مطالعه تطبیقی تزیینات امامزاده جعفر اصفهان و امامزاده یحیی ورامین

چکیده

دورة ایلخانی را می توان نقطة عطف تاریخ معماری ایران دانست. شکل های جدید معماری و بروز شیوه های تزیینی جدید سبب شد تا معماری ایران به تدریج یک شکل نهایی به دست آورد و به انسجام، هماهنگی و پختگی کامل برسد. یکی از ارزشمندترین میراث باقی مانده از معماری دورة ایلخانیان، ساخت بناهای آرامگاهی بوده که همواره در بافت فرهنگ و جامعة ایرانی مورد توجه قرار گرفته است.
از آثار ارزشمند دورة ایلخانی، بنای امامزاده جعفر اصفهان، متعلق به 725 هـ.ق/1324م. و امامزاده یحیی ورامین متعلق به 707 هـ.ق/1307م.است.این دو بنا، بر اساس دو شیوه متفاوت ساخت بناهای آرامگاهی دوران خود ساخته شده اند. امامزاده جعفر، دارای تزیینات زیبای آجر لعاب دار و کاشی معرق است. مهمترین شاخصة این بنا دو کتیبة قرآنی به خط کوفی و ثلث است. بنای امامزاده یحیی، شامل تزیینات کاشیکاری ا ست که در در نوع خود از بی نظیرترین آثار دوره مغول به حساب می آید. سطح داخلی این بنا با گچبری؛ شامل نقوش گیاهی آمیخته با کتیبه ثلث است. هر دو بنا از جهاتی یادآور سنت های تزیین بنا در دوره سلجوقی و از جهاتی نشانگر تحولات و نوآوری های دوره ایلخانی در ساخت بناهای آرامگاهی است.
در این مقاله تلاش شده است تا ضمن معرفی این بناها شود عناصر تزیینی آنها، معرفی و مورد مقایسه قرار گیرد. روش پژوهش حاضر، روش میدانی و کتابخانه است. به این ترتیب که ابتدا با مستندات تصویری تهیه شده از بنا، آرایه های تزیینی آن از حیث محتوایی و گرافیکی با نگاهی تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته است، تا علاوه بر مستندنگاری و حفظ این آثار ارزشمند، گامی برای شناخت و پیوند هنر معاصر با هنرهای سنتی برداشته شود.‌
واژگان کلیدی: اصفهان، امامزاده جعفر، تزیینات معماری، کتیبه ها، نقوش

مقدمه

می توان گفت آرامگاه، پس از مسجد، بیشتر از هر نوع بنای دیگر در معماری ایران دوره اسلامی مورد توجه عام بوده است. آرامگاه در بطن جامعه و فرهنگ ایرانی ریشه دوانده و کمتر شهری در این کشور است که سهمی از چنین بناها نداشته باشد. تنوعی که در فرم و شکل این نوع بنا در سیر تاریخ معماری ایران حاصل شده است، در مقایسه با مثلاً مسجد و یا کاروانسرا نسبتاً جزئی است (هیلن برند، 58:1379 ) از سدة اول تا سدة سوم هجری؛ هیچ نوع بنای آرامگاهی در ایران که بتوان تاریخ معینی را به آن نسبت داد باقی نمانده است ولی شاید بتوان تدفین هارون الرشید در خراسان را جزء نمونه های آغازین سنت آرامگاه سازی قلمداد کرد که خود زیربنای کوچکی برای آغاز تکوین بزرگترین بنای آرامگاهی اختصاصی شیعیان جهان در مشهد بود. پس از شهادت امام رضا(ع)؛ ایشان را در همان مکانی که هارون الرشید مدفون شده بود، به خاک سپردند و بدین ترتیب، بزرگترین و مهمترین زیارتگاه مذهبی شیعیان در ایران شکل گرفت (غروی،مهدی، 1376: 99). از سدة چهارم به بعد، شاهد ظهور و گسترش بناهای آرامگاهی در نقاط مختلف هستیم که مهاجرت امامزادگان و سادات به ایران و شهادت یا فوت آنان در آنجا و همچنین شکل گیری دولت ها و حکومت های محلی از جمله دلایل آن است. همچنین سلسله ها و نهضت های شیعی برای زیارت مقابر و آرامگاه های اعقاب علی (ع) اهمیت زیادی قائل بودند و همیشه تلاش می کردند اماکن سنتی و کهن ایران را اسلامی کنند. همین روند؛ از طرف ایران به سرزمین های غرب اسلامی مخصوصاً مصر عصر فاطمی نیز توسعه یافت (اتینگهاوزن،1378: 301).
بناهای آرامگاهی اولیه که در ایران باقی مانده اند بیشتر بناهای غیر مذهبی اند. نمونة این نوع بناها مقبرة امیر اسماعیل سامانی در بخارا متعلق به سالهای 331-297هـ.ق/942-892. و مقبرة برجی گنبد قابوس متعلق به سال 397 هـ.ق/1006م. است. در دورة سلجوقیان آرامگاه ها گسترش یافتند، به طوری که کانون زیارت و اعتقاد عمومی شدند. دو عامل عمده باعث توسعه و گسترش این نوع بناها شد: یکی، گسترش تصوف و عرفان اسلامی و تلاش تصوف برای منسوب خود به یکی از اولیاءو دیگری، محبت و اخلاص نسبت به امامزادگان و امامان و اعتقاد به رستگاری از طریق شفاعت یک قدیس. در بعضی از شهرها، آرامگاه ها مکانی برای تجمع و تمرکز روحی افراد شد که از نقاط دور دست برای مجاورت با اولیاء می آمدند (اتینگهاوزن،1375:382؛ ارجح،1384: 620-727؛دونالد،1365: 34). گرایش های عرفانی و گرایش های شیعی در ساخت مقابر و بقاع مذهبی موثر بوده است. به عنوان نمونه می توان از حرم مطهر امام رضا (ع) و مقبرة حضرت معصومه (س) در قم نام برد که مورد توجه خاص قرار گرفتند (کیانی، 1374: 182-178).

