخرها عصرالاربعاء ثانی محرم الحرام سنه 1318 فی منزل الاخ فی الله ملامحمدتقی.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 12364، نسخ، 13 محرم 1318قمری، همدان، 114برگ، 23 سطر، گویا مؤلف نسخه را در مدت یازده روز از مسوّده به مبیضّه منتقل نموده است. حواشی اندک دارد. در پایان به تاریخ و محلّ چاپ کتب اهل سنت که در متن مورد استفاده قرارگرفته طی فهرستی اشاره کرده است(27).2. شماره نسخه: 12365، شکسته نستعلیق، چهارشنبه 2 محرم 1318قمری، 103برگ، سطور مختلف«14-23»(28).
جابلقا و جابلسا( جابرسا و جابلقا)(عربی)
رساله ای است در خصوص کلمات و روایاتی که در مورد جابلقا و جابلسا یا جابرسا(29). این کتاب در شب 10 شوال 1321 قمری به پایان رسیده است.(30)آغاز:الحمد لله رب العالمین... و بعد فیقول العاصی... هذه کلمات و روایات عن ارباب الدلالات تتعلق بمدینتی.
انجام: ثم الذی نقلهم من هذه الارض قادر ان یعیدهم اذا اراد فلیکن آخر ما نوعه فی تلک الرساله حامداً مصلیاً مسلماً مستغفراً.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 12288، شکسته نستعلیق، 10 شوال 1321قمری، 38 برگ، سطور مختلف«19-21»، در حاشیه از سوی مؤلف تصحیح گردیده و برخی نسخه بدل ها با نشان «خ ل» در حواشی آمده است. هم چنینقلم خوردگی های فراوان در متن و حاشیه مشاهده می شود(31).
2. شماره نسخه: 3/ 12303، نسخ و شکسته نستعلیق، شب 10 شوال 1321قمری، 46 برگ«107-152»، رساله سوم مجموعه، سطور مختلف«17-19»، حاشیه نویسی دارد و با نشان «منه» در حاشیه تصحیح شده است.(32)
ذیل کتاب العلائم لاهتداء الهوائم= تکمله کتاب العلائم(عربی)
مؤلف می گوید: وقتی کتاب العلائم را می نوشتم عقد الدرر فی اخبار الإمام المنتظر( از ابویوسف بن یحیی سامی شافعی، درگذشته 685)نزد من نبود و بعد از تألیف کتاب العلائم به دستم رسید و احادیث مناسبی از آن استخراج کردم و به کتاب العلائم اضافه کردم.(33)آغاز: الحمد لله رب العالمین... و بعد یقول العبد العاصی... لم یکن حضرنی وقت تألیفی کتاب العلائم.
انجام: و لا بأس بان یکون(خِتامُه مسکٌ وفی ذلک فلیَتَنافس المُتنافسونَ)فنقول.
نسخه ها
شماره نسخه:2/ 12303، نسخ، اوائل سده 14قمری، 11 برگ«97-107»، رساله دوم مجموعه، سطور مختلف«19-21»، در حاشیه تصحیح شده است. تملک محمدرضا فرزند محمدجعفر بهاری برادر مؤلف به سال 1328قمری در برگ آغازین به چشم می خورد.(34)ذیل کتاب النور فی الامام المستور عجل الله تعالی فرجه الشریف(عربی)
مؤلف پس از نگارش کتاب النور فی الامام المستور مورد نقد واقع می شود و این کتاب را در پاسخ آن ایرادها می نگارد. این کتاب در یک مقدمه و چند مقاله در دوم ماه صفر 1316قمری تألیف شده است(35).آغاز: الحمد لله رب العالمین... و بعد فیقول الراجی... لمّا عثرت علی بعض کلمات علی الاحادیث.
