براساس روایات قطعی و تردید ناپذیری که پیش از این از آن ها یاد شد. بر هر مسلمانی واجب است که امام زمان خود را بشناسد. با توجه به این موضوع هر یک از ما وظیفه داریم که در حد توان، امام و حجت عصر خود؛ یعنی امام مهدی(علیه السلام) را- که دوازدهمین امام از سلسله امامان شیعه و فرزند امام حسن عسگری است- بشناسیم. قطعاً به همان میزان که ما امام زمان(علیه السلام) را بشناسیم به همان میزان هم از تیرگی، تباهی و گمراهی عصر جاهلی دور و به روشنایی؛ سعادت و رستگاری نزدیک می شویم.
نکته ای که در اینجا باید بدان توجه داشت این است که به دلیل گستردگی و ژرفای شخصیت امام مهدی(علیه السلام) و تأثیرات گوناگونی که این امام بر ابعاد مختلف حیات بشر دارند، در طول تاریخ دیدگاه های مختلفی در زمینه شناخت ایشان و همچنین شناخت باور مهدی و فرهنگ انتظار به وجود آمده که آشنایی با آن ها برای مروِّجان و مبلغان فرهنگ مهدوی ضروری است. مهم ترین دیدگاه هایی که در اینجا می توان به آن ها اشاره کرد عبارتند از:
پیش از آن که به بررسی هر یک از دیدگاه ها بپردازیم، لازم است یاد آوری کنیم که این دو دیدگاه، مکمل یکدیگرند و بدون شک نمی توان بدون شناخت درست کلامی-تاریخی از امام مهدی(علیه السلام) به شناخت فرهنگی-اجتماعی از آن حضرت دست یافت.
1-2. دیدگاه کلامی- تاریخی
در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی(علیه السلام) مورد توجه قرار می گیرد: نخست این که آن حضرت، حجت خدا، تداوم بخش سلسله حجت های الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه(علیهم السلام) است که در حال حاضر در غیبت به سر می برند؛ دوم این که ایشان شخصیتی است تاریخی که در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشت سرگذاشته، با انسان های مختلی در ارتباط بوده و منشأ رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغری بوده اند.
شایان ذکر است که برخی از این کتاب ها در زمره مجموعه کتاب های حدیثی یا تاریخی شیعه اند که بخشی از آن ها به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی باور مهدوی اختصاص یافته است:
1. الکافی، ابی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی (درگذشته به سال 328 یا 329 ق)، 8ج، چاپ چهارم: تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.
2. کمال الدین و تمام النعمه، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین، معروف به ابن بابویه و شیخ صدوق (درگذشته به سال 381 ق)، 2ج، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، مترجم منصور پهلوان، چاپ اول: قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1380.
3. کتاب الغیبه، ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به النعمانی (که از علمای قرن چهارم هجری قمری) ، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، مترجم محمد جواد غفاری، چاپ دوم: تهران، صدوق، 1376.
5. کتاب الغیبه، ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی، معروف به شیخ طوسی (درگذشته به سال 460ق)، تحقیق عبادالله الطهرانی و علی احمد ناصح، چاپ دوم: قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1417ق.
6. إعلام الوری بأعلام الهدی (1)، ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی معروف به امین الاسلام طبرسی (468-548 ق.)، 2ج، تحقیق مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، لاحیاء التراث، چاپ اول: قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، لاحیاء التراث، 1417ق.
7. بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمدباقر المجلسی معروف به علامه المجلسی (1027-1111ق). 110ج، چاپ سوم: بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
8. الزام الناصب فی اثبات الحجّه الغائب(علیه السلام) شیخ علی یزدی حائری (درگذشته به سال 1333ق.)، 2ج، چاپ دوم: قم، مکتبه الرضی، 1404 ق.
9. امامت و مهدویت، لطف الله الصافی الگلپایگانی، 2 ج، چاپ اول: قم، انتشارات اسلامی، 1365.
10. امام مهدی(علیه السلام) از ولادت تا ظهور (ترجمه الامام المهدی علیه السلام من المهد الی الظهور)، سید محمد کاظم قزوینی (1373-1308ش)، ترجمه حسین فریدونی، چاپ اول: تهران، آفاق، 1376.
11. روزگار رهایی (ترجمه یوم الخلاص)، کامل سلیمان، 2ج، ترجمه علی اکبر مهدی پور، چاپ سوم: تهران،آفاق، 1376.
دو مجموعه حدیثی و دو کتابنامه را نیز معرفی می کنیم:
12. منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر(علیه السلام) لطف الله الصافی الگلپایگانی، 3ج، چاپ اول: قم، مکتب المؤلف، 1422ق.