خصوصیات بناهای آرامگاهی در معماری ایلخانی

به طور کلی، بناهای آرامگاهی از لحاظ فرمی به صورت مقبره های برجی شکل، بناهای مربع شکل یا چند ضلعی هستند. در این دوره (قرون هفتم و هشتم ه.ق، رفته رفته سبک سنتی آرامگاه سازی توسعه یافت و بناهای منفرد و جدا از هم، به شکل گروهی و مجموعه های بزرگی درآمد که غالباً پیرامون مقبره یک شخصیت مشهور و مورد احترام مذهبی و یا حکومتی ساخته می شدند(بلر،12:1382). نکتة مهم در رابطه با این ابنیه، ارتباط ویژگی های ساختاری و تزیینی آنها با فرد متوفی است؛ بدین معنا که افراد عادی از مقابر ساده و افراد مطرح جامعه از مقابر شاخص تری برخوردار بوده اند (حسینی،1389: 57).
هر چند با مطالعه ویژگی مقابر عصر ایلخانی به نظر می رسد که در ای عصر عنصر تازه ای به تکامل مقابر افزوده نشد و ابنیه دوره سلجوقی به همان شکل متجلی شده است(کونل،1355: 95) اما با بررسی فرم مقابر عصر ایلخانی، چه از جهت پلان و چه از جهت گنبد، نشان می دهد که اهمیت بناهای آرامگاهی در معماری عصر سلجوقی این امکان را فراهم آورد که در دوره ایلخانی از آنها به عنوان الگو استفاده شود. این مقابر خود به دو دسته جداگانه قابل تقسیم ند. دسته اول مقابری است که آنهایی که شبستان مربع شکل گنبددار دارند، این شیوه ساخت، معرف سبک ابتدایی آرامگاه های اولیه ایران است، این مقابر، یادآور مقبره امیراسماعیل سامانی در بخارا هستند.در اواخر قرن چهارم هجری، محبوبیت برج های مقبره ای بر این مقابر غلبه یافت (دونالد،1365: 38). دسته دیگر، مقبره های برجی شکل با پلان های مدور یا چند وجهی، با شبستان های گنبددار هستند که اختلاف میان عرض و ارتفاع در آنها معمولاً به نسبت 5/3:1 تا 5/5:1 است (هیلن برند، 1366: 31)؛ اما سبک عمده این عصر آرامگاه های هشت گوشه بود. در داخل این نوع آرامگاه ها، در بخش همکف فضای داخل برج، وسیع تر از فضای برج های سلجوقی بود. این طرح، معیار معمول تعدادی از آرامگاه های شیعی قم شد و از آن پس، در سده های بعد تعداد نسبتاً کمتری آرامگاه بدین شیوه احداث گردید (همان، 33).