انجام: فلاحظ ذلک بیعن(کذا)البصیره فلیکن هذا آخر ما نملیه فی هذه الرساله ففیه کفایه و الحمد لله اولاً و آخراً و ظاهراً و باطناً علی نعمه و آلائه و الصلاه علی نبیه محمد و آله.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 2/ 12278، نسخ(دوگونه)، 11 رجب 1321قمری، همدان، 68 برگ« 154-222»، رساله دوم مجموعه، 19سطر، در حاشیه از سوی مؤلف تصحیح گردیده و نشان بلاغ دارد. تعلیقات و حواشی اندکی با عنوان«منه» از مؤلف دیده می شود.هم چنین برخی از عناوین با لاجورد در حاشیه ثبت شده است.(36)2. شماره نسخه: 2/ 12313، شکسته نستعلیق، 1 رجب 1321قمری، همدان، 52برگ«148-199»رساله دوم مجموعه، سطور مختلف«21-22»، حاشیه نویسی دارد و در متن و حاشیه تصحیح شده است.(37)
3. شماره نسخه: 1/ 12306، نسخ، 14 شعبان 1321قمری، همدان، 68برگ«1-68»، رساله اول مجموعه، سطور مختلف«20-21»، حاشیه نویسی دارد و در حاشیه تصحیح شده است.(38)
عصمه الإمام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف= احادیث( عربی)
رساله ای است کوتاه در نقد و بررسی مطالبی که در مورد عصمت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در کتاب دراسات اللبیب فی الاسوه الحبیب( نگاشته محمد معین بن محمد امین السندی)آمده. همچنین در این رساله مطالبی از عرفای بزرگ هم چون محی الدین ابن عربی و... درباره مهدی موعود مطرح و مورد بحث قرار گرفته است.(39)آغاز: بسمه تعالی و حمده و عن العلامه محمد معین بن محمد امین السندی فی کتاب دراسات اللبیب فی الاسوه الحبیب.
انجام: و انضم الی ذلک ضعیف و لما یروی من ورعه و تقواه فلا مانع من قبوله انتهی.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 3/ 1227، نسخ، 1321قمری، همدان، 9 برگ«223-231»، رساله سوم مجموعه، 19 سطر، در حاشیه از سوی مؤلف تصحیح شده و علامت«بلغ»دارد(40).2. شماره نسخه: 2/ 12306، شکسته نستعلیق، اوایل سده 14 قمری(به قرینه رساله قبلی)، 10 برگ«68-77»، رساله دوم مجموعه، سطور مختلف«18-19»حاشیه نویسی دارد و در حاشیه تصحیح شده است.(41)
العلائم لاهتداء الهوائم(عربی)
رساله ای مفصل در علایم ظهور امام زمان با استفاده از آیات و روایات. این کتاب در اواخر ذیقعده سال 1318قمری در همدان نگاشته شده است.(42)آغاز: الحمد لله رب العالمین ... و بعد فیقول العبد العاصی... هذا کتاب... دعانی الی وضعه ان کان خرج منی.
انجام: فذلک الفضائل یکون من الفرج و اعظم الفرج و هو واضح و لیکن هذا آخر ما نملیه فی هذه الرساله.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 1/ 12303، نسخ، 20 ذیحجه 1318قمری، 96 برگ«1-96»، رساله اول مجموعه، 18 سطر، با نشان«منه» حاشیه نویسی دارد و در حاشیه تصحیح شده و در مجالس بسیاری که آخرین آن 26 شوال 1319قمری بوده از سوی مؤلف در همدان مقابله شده است(43).2. شماره نسخه: 12344، نسخ، 20 ذیحجه 1318قمری، همدان، منزل کربلایی صادق، 77برگ، سطور مختلف«21-22»، اندکی حاشیه نویسی دارد و در حاشیه تصحیح شده است(44).
علائم الظهور= شرح احادیث علائم الظهور(فارسی)
بحثی علمی پیرامون احادیث گوناگون درباره نشانه های ظهور که در چهار فصل به شرح ذیل سامان یافته است:فصل اول: در روایات دالّه بر ظهور در زمان بنی عباس؛
فصل دوم:در بعض وقایع ماقبل ظهور؛
فصل سوم: در نداهایی که در وقت ظهور انجام می گیرد؛
فصل چهارم:در وقایع غریبه آن زمان(ظهور)(45).