13. معجم احادیث الامام المهدی(علیه السلام) مؤسسه المعارف الاسلامیه،تحت اشراف: علی کورانی، 5 ج، چاپ اول: قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1411ق.
14. در جست و جوی قائم: معرفی 1852 جلد کتاب پیرامون احوالات حضرت بقیه الله الاعظم صاحب الزمان(علیه السلام) سید مجید پورطباطبایی، چاپ اول: قم، مسجد مقدس صاحب الزمان قم (جمکران)، 1370.
15. کتابنامه حضرت مهدی(علیه السلام): معرفی بیش از 2000 عنوان کتاب مستقل به زبان های مختلف، 2ج، علی اکبر مهدی پور، چاپ اول: قم، مؤسسه چاپ الهادی، 1375.
2-2. دیدگاه فرهنگی- اجتماعی.
این دیدگاه ضمن پذیرش همه مبانی و اصولی که در دیدگاه کلامی - تاریخی در زمینه تولد، غیبت و ظهور آخرین حجت الهی، حضرت مهدی(علیه السلام) پذیرفته شده و بر اساس براهین و شواهد قطعی و تردید ناپذیر عقلی و نقلی به اثبات رسیده، در پی این است که موضوع مهدویت و انتظار را به عنوان مبنایی برای پی ریزی کلیه مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی مسلمانان در عصر غیبت؛ طرحی برای رهایی جوامع اسلامی از تارهای در هم تنیده فرهنگ و مدنیت مغرب زمین و راهکاری برای گذر همه اهل ایمان از فتنه ها و آشوب های آخرالزمان مطرح سازد.
پیش از پرداختن به مهم ترین شاخصه های دیدگاه فرهنگی- اجتماعی لازم است به عنوان مقدمه نکاتی را یادآور شویم:
محدود کردن شخصیت امام مهدی(علیه السلام) به زمان گذشته و تنها سخن از موضوعاتی مانند تاریخ غیبت صغری و غیبت کبری و نواب اربعه گفتن جفایی آشکار به این شخصیت است، محدود کردن آن حضرت به زمان آینده و معرفی کردن ایشان تنها به عنوان منجی موعود و کسی که فقط در آینده نامعلوم منشأ تحولاتی در جوامع انسانی خواهد بود، نیز ستمی بزرگ به حجت خدا و امام حیّ و شاهد و ناظر است. بنابراین تنها زمانی می توان به شناختی جامع از شخصیت امام مهدی(علیه السلام) و اندیشه مهدویت و انتظار شیعی دست یافت که جایگاه و نقش این شخصیت و اندیشه را در سه زمان گذشته، حال و آینده بررسی کنیم و ضمن توجه به ریشه های تاریخی اندیشه مهدویت، رسالتی را که در عصر حاضر در برابر آن امام بزرگوار(علیه السلام) برعهده داریم به فراموشی نسپاریم و در عصر غیبت تمام تلاش خود را برای کسب رضایت آن حضرت و دوری از ناخشنودی ایشان، به کار بندیم.
شاید بتوان گفت معنای «معرفت امام زمان علیه السلام»، که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) و امامان معصوم(علیهم السلام) این همه در روایات بر آن تأکید کرده و دست نیافتن به آن را برابر با مرگ جاهلی دانسته اند، نیز چیزی غیر از این نیست، زیرا معرفت امام زمان(علیه السلا)م آنگاه می تواند ما را از مرگ جاهلی برهاند که بتوانیم با شناسایی امام عصر خود از هدایت های او بهره مند شویم و اوامر و نواهی او را پاس بداریم و گرنه صرف این که بدانیم چه کسی در عصر حاضر امام ماست بی آنکه این امام تأثیری در زندگی فعل و ترک ما داشته باشد، نمی تواند مایه نجات و رستگاری ما باشد.
امام راحل با طرح اندیشه تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت و تلاش خستگی ناپذیر در راه تحقق این اندیشه، به «انتظار» معنا و مفهوم تازه ای بخشید و تعریفی نو از رسالت و تکلیف شیعیان در برابر حجت خدا ارائه داد.
برخی از مهم ترین آثاری که می توان با استفاده از آن ها به شناختی نسبتاً جامع از دیدگاه فرهنگی- اجتماعی رسید، به شرح زیر است:
1. خورشید مغرب (غیبت، انتظار، تکلیف)، محمدرضا حکیمی، چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362.
2. درآمدی بر استراتژی انتظار؛ اسماعیل شفیعی سروستانی، 2ج در یک مجلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر، 1381.
