پژوهشگر : محمدحسن جمشیدپور
معمولاً شهرهایی که به پایتختی برگزیده می شوند یا در دوره ای خاص از دیدگاه حکومت و مردم، ارزشمند جلوه می کنند، پیشینه ای در گذشته های دور و یا نزدیک دارند. جلگه مرودشت[۱] از روزگاران کهن مهد تمدن و فرهنگ در ایران بوده است. در حاشیه شرقی مرودشت، کوهی وجود دارد که امروز آن را «کوه رحمت» می خوانند؛ این نام ظاهراً ترجمه «کوه مهر» یا «کوه میثرا»ست.[۲] خود این نام نشان دهنده دیرینگی و کهن بودن منطقه است که البته دلالت بر جنبه ایزدی و تقدس آن در نزد ایرانیان باستان نیز دارد. افزون بر این، شواهد باستان شناسانه نشان می دهد که دشت مرودشت از دیرباز به لحاظ موقعیت ممتاز جغرافیایی و آب و هوای معتدل و وجود آب فراوان و خاک مناسب محل توجه مردم مختلف بوده است. به طوری که در این منطقه از ایران شاهد حضور تپه های پیش از تاریخی بسیاری هستیم که یکی از مهم ترین آن ها به نام «تل باکون» در دو کیلومتری جنوب پارسه (تخت جمشید) واقع است و کهن ترین لایه های مسکونی آن به شش هزار سال پیش می رسد و در نقش رستم در شش کیلومتری شمال تخت جمشید سنگ نگاره هایی از سه هزار سال پیش، یعنی از دوران ایلامی جدید شناخته شده است. (مرادی غیاث آبادی، ۱۳۸۱: ۹). همه این ها گواهی دهنده این نکته است که این محدوده جغرافیایی از پیش از هخامنشیان، در نزد مردم پرارج و ارزشمند بوده است. داریوش یکم هم باتوجه به شایستگی های این منطقه در سال های حدود ۵۱۸ پ.م، صخره بزرگی را در حدود شمال غرب کوه مهر (=کوه رحمت) برگزید تا یکی از مهندسی ترین بناهای دنیای باستان را به عنوان ارگ شهر پارسه بنیان نهد. اگرچه بنیاد تخت جمشید به داریوش یکم منتسب است، اما شواهد حاکی از آن است که پیش از آن که داریوش دست به احداث ابنیه ای بزند، هخامنشیان در منطقه حضور داشته اند. (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۷۶) البته باید توجه داشت که پس از توجه داریوش به این جا بود که شهر پارسه به عنوان یکی از پایتخت های شاهنشاهی پارسیان مطرح شد. شهر «پارسه» در سمت غرب و جنوب غربی و شمال غربی صفه واقع بوده است که چون خانه های ساکنان شهر از خشت خام بنا شده بود، خیلی زود از میان رفته است و به جز موارد معدود، نشانه های آن بسیار اندک هستند.
در جبهه جنوبی صفه[۳]، در شرق پلکان اصلی، چهار کتیبه از داریوش بزرگ بر سنگی به درازای ۲۰/۷ متر و بلندی دو متر حک شده است که دو تای سمت چپ به پارسی باستان، سومی به ایلامی و شرقی ترین به بابلی است. در کتیبه نخست، داریوش پس از ستایش خدا، دعا می کند که اهورامزدا «این کشور پارس را که زیبا، خوب اَسپ و نیک مردم است» از «سپاه = (دشمن و از سال بد) قحطی و از دیو دروغ بپایاد.» در کتیبه دوم به جانشینان خود اندرز می دهد: «این قوم پارسی را بپای. اگر قوم پارسی پاییده شوند، اهورا برکت جاودانی بر این مردم ارزانی خواهد داشت.» در نوشته ایلامی داریوش از ساختن ارگ پارسه سخن می گوید و تصریح دارد: «بر بالای اینجا این دژ (بنا) ساخته آمد. پیش از آن در اینجا دژی ساخته نشده بود؛ به خواست اهورامزدا آن را برآوردم و آن را ایمن و زیبا و کافی ساختم.» (شهبازی، ۱۳۸۰: ۷۰۱ و ۷۰۲)