آغاز: الحمد لله رب العالمین... و بعد چنین گوید محمدباقر... به واسطه شیوع اراجیف در میان عوام، ترجمه و بیان جمله از احادیث علایم ظهور.
انجام: در اول پاییز است که خرما را نچیده، باران فاسد می سازد او را؛ پس رمضان صیحه آخر پاییز یا اول زمستان خواهد بود.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 1/ 12351شکسته نستعلیق، اوایل سده 14 قمری، 55 برگ«؟؟-؟؟»، 17سطر، در حاشیه توضیحاتی از سوی مؤلف آمده است(46).2. شماره نسخه: 1/ 12350، شکسته نستعلیق، اوایل سده 14 قمری( به قرینه رساله دوم)، 50 برگ«1-50»، 16 سطر، حاشیه نویسی شده و در حاشیه تصحیح شده است.(47)
قامعه اللجاج و دافعه الحجاج(عربی)
مؤلف در مقدمه کتاب چنین می نگارد: برخی از ابنای زمان بلکه طلاب اقدام به تعیین زمان ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می نمایند در حالی که هیچ سند محکمی در دست ندارند. آن گاه مؤلف درصدد تصحیح اعتقاد مردم برآمده مطالب کتاب را در پیش می گیرد(48).آغاز: الحمد لله رب العالمین... و بعد فیقول تراب طلاب العلوم الدینیه و خدمه الاخبار و الآثار النبویه المرویه فی الامور الشرعیه انار الله برهانهم.
انجام: بما یحتاج الیه او لیس علیه من مزید فلنکتف بذلک حامداً مصلیاً مسلماً مستغفراً واجباً(49)من الله الثواب فی الماب.
نسخه ها
شماره نسخه: 2/ 12346، نسخ، 28 شوال 1317قمری، روستای بهار همدان، 16 برگ«45-60»، سطور مختلف«15-19»(50).کتاب النور فی الامام المستور(عربی)
مؤلف درباره این اثر خود چنین می نگارد: چون تألیف کتاب ابهی الدرر فی تکمله عقدالدرر فی اخبار الإمام المنتظر را به پایان بردم، دیدم که آن کتاب مختصر بوده، فقط شامل احادیث اهل سنت در اثبات وجود امام زمان و حالات آن حضرت است لذا تصمیم به نگارش کتاب حاضر گرفتم.این کتاب در شب دوم صفر المظفر 1316قمری در نجف اشرف نگارش شده است. مطالب کتاب از قرار ذیل است:
مقدمه: احتیاج به وجود کسی که قیام به امر دین کند؛
باب اول: اخبار دالّه بر وجود امام؛
باب دوم: ترس از گمراهی این امّت؛
باب سوم: تمسّک به قرآن و اهل بیت؛
باب چهارم: تعیین اهل بیت؛
باب پنجم: امامان شیعه دوازده نفرند؛
باب ششم:اخباری که دلالت می کنند امامان، دوازده نفرند؛
باب هفتم: مطالب دیگر درباره امامان دوازده گانه شیعه(51).
مؤلف خود بر این کتاب یک ذیل و یک ترجمه نگاشته است که در جای خود به معرفی آنها خواهیم پرداخت.
آغاز:الحمد لله رب العالمین... و بعد فیقول العبد الفاتر... انّی کنت کتبت کتابی ابهی الدرر فی تکمله عقد الدرر فی اخبار الامام المنتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف
انجام: فلیکن هذا آخر ما نملیه فی و لم نعط الکلام فی الابواب و غیرها حقه روماً للاختصار.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 1/ 12278، نسخ(دوگونه)، 2 صفر المظفر 1316قمری، 153برگ«1- 153»، رساله اول مجموعه، 19 سطر، در حاشیه از سوی مؤلف تصحیح شده و نسخه بدل ها با عبارت« خ ل» در حواشی آمده، هم چنین حواشی و تعلیقات اندکی با عنوان «منه»از مؤلف نیز دیده می شود.(52)2. شماره نسخه: 1/ 12313، شکسته نستعلیق، شب 11 محرم 1316قمری، نجف اشرف، 128برگ«11-138»، رساله اول مجموعه، سطور مختلف«18-20»، حاشیه نویسی دارد و در حاشیه تصحیح شده است.(53)
3. کتاب خانه آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها السلام، شماره نسخه:899. این نسخه به خط مؤلف محترم است و در مقدمه آن تقریظی به خط آیت الله سیدحسن صدر دیده می شود(54).