بنای امامزاده جعفر اصفهان

موقعیت و ویژگی های بنا

در سمت غربی خیابان هاتف در اصفهان، روبروی گنبد قدیمی چهارسوق امامزاده اسماعیل، گنبد زیبایی دیده می شود که به نام امامزاده جعفر مشهور است (تصویر1و2). این بنا در دوران ابوسعید بهادرخان ، پادشاه شیعه مذهب در سال 725 تا 728 هـ.ق/1324الی1327م. اوایل قرن هشتم هجری ساخته شد و تا اواخر صفویه نیز به حال خود باقی بود. از طرز بنا و قرائن و مدارک موجود استنباط می شود که این مقبره در میان باغ بزرگی، واقع بوده. بعد ها اراضی آن غصب و از صورت باغ خارج شده است. در حال حاضر، تقریباً نیمی از بنای مقبره با دیواری مجزا شده است. گنبد جعفریه مانند گنبدهای بابا رکن الدین و بابا قاسم یکی از زیباترین گنبدهای عهد مغول بوده که بعدها خراب و به شکل کنونی تعمیر شده است (نیک زاد، 1337 : 32) (تصویر3و4). این بنا در سال 1328 ا توسط اداره باستانشناسی به نحو قابل ملاحظه ای تعمیر و به صورت فعلی درآمده است (همان).

صحن داخلی بنا

صحن داخلی گنبد تقریباً بدون تزیینات است و در وسط آن، سنگ قبری حجاری شده قرار داده اند. در این بقعه، سنگ ظریف دیگری دیده می شود که تاریخ آن 710 هـ.ق/1310م. است (نیک زاد،1337: 32). بر اساس سنگ قبر امامزاده، نام صاحب مرقد، جعفر بن سید مرتضی است و نسبش به حسن بن حسین بن محمد بن علی بن حسین(ع) می رسد (عقابی،1378 :108).

صحن خارجی بنا

این بنا، برجی با طرح هشت ضلعی این گنبد، چنین تصوری را پیش می آورد که بر فراز آن، ضلع، طاقنمایی تیزه دار با تناسبی مطلوب ایجتد شده است و نمای آجرکاری است(تصویر 5). سقف بیرونی بنا در اصل هرمی شکل بوده است که امروز نشانی از آن در دست نیست و پوشش زیرین آن به صورت گنبدی کم‌خیز است. روی ضلع های شمالی و جنوبی و غربی، پنجره هایی قرار دارد. و روی هشت ضلعی، کاربندی شانزده ضلعی انجام شده که از شیوه دوران سلجوقی تقلید شده است. روی آن، گنبد کم خیز آجری با آجرچینی ساخته شده است. (تصویر3). نمای خارجی بقعه نیز آجری ساده است که در هر ضلع، طاقنمایی تیزه دار با تناسبی مطلوب ایجاد شده است. پشت بغل ها، در اصل از آجر سفال بوده است. این بنا تحت شماره 198 به ثبت تاریخی رسیده است(عقابی، 1378 :108).