نام های پارسه
بعضی گمان کرده اند در برخی نوشته های یونانی از پارسه به صورت پارسیان و یا شهر پارسیان نام رفته است، اما این گمان مبنای استواری ندارد. در زبان یونانی، پرسه پلیس یا صورت شاعرانه آن پِرسِپْ تولیس لقبی است برای آتِنِه، الهه خرد و صنعت و جنگ که «ویران کننده شهر ها» معنی می دهد. (لیدل و اسکات، ۱۹۶۸) این لقب را آشیل، شاعر یونانی سده پنجم پ.م در چکامه مربوط به پارسیان، به حالت تجنیس و بازی با الفاظ، در مورد شهر پارسیان به کار برده است. این ترجمه نادرستِ عمدی، به صورت ساده ترش، یعنی پرسه پلیس در کتب غربی رایج گشته و از آن جا به مردم امروزی رسیده است. (اُمستد، ۱۹۴۸: ۱۷۳) کتزیاس، پزشک یونانی که سال ها در دربار اردشیر دوم به سر می برد در کتاب پرسیکا (۲۸، ۴۴ ۴۵) به تشییع جنازه شاه هخامنشی در پرسه (persa) اشاره کرده که احتمالاً منظور از پرسه، تخت جمشید بوده است. (فرای، ۱۹۸۴:۱۲۵) تخت جمشید نزد خود ایرانیان در زمان هخامنشیان به «پارسه» نامدار و نامور بود، به گونه ای که خشایارشا در سنگ نبشته خود بر دروازه ملت ها، از آن چنین یاد می کند:
سطر ۱۱ تا ۱۷: «خشایارشا می گوید: من به خواست اهورامزدا این دروازه همه کشورها (دروازه ملل) را ساختم. بسیاری چیزهای زیبای دیگری که در این پرسپولیس (پارسه) ساخته شد، من و پدرم انجام دادیم. هرچه را که ساخته شده و زیبا به نظر می رسد، همه را به خواست اهورامزدا کردیم.»[۴]
در دوره ساسانیان آن را «صدستون» می خواندند که البته مقصود از این نام، تنها کاخ صدستون نبوده است، بلکه همه بناهای روی صفه را بدان نام می شناخته اند. در دوره های بعد در خاطره مردم فارس، صدستون به «چهل ستون» و «چهل مُنار» تبدیل شد. جزفا باربارو در سال ۱۴۷۴ میلادی، نخستین کسی است که آن را چهل منار خوانده است.(شهبازی، ۱۳۷۹: ۲۱ و ۲۲) اما پس از برافتادن هخامنشیان، خاطره آن ها با یاد پادشاهان افسانه ای پیشدادی و نیمه تاریخیِ کیانی درهم آمیخت و بنای شکوهمند پارسه را کار جمشید دانستند. مهرداد بهار با استناد به بندهش، کهن ترین دانش نامه ایرانی، باور دارد که پیوند این بنای باشکوه به جمشید دست کم به دوره ساسانیان بازمی گردد. در بندهش ایرانی می خوانیم: ور جمکرد میان پارس به سرواگ است. ایدون گوید که جمکرد پایین کوه چمگان است. (بهار، ۱۳۶۹: ۱۲۸) ایشان «جمکرد» را برابر پارسه و «سرواگ» را مرودشت امروزی یا بخشی از آن و کوه چمگان را همان کوه رحمت دانسته است.[۵] (بهار، ۱۳۷۲: ۲۱)
پارسه، کانون سیاسی و اداری هخامنشیان
شاهنشاهی هخامنشی در طول حیات خود شش پایتخت داشته است (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۵۱): ۱ اَنشان[۶] ۲ هگمتانه ۳ بابل ۴ شوش ۵ پاسارگاد ۶ و تخت جمشید