مقارنات ظهور الحجه(عج)(فارسی)
رساله ای است مختصر در دفع برخی شبهات و ردّ بعضی از روایاتی که درباره امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف جعل شده است. این کتاب در ماه صفر 1332 به پایان رسیده است.(55)آغاز: الحمد لله رب العالمین... و بعد بر کافّه اهل ایمان مخفی نماند چند فرقه ای از اهل ضلال برای گمراه نمودن نادان ها.
انجام: و بر آن ها لازم است که به رساله اصول دین ما و امثال آن مراجعه نموده عقاید محکم نماید.
نسخه ها
شماره نسخه:4/ 12339، شکسته نستعلیق، صفر 1332قمری، 8 برگ«97-104»، رساله چهارم مجموعه، سطور مختلف«13-15»(56).الوجیزه فی الغیبه الحجه عجل الله تعالی فرجه الشریف(عربی)
رساله ای مختصر درباره غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف با استفاده از آیات و روایات. این کتاب یک مقدمه و نه امر دارد و در شب جمعه 8 شوال 1326قمری در همدان به انجام رسیده است.(57)آغاز: نحمدک اللهم یا باری النسم و خالق اللوح و القلم الذی «علّم الانسان ما لمْ یعلمْ»(58).
انجام: ولیکن هذا آخر ما نملیه فی تلک الوجیزه فی الغیبه جعلها الله تعالی ذخیره للمعاد.
نسخه ها
1. شماره نسخه: 2/ 12350، شکسته نستعلیق، شب جمعه 18(59)ماه شوال 1326قمری، همدان، تعداد برگ: 27 برگ«51-77»، رساله دوم مجموعه، سطور مختلف«14-15»، حاشیه نویسی دارد و در متن و حاشیه تصحیح شده و مطلبی درباره چند تن از سال خوردگان در برگ آغازین آمده است.(60)2. شماره نسخه: 2/ 12351، شکسته نستعلیق، شب جمعه 18ماه شوال 1326قمری، همدان، 36 برگ«56-91»، رساله دوم مجموعه، 14 سطر، اندکی حاشیه نویسی دارد.(61)
الوجیزه فی علامات الظهور= تفسیر آیه وقضینا الی بنی إسرائیل(عربی)
رساله ای مختصر با موضوع علامات ظهور که در حقیقت تفسیر آیه چهارم سوره اسراء: (و قَضینا إلی بنی إسرائیلَ»است. مؤلف در این رساله، احادیث مربوط به علایم ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را از تفاسیر و کتاب های روایی با عناوین « قوله تعالی، اقول» جمع آوری نموده است.(62)آغاز: الحمد لله رب العالمین... و بعد فهذه وجیزه املیتها تذکره و تبصره فاقول من العلامات و الامارات.
انجام: فلیکن هذا آخر ما نملیه فی هذه الرساله... حامداً مصلیاً مسلماً مستغفراً سائلاً... بمحمدٍ و آله صلوات الله علیه اجمعین.