3. شناخت زندگی بخش (گفتارهایی در شناخت آخرین حجت حق)، ابراهیم شفیعی سروستانی، چاپ اول: تهران، موعود عصر، 1378.
نکته ای که در اینجا باید بدان توجه داشت این است که به دلیل گستردگی و ژرفای شخصیت امام مهدی(علیه السلام) و تأثیرات گوناگونی که این امام بر ابعاد مختلف حیات بشر دارند، در طول تاریخ دیدگاه های مختلفی در زمینه شناخت ایشان و همچنین شناخت باور مهدی و فرهنگ انتظار به وجود آمده که آشنایی با آن ها برای مروِّجان و مبلغان فرهنگ مهدوی ضروری است. مهم ترین دیدگاه هایی که در اینجا می توان به آن ها اشاره کرد عبارتند از:
1. دیدگاه کلامی (اعتقادی)- تاریخی؛
2. دیدگاه فرهنگی- اجتماعی.پیش از آن که به بررسی هر یک از دیدگاه ها بپردازیم، لازم است یاد آوری کنیم که این دو دیدگاه، مکمل یکدیگرند و بدون شک نمی توان بدون شناخت درست کلامی-تاریخی از امام مهدی(علیه السلام) به شناخت فرهنگی-اجتماعی از آن حضرت دست یافت.
1-2. دیدگاه کلامی- تاریخی
در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی(علیه السلام) مورد توجه قرار می گیرد: نخست این که آن حضرت، حجت خدا، تداوم بخش سلسله حجت های الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه(علیهم السلام) است که در حال حاضر در غیبت به سر می برند؛ دوم این که ایشان شخصیتی است تاریخی که در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشت سرگذاشته، با انسان های مختلی در ارتباط بوده و منشأ رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغری بوده اند.
شایان ذکر است که برخی از این کتاب ها در زمره مجموعه کتاب های حدیثی یا تاریخی شیعه اند که بخشی از آن ها به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی باور مهدوی اختصاص یافته است:
1. الکافی، ابی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی (درگذشته به سال 328 یا 329 ق)، 8ج، چاپ چهارم: تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.
2. کمال الدین و تمام النعمه، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین، معروف به ابن بابویه و شیخ صدوق (درگذشته به سال 381 ق)، 2ج، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، مترجم منصور پهلوان، چاپ اول: قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1380.
3. کتاب الغیبه، ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به النعمانی (که از علمای قرن چهارم هجری قمری) ، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، مترجم محمد جواد غفاری، چاپ دوم: تهران، صدوق، 1376.
5. کتاب الغیبه، ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی، معروف به شیخ طوسی (درگذشته به سال 460ق)، تحقیق عبادالله الطهرانی و علی احمد ناصح، چاپ دوم: قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1417ق.
6. إعلام الوری بأعلام الهدی (1)، ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی معروف به امین الاسلام طبرسی (468-548 ق.)، 2ج، تحقیق مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، لاحیاء التراث، چاپ اول: قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، لاحیاء التراث، 1417ق.
7. بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمدباقر المجلسی معروف به علامه المجلسی (1027-1111ق). 110ج، چاپ سوم: بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
8. الزام الناصب فی اثبات الحجّه الغائب(علیه السلام) شیخ علی یزدی حائری (درگذشته به سال 1333ق.)، 2ج، چاپ دوم: قم، مکتبه الرضی، 1404 ق.
9. امامت و مهدویت، لطف الله الصافی الگلپایگانی، 2 ج، چاپ اول: قم، انتشارات اسلامی، 1365.
10. امام مهدی(علیه السلام) از ولادت تا ظهور (ترجمه الامام المهدی علیه السلام من المهد الی الظهور)، سید محمد کاظم قزوینی (1373-1308ش)، ترجمه حسین فریدونی، چاپ اول: تهران، آفاق، 1376.
11. روزگار رهایی (ترجمه یوم الخلاص)، کامل سلیمان، 2ج، ترجمه علی اکبر مهدی پور، چاپ سوم: تهران،آفاق، 1376.
دو مجموعه حدیثی و دو کتابنامه را نیز معرفی می کنیم:
12. منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر(علیه السلام) لطف الله الصافی الگلپایگانی، 3ج، چاپ اول: قم، مکتب المؤلف، 1422ق.
13. معجم احادیث الامام المهدی(علیه السلام) مؤسسه المعارف الاسلامیه،تحت اشراف: علی کورانی، 5 ج، چاپ اول: قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1411ق.
14. در جست و جوی قائم: معرفی 1852 جلد کتاب پیرامون احوالات حضرت بقیه الله الاعظم صاحب الزمان(علیه السلام) سید مجید پورطباطبایی، چاپ اول: قم، مسجد مقدس صاحب الزمان قم (جمکران)، 1370.