حدود ۳۰ هزار لوح گلی که هرکدام تقریباً به اندازه یک کف دست هستند، در دهه ۱۳۱۰ خورشیدی در نتیجه کاوش های کاخ های خزانه و صدستون کشف شدند. این ها نبشته هایی بودند که از ۲۵۰۰ سال پیش و از زمان داریوش بزرگ و بدون هیچ تغییری فرادست می آمد. در نتیجه هیچ مورخی به هنگام استفاده از این منابع هرگز نگران نیست که بنا به ملاحظات سیاسی در منبعی تقلب شده باشد، ازیرا که در کنار سنگ نبشته ها، لوح های موجود تنها سندهای هم عصر، نامخدوش و بی چون وچرای تاریخ هخامنشیان اند. جالب است دانسته شود که آتش سوزی، با وجود آن که باعث سوختن و از میان رفتن همه چیز شده، اما موجب شده بود تا این گل های خام در آن حرارت داغ پخته شوند و تا به امروز از بین نروند. لوح های موجود، مربوط به سرزمین اصلی هخامنشیان یعنی پارس یا فارس امروز و سرزمین پرآب و جلگه ای ایلام در دامنه فارس مرتفع است. (کُخ، ۱۳۸۷: ۹ و ۱۰) تا پیش از بازخوانی لوح های گلی تخت جمشید، برداشت بیش تر دانشمندان، با تکیه بر نگاره های پلکان های تالار آپادانا و مجلس هیئت های نمایندگی که هرکدام هدیه هایی از سرزمین خود به همراه دارند، این بود که از تخت جمشید تنها برای برگزاری جشن ها به ویژه جشن نوروز استفاده می شده است. امروز می توان به آسانی این برداشت را مردود دانست. در هیچ جای تخت جمشید و نوشته های شاهان هخامنشی اشاره ای به نوروز نشده است، اما طبیعی خواهد بود که چنین تصور کنیم که این پیشکش ها در زمانی معین و هم زمان تقدیم می شده اند و این زمان معین، در صورت برگزاری نوروز از سوی شاهان هخامنشی، می توانسته است نوروز بوده باشد. این گمان، با این برداشت که کاخ های تنومند و گوناگون تخت جمشید تنها برای برگزاری جشن های نوروز ساخته شده اند، تفاوتی اساسی دارد. لوح های گران بهای گلی تخت جمشید امروزه ثابت کرده اند که همدان، شوش و پارسه (تخت جمشید) پایتخت های داریوش بوده اند. همدان و شوش میراثی بود از مادها و ایلامیان، و تخت جمشید را خود داریوش بر کرسی نشاند. (رجبی، ۱۳۸۷: ۳۰۶) استرابو نقل می کند که «شاهان هخامنشی تابستان را همدان خوش آب و هوا می گذراندند و زمستان را در شوش خوش آب و گرما و بهار را در تخت جمشید.» (استرابو، ۱۵، ۱/۱۶) با این همه امروز به یقین می دانیم که در زمان داریوش پایتخت و دیوان خانه اصلی هخامنشیان، تخت جمشید بوده و سررشته تمام امور در تخت جمشید به هم می پیوسته است (کخ، ۱۳۸۷: ۳۵) و از همدان و شوش به صورت ییلاق و قشلاق استفاده می شده است.
«پارسه» جایگاهی بود که فرستادگان ملت های مختلف برای سگالش و اتخاذ تصمیم و وحدت رویه در باره مسائل و مصالح عمومی گرد می آمدند و نقوش ۲۳ هیئت نمایندگی ملل که بر جبهه شرقی کاخ آپادانا موجود است، نمادی از حضور آنان است. این حضور همگانی را همان گونه که پیش تر اشاره شد خشیارشا در سنگ نبشته خود تأکید و تأیید می کند. آن جا که در نبشته اش به سه زبان از دروازه ورودی تخت جمشید به نام «دروازه ملت ها» نام می برد و نشان می دهد که مردم از تیره های گوناگون به پارسه وارد می شده اند.