نسخه ها
1. 12283، نستعلیق، ربیع الاول 1329قمری، 31 برگ، 14سطر، در حاشیه از سوی مؤلف تصحیح گردیده و تعلیقات و حواشی اندکی با عنوان«منه» از وی و یک حاشیه گویا به خط مرحوم آیت الله شیخ محمدحسین بهاری فرزند مؤلف در پشت برگ 8 آمده است. در انجام 2 برگ(31-32)احادیث و فواید دیده می شود که در تاریخ 1329قمری نگاشته شده است.(63)2. شماره نسخه: 12284، نستعلیق، ربیع الاول 1329قمری، 18 برگ، 18سطر، در حاشیه از سوی مؤلف حواشی بسیاری با قلم خوردگی در برخی عبارات وجود دارد. از برگ 18-20 فواید گوناگون روایی و... به چشم می خورد. در انجام تاریخ 1321قمری دیده می شود که دست برده شده و تاریخ 1329قمری صحیح است(64).
چند نکته
1. از بررسی منابع چنین به دست می آید که علامه بهاری چندین اثر مهدوی دیگر نیز بدین شرح دارد: بعث الاموات قبل ظهورالحجه(65)، جواب منکر وجود صاحب الزمان(66)، الردّ علی قصیده البغدایه(67)، الردّ علی منکر صاحب الزمان فی هذه الزمان.(68)2. با توجه به عدم وجود معلومات، نمی توان قضاوت کرد که آیا اثر دوم همان اثر چهارم است یا نه؟
3. تاکنون در فهارس موجود به نسخه یا نسخه هایی از چهار کتاب فوق برنخورده ایم. آقابزرگ در نقباء البشر گفته است پنج عنوان از تألیفات بهاری در سال 1369 قمری توسط فرزندش به کتاب خانه مدرسه کاظمیّه در نجف اشرف وقف شده است(69). هم چنین آقابزرگ آورده: علامه بهاری برخی از کتب خود را به برادرش محمدرضا، هبه کرده است(70). امیدواریم این چهار اثر مهدوی جزو این نسخ موقوفه و موهوبه باشد.
4. هم نامی اتفاقی علامه بهاری و پدرش با شیخ محمدباقر بن محمد جعفر همدانی(درگذشته 1319قمری)، رییس فرقه شیخیه همدان، برخی انتسابات و اشتباهات را درباره تألیفات این دو در منابع پدید آورده است.(71)
5. تبیین جایگاه علامه بهاری در پژوهش های مهدوی نیازمند بررسی دقیق و عمیق آثار ایشان است و این خود نیازمند بحثی گسترده و مستقل است.
پی‌نوشت‌ها:
1. دانش آموخته حوزه علمیه قم.
2. اعیان الشیعه، ج3، ص 537.
بنابر یادداشت فرزند علامه بهاری شیخ محمدحسین بهاری معروف به حجت الاسلامی در ابتدای یکی از آثار پدر، تولد وی در روز سی ام ذی الحجه سال 1275 در بهار همدان بوده است.(نک: میراث شهاب، تابستان 1377، ش12، ص 67).
3.اعیان الشیعه، ج3، ص 537؛ دانش نامه جهان اسلام، ج4، ص 719.
4. دایره المعارف تشیع، ج3،ص 514.
5.اعیان الشیعه، ج3، ص 537.
6. دانش نامه جهان اسلام، ج4، ص 719.
7.معارف الرجال، ج1، ص 144.
8.گنجینه دانش مندان، ج7، ص 367.
9.میراث شهاب، ش12، ص 67؛ دایره المعارف تشیع، ج4، ص 514.
10.اعیان الشیعه، ج3، ص 537.
11.نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج1، ص 201.
12. اعیان الشیعه، ج3، ص 537.
13.میراث شهاب، ش12، ص 67.
14.دانش نامه جهان اسلام، ج4، ص 720.
15. دایره المعارف تشیع، ج4، ص 514.
16.اعیان الشیعه، ج3، ص 537.
17.در ایران، در 46 صفحه به صورت حروفی به چاپ رسیده است.
18. نک: الذریعه، ذیل مدخل های معرفی شده.
19.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 235؛ میراث شهاب، ش12، ص 70.
20.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 235-236.
21. الذریعه، ج2، ص 499؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 237؛ میراث شهاب، ش13، ص 5.
22. فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 237.