3-4- تزیینات امامزاده جعفر

در بناهای دوره ایلخانی، از گچ، آجر و کاشی برای تزیین بنا ها استفاده شده است. این مصالح، بر اساس الگوهای تزیینی ادوار قبل اما با تنوع بیشتری به کار رفته اند (ویلبر،1365: 38). تزیینات امامزاده جعفر را بر اساس فنون به کار رفته در آن، را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد: آجرکاری، آجر لعابدار با تلفیق گره چینی، کاشی معرق و کاشی معقلی . قسمت داخلی و خارجی گنبد، هشت ضلعی و به سبک عمده بناهای آرامگاهی دوره ایلخانی (هیلن برند، 1366: 33)، تماماً از آجر ساخته شده است. استفاده از آجر علاوه بر جنبة کاربردی آن، در معماری دورة سلجوقی نقش یک عنصری تزیینی را نیز ایفا کرده است. آجر در اشکال مختلف و با روش های گوناگون اجرا در تزیینات مقابر این دوره نقش اصلی و عمده را داشت. زیرا است به طوری که در گذشته، مراحل مختلف تکوین و تکامل را طی کرده بود و در معماری این دوره به درجة کمال و حد اعلای خود رسید. برجهای خرقان قزوین، گنبد علویان همدان، گنبد سرخ مراغه و برج مهماندوست دامغان از نمونه های قابل توجه این گونه تزیین به شمار می روند (شهریاری،1377: 18). آجرکاری نما به صورت خفته و راسته انجام شده است (تصویر6 و 7).
سقف گنبد شکل بنا، با کاشی معقلی تزیین یافته است. زمینه گنبد با آجرچینی کار شده است و فرم های مربع شکل در هم به وسیله کاشی های آبی فیروزه ای و لاجوردی بر روی سطح گنبد جلوه می کنند(تصویر 8 و 9)
آجر لعابدار در کتیبه کوفی بنا به صورت توام با گره هشت و سِلی دیده می شود (تصویر 11). نمونه مشابه این نوع از کتیبه نگاری کوفی توام با گره چینی، در بنای سلجوقی مسجد جامع گلپایگان قابل مشاهده است (تصویر 10). نکته ای که این کتیبه را از نمونه مشابه سلجوقی اش متمایز می کند، استفاده از متن کتیبه روی لعاب آبی فیروزه ای و ترکیب آن با هشت ضلعی منتظم با لعاب آبی لاجوردی است. ترکیب این دو رنگ بر زمینه رنگ آجر، ترکیبی چشم نواز را ایجاد کرده است (تصویر 11 و 12). در این کتیبه، بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم»، آیات 164-167سوره آل عمران نقش بسته است.
تزییناتی با کاشی معرق بر بالای تاق نماهای بنا قابل مشاهده است که به خط ثلث سفید معرق بر زمینه لاجوردی است. این کتیبه شامل آیت الکرسی است که در قسمت آخر آن، سال بنای بقعه چنین آمده است: «فی سنه خمس و عشرین سبعمائه» (725هـ .ق/1324م.). در بالای ورودی بقعه، طاقنمایی ا ست که بر آن، لوحه ای به خط ثلث بر زمینه لاجوردی شامل صلوات بر چهارده معصوم (ع) خوانده می شود که مربوط به تعمیرات سال های اخیر است (عقابی،1378 :108). زمینه کتیبه با نقوش گیاهی گردان به رنگ آبی فیروزه ای پر شده است. حاشیه بالا و پایین کتیبه ثلث با نقش زنجیره ای درهم، به رنگ سفید و آبی فیروزه ای، بر روی زمینه آبی لاجوردی ست که به صورت قرینه انتقالی تکرار شده است (تصویر 13و14). همچنین در حاشیه بالایی کتیبه کوفی بنا، حاشیه ای به صورت پیش آمدگی از تکرار نقشمایه گیاهی با کاشی معرق و به صورت تکرار با قریه انعکاسی و انتقالی اجرا شده است (تصویر 15و16).
تلفیق آجر و کاشی به صورت گره چینی در بخش بالایی دیواره تاق نماهای بنا دیده می شود. در این تاق نما شاهد اجرای گره هشت هستیم ضلعی و بر روی مربع که با بهره گیری از رنگ های خاکی، فیروزه ای و لاجوردی، ترکیبی زیبا از اشکال هندسی منتظم شامل مربع، هشت ضلعی و مثلث به وجود آورده است(تصویر 17و18).

بنای امامزاده یحیی ورامین

موقعیت و ویژگی های بنا

این آرامگاه در محلة معروف به" کهنه گل" در جنوب شرقی ورامین و در نزدیکی مسجد جامع واقع است (عقابی،1378: 222) (تصویر 19 و 20).
ابوالفرج اصفهانی راجع به نسب امامزاده یحیی می نویسد: «یحیی بن علی بن ابراهیم عبدالرحمن بن قاسم بن حسن بن زید(بن ابی محمدالحسن)، مادرش دختر عبدالله بن محمدبن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب است و او را یاران حاکم شهر ری در یک از قراء ری به قتل رساندند» (اصفهانی،1380 :624).

صحن خارجی بنا

بنای کنونی امامزاده از دو بخش متقدم و متاخر تشکیل شده و در یک گورستان قدیمی واقع است. الحاقات جدید شامل دو ایوان شمالی و جنوبی و ده غرفه در اضلاع شرقی و غربی است. ورودی بنای اصلی متقدم از ایوان شمالی است پلان بنا از خارج، مربع و از داخل، هشت ضلعی است (دیماند، 1365 :190). سبک معماری مقبره شباهت زیادی به مسجد جامع ورامین دارد (تصویر 21 و 22). گنبد بنا مشابه مسجد جامع یک پوسته و پله ای شکل است. دیواره های خارجی بنا، توسط یک سلسله اتاق های کوتاه متعلق به دوره های بعد محصور شده است(تصویر 23). تا سال های اخیر قسمت بیشتری زیادتری از دستگاه ساختمانی زیارتگاه سرپا بوده است. «ژان دیولافوا» که در سال 1881 م از این محل دیدن کرده، معتقد است که مقبرة برجی هشت گوش- که اکنون از بین رفته- به دورة قبل از سلجوقی تعلق داشته و طرح های آجری و فاقد تزیین کاشی و سفال بوده است. وی، مسجد را که در طراحی او با تاق نماهایی در امتداد صحن باریک نشان داده شده است به دورة سلجوقی و امامزاده را به دورة مغول منتسب می سازد (تصویر 24). این بنا به شماره ۱۹۹ در فهرست آثار تاریخى ایران به ثبت رسیده است (عقابی، 1378: 222).