نشانه ها حاکی از آن است که کاخ ویژه داریوش معروف به «تَچَر»، دفتر کار داریوش بزرگ بوده است. واژه «تَچَر» که در سنگ نبشته داریوش برای نامیدن این کاخ از آن یاد شده است به اشتباه «کاخ زمستانی»[۷] و «تالار آینه»[۸] تأویل شده است. بر پایه پژوهش های جدیدی که توسط یکی از پژوهشگران صورت پذیرفته است، به معنای «جایگاه گزیدن راه» یا به عبارتی «تالار شورا» می باشد. (برز آبادی فراهانی، ۱۳۷۶) پرفسور کخ درباره این قسمت از کاخ می نویسد: «با بررسی همه نگاره های درگاه های کاخ داریوش (تچر) در می یابیم که مخاطب همه این درگاه ها و هم چنین سنگ نبشته ها همیشه وارد شوندگان به کاخ و حاضران در تالار اصلی بوده اند. این طرح زمانی ارزش دارد، که این کاخ واقعاً برای دیدارکنندگان ساخته شده باشد. از این رو بر خلاف تصور رایج، این کاخ به زحمت کاخ مسکونی، بل دفتر کار داریوش و مرکز اداره امور مملکتی بوده است » (کخ، ۱۳۸۷: ۱۵۶) لئوترمپلمن هم باور دارد که بناهای تخت جمشید کارکرد دیوانی و اداری داشته اند و مجموعه ای را که به حرم سرا مرسوم است، محل اقامت صاحب منصبان دیوانی بوده است. (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۷۷)
پارسه، کانون اقتصادی و اجتماعی هخامنشیان
اسناد اقتصادی تخت جمشید انگاره و تصویر سودمندی را از این حوزه به دست می دهند. این حوزه بیش از یکصد شهرک و ماندگاه را در پارس و ایلام در بر می گرفته و به شش ناحیه تقسیم می شده است. (داندامایف، ۱۹۹۸: ۱۰۱ ۱۰۴) که همگی حکایت از رونق اقتصادی و اجتماعی در شهر پارسه دارد. شواهد موجود به وجود راه ها و جاده های گسترده و پایوران و پیک هایی که از طریق این مسیرها از شهرهای آسیای مرکزی و شرقی به شوش و پارسه و برعکس سفر می کرده اند به وضوح اشاره دارند. (هالوک، ۱۹۶۹: ۳۶۵ ۴۰۵) شایان گفتن است که بر خلاف تصور عموم، جاده شاهی که راه اداری شاهنشاهی بوده، از شوش آغاز نمی شده، بلکه ابتدای آن در پارسه بوده و در واقع این کانون هخامنشی را به سارد در غرب آسیای صغیر مرتبط می کرده است. (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۷۸)
اسناد موجود در سال ها و ماه های مختلف نشانگر آمدوشد و رفت وآمدهای اقتصادی مردمی پویا[۹] از راه های سنگ فرش شده شوش به تخت جمشید و به عکس و یا دیگر راه هاست. راه ها و جاده هایی که در کاوش های باستان شناختی از دل خاک بیرون آمده اند، هخامنشیان را به عنوان منسجم ترین ومستحکم ترین و عالی ترین شکل حکومت در دنیای باستان می شناسند که شاهراه های بزرگ و طولانی از شمال به جنوب و ازشرق به غرب با پل ها و چاپارخانه ها احداث کردند. (دانشوران غربی، ۱۳۵۴: ۳۰) از ویژگی های زیستگاه هخامنشیان وجود باغ ها و پردیس و پارک های فراوان بوده است که به کَرات مورخان یونانی بدان اشاره کرده اند. اکنون در لوح های دیوانی تخت جمشید، به فراوانی به نشانه هایی از این باغ ها بر می خوریم. یکی از این باغ ها نام بسیار وعده دهنده «همه خوش بختی» را داشته است. (کخ، ۱۳۸۷: ۳۱۲) و همان گونه که یونانیان از تخت جمشید گزارش داده بودند و امروز الواح گلین تایید کرده اند، بخش عمده ای از مالیات ها در خزانه سلطنتی پارسه نگهداری می شد. (داندامایف، ۱۹۹۸: ۱۰۱ ۱۰۴)