23.الذریعه، ج1، ص 79؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 202؛ میراث شهاب، ش12، ص 74؛ ریحانه الادب، ج5، ص 373.
24.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 202.
25.همان، ص 204.
26.الذریعه، ج3، ص 109.
27.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 257-258.
28.همان، ص 258-259.
29.در برخی از منابع با ضبط«جابرسا» آمده است(نک: معارف و معاریف، ج4، ص 40).
30.الذریعه، ج5، ص 20 و ج13، ص 370؛ میراث شهاب، ش12، ص 70.
31. فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 150-151.
32.همان، ص 174.
33.الذریعه، ج10، ص 50 و ج 15، ص 308؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 173-174؛ میراث شهاب، ش13، ص 6.
34.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 173-174.
35.الذریعه، ج10، ص 51؛ میراث شهاب، ش12، ص 70؛ معجم المؤلفین، ج2، ص 92.
36.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 128-129.
37.همان، ص 187.
38.همان، ص 177.
39.الذریعه، ج10، ص 51؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 129.
40.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 130-131.
41. همان، ص 177-178.
42.الذریعه، ج15، ص 308؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 173؛ میراث شهاب، ش12، ص 71.
43. فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 172-173.
44. همان، ص 223.
45. همان، ص 244؛ میراث شهاب، ش12، ص 71.
46.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 244.
47.همان، ص 243-244. با توجه به شباهت هایی که بین این نسخه و نسخه شماره 1/ 12351 وجود دارد، این نسخه نیز در این جا معرفی شد که در حقیقت نسخه دوم کتاب علائم الظهور است.
48.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 236؛ میراث شهاب، ش13، ص 5.
49.احتمالاً راجیاً باشد.
50.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 236.
51. الذریعه، ج24، ص 374؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 186؛ میراث شهاب، ش12، ص 71؛ معجم المؤلفین، ج9، ص 92. این اثر با تحقیق محققان دارالتحقیق آستانه حضرت معصومه علیها السلام با استفاده از نسخه سوم این اثر (به خط مؤلف)، توسط انتشارات زائر در سال 1382 به چاپ رسیده است.
52. فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 127-128. در برگ آغازین، یادداشتی از آیت الله حاج شیخ محمدحسین بهاری همدانی فرزند مؤلف در شوال 1373ق به این مضمون آمده:« این نسخه را به آقاسید فخرالدین بدهند تا در کاظمین به چاپ برساند»؛ ولی مشخص نیست آیا این اثر چاپ شده یا نه؟
53. فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 186.
54.این نسخه تاکنون در هیچ یک از فهارس چاپ شده آستانه معرفی نشده و احتمالاً در جلد سوم از فهرست جدید معرفی خواهد شد.(نک: کتاب النور فی الامام المستور، تحقیق و چاپ: آستانه حضرت معصومه علیها السلام ص 28).
55.الذریعه، ج21، ص 378؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 229؛ میراث شهاب، ش12، ص 71.
56.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 229.
57.الذریعه، ج25، ص 46؛ فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 243؛ میراث شهاب، ش12، ص 71.
58.سوره علق، آیه 5.
59.در قسمت کتاب شناسی فهرست آیت الله مرعشی، 8 شوال آمده، ولی در قسمت نسخه شناسی، 18 شوال ذکر شده است.
60.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، 234-244.
61. همان، ج31، ص 245.
62.اعیان الشیعه(بیروت: دارالتعارف)، ج3، ص 537؛ میراث شهاب، ش12، ص 67.
63.فهرست آیت الله مرعشی، ج31، ص 140-141.
64.همان، ص 141.
65.میراث شهاب، ش12، ص 74؛ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج1، ص 202.
66.الذریعه، ج5، ص 194.
67.همان، ج10، ص 218.
68.همان، ص 230.
69.نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج1، ص 203.
70.همان، ص 202.
71.دانش نامه جهان اسلام، ج4، ص 720؛ دایره المعارف تشیع، ج3، ص 515.
/ج