صحن داخلی بنا

ساختمان از خارج، مربع و از داخل، هشت گوش است و در گوشه ها و و زوایا طاقچه دارد. دیوار محراب در ادوار بعد، با آجرکاری پر شده است. ازارة اطاق تا 85/1 متری کف بدون تزیینات است، ولی در ناحیة میانی دیوار و طاق، کتیبة گچی و در سطح پا تاق نغول های گچبری عالی وجود دارد و سطح پا تاق با مقرنس کاری و گچبری پر شده است. در مورد اطاق و تزیینات آن چهار تاریخ ذکر شده است (ویلبر، 136: 120). استعمال طاقچه های عمیق گوشه ای، تقسیم ازارة دیوار نزدیک کف به چند باریکه؛ توپیهای ته آجری نمای خارجی دیوار وجود یک سلسله فرو رفتگی روی نمای خارجی گنبد همه، از خصوصیاتی است که بیشتر در ابنیة دورة مغول دیده می شود تا سلجوقی (همان).

تزیینات امامزاده یحیی

از جمله تزیینات این بنا کاشی های ستاره ای است. تعداد زیادی از این کاشی های ستاره ای متعلق به سال 659- 661هـ.ق1263-1259م. است (تصویر 25 و 26). این کاشی های نفیس به کار رفته در قسمت ازاره، صلیبی و ستاره ای است و ، استاد سازنده آن، علی بن محمد بی ابی طاهر و تاریخ آن 663 هـ.ق/1264م. بوده است. بخشی از این کاشی ها، در موزه آرمیتاژ لنین گراد و برخی در موزه ها و مجموعه های خصوصی خارج ایران نگهداری می شود (دیماند، 1365 :190).
سنگ قبری از کاشی به شکل محراب در این بنا وجود دارد که تاریخ 705هـ.ق/1305م. را نشان می دهد (ویلبر، 1365: 120) (تصویر 27). در بالای ازاره، کتیبه ای گچی با خط ثلث بنا را دور می زند که در انتها تاریخ 707 هـ.ق/1307م. را دارد. قدیمی ترین کاشیکاری بنا متعلق به دوره مغول و شامل کتیبه، باقی مانده محراب و گچبری های داخل سه کنج ها و نغول هاست که به صورت رنگی اجرا شده اند (تصویر 29 و 30). داخل گنبد نیز چهار دایره گچبری است که درون هر کدام از آنها به تنهایی اسامی «محمد»، «علی» ، «حسن»، «حسین» به چشم می خورد (تصویر 28). بسیاری از گچبری های این امامزاده از بین رفته است اما هنوز هم حاشه های آنها باقی مانده است. گچبری های برجسته، توام با کتیبه ثلث اجرا نشده است که در هم فرو می روند و بر هم می آیند. کتیبه های بنا شامل سوره جمعه است
365: 231).

مقایسة امامزاده جعفر اصفهان و امامزاده یحیی ورامین

با مطالعة عناصر و ویژگی های امامزاده جعفر اصفهان و امامزاده یحیی ورامین می توان مشابهت هایی در زمینة مواد و مصالح به کار رفته در هر دو بنا مشاهده نمود و تفاوت هایی هم در زمینة نوع نقوش به کار رفته در تزیینات، و میزان استفاده از کاشی (آجر لعاب دار) ساخت وجود تفاوت های چشم گیر در آرایه های تزیینی دو بنا که در یک عصر (ایلخانی) ساخته شده اند جالب توجه است. می توان مولفه هایی از هر دو بنا را در نظر گرفت و مورد مقایسه تطبیقی قرار داد (جدول1).