باری، با وجود توجه به همدان، شوش، پاسارگاد و به ندرت بابل، پارسه یا چنان که یک نبشته مصری می گوید: «شهری که داریوش بیش از همه جا دوست می داشت»، (هینتس، ۱۳۸۸: ۱۸۴) پایتخت اصلی و مرکز اسناد و گنجینه های دولتی بوده و همه راه ها به آن جا منتهی می شده است. یقیناً که تنها یک دیوان اداری منظم و کارآمد می توانسته است بر کار دشوار مدیریت گستره عظیم شاهنشاهی هخامنشی فائق آید. دستاورد ایرانیان در آن زمان، ایجاد ساختار اداری ِ منظمی بود که تا به امروز هم چنان دوام آورده است. چنان که پرفسور کُخ در این باره می نویسد: «دیوان سالاری امروز ما غربی ها متأثر و نشأت گرفته از نظام دیوانی هخامنشی است.» (کخ، ۱۳۸۷: ۳۴۷)
در جبهه جنوبی صفه[۳]، در شرق پلکان اصلی، چهار کتیبه از داریوش بزرگ بر سنگی به درازای ۲۰/۷ متر و بلندی دو متر حک شده است که دو تای سمت چپ به پارسی باستان، سومی به ایلامی و شرقی ترین به بابلی است. در کتیبه نخست، داریوش پس از ستایش خدا، دعا می کند که اهورامزدا «این کشور پارس را که زیبا، خوب اَسپ و نیک مردم است» از «سپاه = (دشمن و از سال بد) قحطی و از دیو دروغ بپایاد.» در کتیبه دوم به جانشینان خود اندرز می دهد: «این قوم پارسی را بپای. اگر قوم پارسی پاییده شوند، اهورا برکت جاودانی بر این مردم ارزانی خواهد داشت.» در نوشته ایلامی داریوش از ساختن ارگ پارسه سخن می گوید و تصریح دارد: «بر بالای اینجا این دژ (بنا) ساخته آمد. پیش از آن در اینجا دژی ساخته نشده بود؛ به خواست اهورامزدا آن را برآوردم و آن را ایمن و زیبا و کافی ساختم.» (شهبازی، ۱۳۸۰: ۷۰۱ و ۷۰۲)
نام های پارسه
بعضی گمان کرده اند در برخی نوشته های یونانی از پارسه به صورت پارسیان و یا شهر پارسیان نام رفته است، اما این گمان مبنای استواری ندارد. در زبان یونانی، پرسه پلیس یا صورت شاعرانه آن پِرسِپْ تولیس لقبی است برای آتِنِه، الهه خرد و صنعت و جنگ که «ویران کننده شهر ها» معنی می دهد. (لیدل و اسکات، ۱۹۶۸) این لقب را آشیل، شاعر یونانی سده پنجم پ.م در چکامه مربوط به پارسیان، به حالت تجنیس و بازی با الفاظ، در مورد شهر پارسیان به کار برده است. این ترجمه نادرستِ عمدی، به صورت ساده ترش، یعنی پرسه پلیس در کتب غربی رایج گشته و از آن جا به مردم امروزی رسیده است. (اُمستد، ۱۹۴۸: ۱۷۳) کتزیاس، پزشک یونانی که سال ها در دربار اردشیر دوم به سر می برد در کتاب پرسیکا (۲۸، ۴۴ ۴۵) به تشییع جنازه شاه هخامنشی در پرسه (persa) اشاره کرده که احتمالاً منظور از پرسه، تخت جمشید بوده است. (فرای، ۱۹۸۴:۱۲۵) تخت جمشید نزد خود ایرانیان در زمان هخامنشیان به «پارسه» نامدار و نامور بود، به گونه ای که خشایارشا در سنگ نبشته خود بر دروازه ملت ها، از آن چنین یاد می کند:
سطر ۱۱ تا ۱۷: «خشایارشا می گوید: من به خواست اهورامزدا این دروازه همه کشورها (دروازه ملل) را ساختم. بسیاری چیزهای زیبای دیگری که در این پرسپولیس (پارسه) ساخته شد، من و پدرم انجام دادیم. هرچه را که ساخته شده و زیبا به نظر می رسد، همه را به خواست اهورامزدا کردیم.»[۴]