15. کتابنامه حضرت مهدی(علیه السلام): معرفی بیش از 2000 عنوان کتاب مستقل به زبان های مختلف، 2ج، علی اکبر مهدی پور، چاپ اول: قم، مؤسسه چاپ الهادی، 1375.
2-2. دیدگاه فرهنگی- اجتماعی.
این دیدگاه ضمن پذیرش همه مبانی و اصولی که در دیدگاه کلامی - تاریخی در زمینه تولد، غیبت و ظهور آخرین حجت الهی، حضرت مهدی(علیه السلام) پذیرفته شده و بر اساس براهین و شواهد قطعی و تردید ناپذیر عقلی و نقلی به اثبات رسیده، در پی این است که موضوع مهدویت و انتظار را به عنوان مبنایی برای پی ریزی کلیه مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی مسلمانان در عصر غیبت؛ طرحی برای رهایی جوامع اسلامی از تارهای در هم تنیده فرهنگ و مدنیت مغرب زمین و راهکاری برای گذر همه اهل ایمان از فتنه ها و آشوب های آخرالزمان مطرح سازد.
پیش از پرداختن به مهم ترین شاخصه های دیدگاه فرهنگی- اجتماعی لازم است به عنوان مقدمه نکاتی را یادآور شویم:
محدود کردن شخصیت امام مهدی(علیه السلام) به زمان گذشته و تنها سخن از موضوعاتی مانند تاریخ غیبت صغری و غیبت کبری و نواب اربعه گفتن جفایی آشکار به این شخصیت است، محدود کردن آن حضرت به زمان آینده و معرفی کردن ایشان تنها به عنوان منجی موعود و کسی که فقط در آینده نامعلوم منشأ تحولاتی در جوامع انسانی خواهد بود، نیز ستمی بزرگ به حجت خدا و امام حیّ و شاهد و ناظر است. بنابراین تنها زمانی می توان به شناختی جامع از شخصیت امام مهدی(علیه السلام) و اندیشه مهدویت و انتظار شیعی دست یافت که جایگاه و نقش این شخصیت و اندیشه را در سه زمان گذشته، حال و آینده بررسی کنیم و ضمن توجه به ریشه های تاریخی اندیشه مهدویت، رسالتی را که در عصر حاضر در برابر آن امام بزرگوار(علیه السلام) برعهده داریم به فراموشی نسپاریم و در عصر غیبت تمام تلاش خود را برای کسب رضایت آن حضرت و دوری از ناخشنودی ایشان، به کار بندیم.
شاید بتوان گفت معنای «معرفت امام زمان علیه السلام»، که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) و امامان معصوم(علیهم السلام) این همه در روایات بر آن تأکید کرده و دست نیافتن به آن را برابر با مرگ جاهلی دانسته اند، نیز چیزی غیر از این نیست، زیرا معرفت امام زمان(علیه السلا)م آنگاه می تواند ما را از مرگ جاهلی برهاند که بتوانیم با شناسایی امام عصر خود از هدایت های او بهره مند شویم و اوامر و نواهی او را پاس بداریم و گرنه صرف این که بدانیم چه کسی در عصر حاضر امام ماست بی آنکه این امام تأثیری در زندگی فعل و ترک ما داشته باشد، نمی تواند مایه نجات و رستگاری ما باشد.
امام راحل با طرح اندیشه تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت و تلاش خستگی ناپذیر در راه تحقق این اندیشه، به «انتظار» معنا و مفهوم تازه ای بخشید و تعریفی نو از رسالت و تکلیف شیعیان در برابر حجت خدا ارائه داد.
برخی از مهم ترین آثاری که می توان با استفاده از آن ها به شناختی نسبتاً جامع از دیدگاه فرهنگی- اجتماعی رسید، به شرح زیر است:
1. خورشید مغرب (غیبت، انتظار، تکلیف)، محمدرضا حکیمی، چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362.
2. درآمدی بر استراتژی انتظار؛ اسماعیل شفیعی سروستانی، 2ج در یک مجلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر، 1381.
3. شناخت زندگی بخش (گفتارهایی در شناخت آخرین حجت حق)، ابراهیم شفیعی سروستانی، چاپ اول: تهران، موعود عصر، 1378.
پی نوشت ها :
1. ترجمه نام این کتاب این است: «شناساندن پیشوایان (نشانه های) هدایت به مردمان».
منبع: شفیعی سروستانی، ابراهیم،(1343)، انتظار باید و نبایدها، تهران: موعود عصر(عج)، چاپ ششم، 1386.