6- نتیجه گیری

ویژگی بارز معماری دورة ایلخانی پیروی از الگوهای متداول عصر سلجوقی بود. بناها شامل مصالح آجری، گچ و آجر لعابدار است و تزیینات آن شامل نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه است. کتیبه ها شامل خطوط کوفی و ثلث است که آرایش کتیبه ها و قرار گیری متناسب حروف و کلمات در بطن آجر و گچ، تسلط هنرمند کتیبه نگار را نشان می دهد کتیبه های بنای امامزاده جعفر، از لحاظ طراحی و اجرا، یادآور سنت های آجرکاری دوران سلجوقی است؛ که با تحولات شکل گرفته در دورة ایلخانی با لعاب آبی فیروزه ای تزیین شده است. معمار، به شیوۀ ماهرانه ای توانسته است کتیبة کوفی را با نقوش هندسی در آمیزد و کتیبة ثلث را در زمینه ای از اسلیمی های گردان جای دهد. کتیبه های بنای امامزاده یحیی، نسبت به کتیبه های هم عصر خود، شکل کاملاً جدیدی دارد. بهره گیری از خط ثلث در بطن نقوش برجسته گیاهی، نشانگر نوآوری هایی ست که در تزیینات آن صورت گرفته است. آنچه این دو بنا را در نگاه اول متمایز می کند، توجه به آراستن سطح بیرونی در بنای امامزاده جعفر، و توجه به آراستن سطوح داخلی، در بنای امامزاده یحیی ا ست. مجموع تفاوت ها در تزیینات این دو بنا، از نظر شیوه اجرا و مصالح به کار رفته، سر آغاز بروز شیوه های جدید در معماری بناهای آرامگاهی دوره ایلخانی است. با وجود نزدیک بودن زمان ساخت ایندو بنا ، شکل ظاهری و پلان و همچنین تزیینات به کار رفته، نمایانگر دو شیوه متفاوت در ساخت و تزیینات معماری هستند که این تنوع از خصوصیات معماری دوره ایلخانی به حساب می آید. از آنجا که در این زمان، شاهد گسترش رو به رشد آیین تشیع در سرزمین ایران هستیم، ارج نهادن مقام متعالی معصومین و امامزادگان با آراستن آرامگاه های منتسب به ایشان، رشد و بالندگی معماری ایرانی- اسلامی و ایجاد بستری برای بروز عرصه های نوین در این بخش از هنر مرز و بوم ایران را هم به همراه دارد. این دو مجموعه و آثار مشابه آن در دوره ایلخانی، از نظر قدمت و غنی بودن تزیینات بنا، بررسی بیشتری را می طلبند. امید است این بخش از هنر تزیین ایرانی- اسلامی که کمتر مورد توجه بوده است، بیش از پیش مورد توجه پژوهشگران این عرصه قرار گیرد.

پی‌نوشت‌ها:

1.کارشناس ارشد هنر اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان، مدرس دانشگاه سپهر اصفهان
2. کارشناس ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر اصفهان، مدرس دانشگاه سپهر اصفهان

منابع
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابار، الگ. (1378). هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: سمت.
ارجح، اکرم. (1384). «بقعه»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
اصفهانی، ابوالفرج .(۱۳۸۰) .مقاتل الطالبین، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بلر. شیلا، اس و جاناتان بلوم. (1382). هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی (دوره ایلخانیان و تیموریان)، ترجمة سید محمد موسی هاشمی گلپایگانی، تهران: نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حسینی، سید هاشم .(1389). «معرفی سبک مقبره سازی متصوفة آذربایجان»، هنرهای زیبا، شماره 43، ص57.
دونالد، ویلبر .( 1365). معماری اسلامی ایران در دورة ایلخانان، ترجمة عبدالله فریار، تهران: علمی و فرهنگی.
دیماند، س . م .(1365). راهنمای صنایع اسلامی ، ترجمه عبدالله فریار، تهران: علمی فرهنگی.
شهریاری، شراره. (1377). نقش آجر کاری در تزیین مقابر دورة سلجوقی (قرن 5 و 6 هـ.ق) در ایران، پایان نامة کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
کیانی، محمد یوسف .(1374) .تاریخ هنر معماری ایران در دورة اسلامی، تهران: سمت.
عقابی، محمدمهدی.(1378). دایره‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: بناهای آرامگاهی، چاپ دوم، تهران: سوره،
غروی، مهدی. (1376). آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نیک زاد .(1337). «امامزاده جعفر یا جعفریه»، فرهنگ اصفهان، شماره 21، ص 33-32
هیلن برند، رابرت .(1366). معماری ایران دوره اسلامی، ترجمه کرامت الله افسر، تهران: جهاد دانشگاهی.