در دوره ساسانیان آن را «صدستون» می خواندند که البته مقصود از این نام، تنها کاخ صدستون نبوده است، بلکه همه بناهای روی صفه را بدان نام می شناخته اند. در دوره های بعد در خاطره مردم فارس، صدستون به «چهل ستون» و «چهل مُنار» تبدیل شد. جزفا باربارو در سال ۱۴۷۴ میلادی، نخستین کسی است که آن را چهل منار خوانده است.(شهبازی، ۱۳۷۹: ۲۱ و ۲۲) اما پس از برافتادن هخامنشیان، خاطره آن ها با یاد پادشاهان افسانه ای پیشدادی و نیمه تاریخیِ کیانی درهم آمیخت و بنای شکوهمند پارسه را کار جمشید دانستند. مهرداد بهار با استناد به بندهش، کهن ترین دانش نامه ایرانی، باور دارد که پیوند این بنای باشکوه به جمشید دست کم به دوره ساسانیان بازمی گردد. در بندهش ایرانی می خوانیم: ور جمکرد میان پارس به سرواگ است. ایدون گوید که جمکرد پایین کوه چمگان است. (بهار، ۱۳۶۹: ۱۲۸) ایشان «جمکرد» را برابر پارسه و «سرواگ» را مرودشت امروزی یا بخشی از آن و کوه چمگان را همان کوه رحمت دانسته است.[۵] (بهار، ۱۳۷۲: ۲۱)
پارسه، کانون سیاسی و اداری هخامنشیان
شاهنشاهی هخامنشی در طول حیات خود شش پایتخت داشته است (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۵۱): ۱ اَنشان[۶] ۲ هگمتانه ۳ بابل ۴ شوش ۵ پاسارگاد ۶ و تخت جمشید
حدود ۳۰ هزار لوح گلی که هرکدام تقریباً به اندازه یک کف دست هستند، در دهه ۱۳۱۰ خورشیدی در نتیجه کاوش های کاخ های خزانه و صدستون کشف شدند. این ها نبشته هایی بودند که از ۲۵۰۰ سال پیش و از زمان داریوش بزرگ و بدون هیچ تغییری فرادست می آمد. در نتیجه هیچ مورخی به هنگام استفاده از این منابع هرگز نگران نیست که بنا به ملاحظات سیاسی در منبعی تقلب شده باشد، ازیرا که در کنار سنگ نبشته ها، لوح های موجود تنها سندهای هم عصر، نامخدوش و بی چون وچرای تاریخ هخامنشیان اند. جالب است دانسته شود که آتش سوزی، با وجود آن که باعث سوختن و از میان رفتن همه چیز شده، اما موجب شده بود تا این گل های خام در آن حرارت داغ پخته شوند و تا به امروز از بین نروند. لوح های موجود، مربوط به سرزمین اصلی هخامنشیان یعنی پارس یا فارس امروز و سرزمین پرآب و جلگه ای ایلام در دامنه فارس مرتفع است. (کُخ، ۱۳۸۷: ۹ و ۱۰) تا پیش از بازخوانی لوح های گلی تخت جمشید، برداشت بیش تر دانشمندان، با تکیه بر نگاره های پلکان های تالار آپادانا و مجلس هیئت های نمایندگی که هرکدام هدیه هایی از سرزمین خود به همراه دارند، این بود که از تخت جمشید تنها برای برگزاری جشن ها به ویژه جشن نوروز استفاده می شده است. امروز می توان به آسانی این برداشت را مردود دانست. در هیچ جای تخت جمشید و نوشته های شاهان هخامنشی اشاره ای به نوروز نشده است، اما طبیعی خواهد بود که چنین تصور کنیم که این پیشکش ها در زمانی معین و هم زمان تقدیم می شده اند و این زمان معین، در صورت برگزاری نوروز از سوی شاهان هخامنشی، می توانسته است نوروز بوده باشد. این گمان، با این برداشت که کاخ های تنومند و گوناگون تخت جمشید تنها برای برگزاری جشن های نوروز ساخته شده اند، تفاوتی اساسی دارد. لوح های گران بهای گلی تخت جمشید امروزه ثابت کرده اند که همدان، شوش و پارسه (تخت جمشید) پایتخت های داریوش بوده اند. همدان و شوش میراثی بود از مادها و ایلامیان، و تخت جمشید را خود داریوش بر کرسی نشاند. (رجبی، ۱۳۸۷: ۳۰۶) استرابو نقل می کند که «شاهان هخامنشی تابستان را همدان خوش آب و هوا می گذراندند و زمستان را در شوش خوش آب و گرما و بهار را در تخت جمشید.» (استرابو، ۱۵، ۱/۱۶) با این همه امروز به یقین می دانیم که در زمان داریوش پایتخت و دیوان خانه اصلی هخامنشیان، تخت جمشید بوده و سررشته تمام امور در تخت جمشید به هم می پیوسته است (کخ، ۱۳۸۷: ۳۵) و از همدان و شوش به صورت ییلاق و قشلاق استفاده می شده است.
«پارسه» جایگاهی بود که فرستادگان ملت های مختلف برای سگالش و اتخاذ تصمیم و وحدت رویه در باره مسائل و مصالح عمومی گرد می آمدند و نقوش ۲۳ هیئت نمایندگی ملل که بر جبهه شرقی کاخ آپادانا موجود است، نمادی از حضور آنان است. این حضور همگانی را همان گونه که پیش تر اشاره شد خشیارشا در سنگ نبشته خود تأکید و تأیید می کند. آن جا که در نبشته اش به سه زبان از دروازه ورودی تخت جمشید به نام «دروازه ملت ها» نام می برد و نشان می دهد که مردم از تیره های گوناگون به پارسه وارد می شده اند.
نشانه ها حاکی از آن است که کاخ ویژه داریوش معروف به «تَچَر»، دفتر کار داریوش بزرگ بوده است. واژه «تَچَر» که در سنگ نبشته داریوش برای نامیدن این کاخ از آن یاد شده است به اشتباه «کاخ زمستانی»[۷] و «تالار آینه»[۸] تأویل شده است. بر پایه پژوهش های جدیدی که توسط یکی از پژوهشگران صورت پذیرفته است، به معنای «جایگاه گزیدن راه» یا به عبارتی «تالار شورا» می باشد. (برز آبادی فراهانی، ۱۳۷۶) پرفسور کخ درباره این قسمت از کاخ می نویسد: «با بررسی همه نگاره های درگاه های کاخ داریوش (تچر) در می یابیم که مخاطب همه این درگاه ها و هم چنین سنگ نبشته ها همیشه وارد شوندگان به کاخ و حاضران در تالار اصلی بوده اند. این طرح زمانی ارزش دارد، که این کاخ واقعاً برای دیدارکنندگان ساخته شده باشد. از این رو بر خلاف تصور رایج، این کاخ به زحمت کاخ مسکونی، بل دفتر کار داریوش و مرکز اداره امور مملکتی بوده است » (کخ، ۱۳۸۷: ۱۵۶) لئوترمپلمن هم باور دارد که بناهای تخت جمشید کارکرد دیوانی و اداری داشته اند و مجموعه ای را که به حرم سرا مرسوم است، محل اقامت صاحب منصبان دیوانی بوده است. (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۷۷)
پارسه، کانون اقتصادی و اجتماعی هخامنشیان
اسناد اقتصادی تخت جمشید انگاره و تصویر سودمندی را از این حوزه به دست می دهند. این حوزه بیش از یکصد شهرک و ماندگاه را در پارس و ایلام در بر می گرفته و به شش ناحیه تقسیم می شده است. (داندامایف، ۱۹۹۸: ۱۰۱ ۱۰۴) که همگی حکایت از رونق اقتصادی و اجتماعی در شهر پارسه دارد. شواهد موجود به وجود راه ها و جاده های گسترده و پایوران و پیک هایی که از طریق این مسیرها از شهرهای آسیای مرکزی و شرقی به شوش و پارسه و برعکس سفر می کرده اند به وضوح اشاره دارند. (هالوک، ۱۹۶۹: ۳۶۵ ۴۰۵) شایان گفتن است که بر خلاف تصور عموم، جاده شاهی که راه اداری شاهنشاهی بوده، از شوش آغاز نمی شده، بلکه ابتدای آن در پارسه بوده و در واقع این کانون هخامنشی را به سارد در غرب آسیای صغیر مرتبط می کرده است. (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۷۸)
اسناد موجود در سال ها و ماه های مختلف نشانگر آمدوشد و رفت وآمدهای اقتصادی مردمی پویا[۹] از راه های سنگ فرش شده شوش به تخت جمشید و به عکس و یا دیگر راه هاست. راه ها و جاده هایی که در کاوش های باستان شناختی از دل خاک بیرون آمده اند، هخامنشیان را به عنوان منسجم ترین ومستحکم ترین و عالی ترین شکل حکومت در دنیای باستان می شناسند که شاهراه های بزرگ و طولانی از شمال به جنوب و ازشرق به غرب با پل ها و چاپارخانه ها احداث کردند. (دانشوران غربی، ۱۳۵۴: ۳۰) از ویژگی های زیستگاه هخامنشیان وجود باغ ها و پردیس و پارک های فراوان بوده است که به کَرات مورخان یونانی بدان اشاره کرده اند. اکنون در لوح های دیوانی تخت جمشید، به فراوانی به نشانه هایی از این باغ ها بر می خوریم. یکی از این باغ ها نام بسیار وعده دهنده «همه خوش بختی» را داشته است. (کخ، ۱۳۸۷: ۳۱۲) و همان گونه که یونانیان از تخت جمشید گزارش داده بودند و امروز الواح گلین تایید کرده اند، بخش عمده ای از مالیات ها در خزانه سلطنتی پارسه نگهداری می شد. (داندامایف، ۱۹۹۸: ۱۰۱ ۱۰۴)
باری، با وجود توجه به همدان، شوش، پاسارگاد و به ندرت بابل، پارسه یا چنان که یک نبشته مصری می گوید: «شهری که داریوش بیش از همه جا دوست می داشت»، (هینتس، ۱۳۸۸: ۱۸۴) پایتخت اصلی و مرکز اسناد و گنجینه های دولتی بوده و همه راه ها به آن جا منتهی می شده است. یقیناً که تنها یک دیوان اداری منظم و کارآمد می توانسته است بر کار دشوار مدیریت گستره عظیم شاهنشاهی هخامنشی فائق آید. دستاورد ایرانیان در آن زمان، ایجاد ساختار اداری ِ منظمی بود که تا به امروز هم چنان دوام آورده است. چنان که پرفسور کُخ در این باره می نویسد: «دیوان سالاری امروز ما غربی ها متأثر و نشأت گرفته از نظام دیوانی هخامنشی است.» (کخ، ۱۳۸۷: ۳۴۷)
پی‌نوشت‌ها:
[۱] در اصل مَرْغ‌ْدشت بوده است یعنی دشت خرم، و با واژه مَرْغاب که امروز مُرغاب می‌خوانند مربوط بوده است. (شهبازی، ۱۳۷۹: ۲۲)
[۲] در شیرازنامه ابن ابی‌الخیر زرکوب، که ۷۰۰ سال پیش نوشته شده‌است، سه بار از یک شیخ بزرگ به نام شیخ مبارک کُمَهری نام رفته است، اما همین فرد در متون دیگر شیخ مبارک کُمِینی خوانده شده‌است و فرصت‌الدوله به‌حق دریافته است که کُمِین تحریف کُمِهْرْ و کوه مهر بوده، زیرا قبر شیخ مزبور در ناحیه کمین، هفده فرسنگی شمال شرقی شیراز، هنوز موجود است. (شهبازی: ۱۳۷۹: ۲۳) [۳] در کتیبه‌ها به خود صفه «دژ» ( dida پارسی باستان، birta ایلامی) اطلاق شده است. (کیانی، ۱۳۷۴: ۱۷۳) [۴] برای مطالعه متن این سنگ‌نبشته به زبان انگلیسی بنگرید به تارنمای لیویاز به نشانی موجود در منابع. [۵] برای آگاهی بیشتر درباره نام‌های این محل بنگرید به: (شهبازی، ۱۹۷۷) [۶] ویرانه‌های شهر باستانی انشان، در نزدیکی تخت جمشید، در تل مالیان دشت بیضای فارس شناسایی شده است. بنگرید به: (هانزمن، ۱۹۸۵)
[۷] واژه تچر در زبان فارسی مانده و به صورت «تَجَر» و یا «طَزَر» در آمده است و آن را خانه زمستانی معنی کرده‌اند، ولی هیچ دلیلی که برساند این بنا سرای زمستانی داریوش بوده است در دست نداریم. (شهبازی: ۱۳۷۹: ۱۰۷)[۸] برخی بر این باورند که چون سنگ‌های این بخش از کاخ صیقلی و شفاف بوده‌است، به گونه‌ای که تصویر در آن منعکس می‌شده، اینجا تالار آینه بوده است که البته مبنای درست و استواری ندارد. (سامی، ۱۳۴۸: ۳۸) [۹] اسناد موجود نشان می‌دهد که درکنار مردم پارسی و ایلامی و بابلی و مصری، حتی از سرزمین‌های آسیای مرکزی و شرقی هم در سازمان شاهنشاهی پارس فعالیت اقتصادی-بازرگانی داشته‌اند. (هالوک، ۱۹۶۹: ۵۴۴)
/ج
