نویسنده: آیت الله جعفر سبحانی
آیا آدم و حوّا خدا را نافرمانی کردند؟
مقدمه:
با کتاب «تفسیر آیات مشکله» آشنا شویم:اخیراً کتابی در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولی قسمت معظم آیاتی که در آن کتاب عنوان شده ابداً از آیات مشکله نیست، و برخی نیز برای تزریق عقائد مخصوصی که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتی مختصر که جا دارد آنها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسی صحیح قرار نگرفته است.
شکی نیست وجود این کتاب در دسترس گروه بی اطلاع و ساده لوح مایه ی انحراف عقیده است زیرا نتیجه ای که خواننده از این کتاب می برد این است که:
انبیاء معصوم نبودند، گاهی و یا پیوسته خدا را نافرمانی می کردند.
هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است.
آیه ی: (الیوم اکملت لکم دینکم) درباره ی علی نازل نشده است.
خطبه معروف صدیقه طاهره (علیها سلام) مجعول است و هکذا...
روی این ملاحظات برخی از دوستان نگارنده درخواست کردند که درباره ی این کتاب صفحاتی بنویسد از این رو بر خود لازم دیدم که پاره ای از این آیات را که لغزش های نویسنده تفسیر در تفسیر آنها نابخشودنی است، عنوان نموده و به تفسیر آن، و ردّ گفتار وی بپردازد.
***
(قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ)
(اعراف، آیه 23)
«آدم و حوا گفتند: پروردگارا ما به نفس خویش ظلم کردیم، پروردگارا اگر ما را نبخشی و به ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود». (1)
کسانی که درباره پیامبران به عصمت مطلق قائل نیستند، به آیاتی تمسک کرده اند که آیه یاد شده از آنها است، از آنجا که داستان آدم، نیرومند ترین مستمسک آنها به شمار می رود بسیار مناسب است که اطراف قضیه را به گونه ای بررسی کنیم، و الفاظی را که مایه توهم نافرمانی آدم است، مورد توجه قرار دهیم، تا ثابت شود: که هرگاه مجموع آیاتی که درباره این قضیه وارد شده، به هم ضمیمه شوند، معانی این الفاظ برای ما دور افتادگان از محیط قرآن روشن تر می شود و برای همین منظور مقدمه ای را یادآور می شویم.
اوامر و نواهی که از طرف صاحبان امر و نهی متوجه زیردستان می شود، بر دو قسم است:
اول: امر و نهی مولوی: منظور از آن این است که صاحب امر، بر منصبی که از طرف خدا یا اجتماع به او داده شده، تکیه نماید، امر و نهی کند و به اصطلاح از موضع قدرت سخن بگوید و از آن نظر که او بزرگ و فرمانده است و «مأمور» کوچک و فرمانبر است، امر و نهی صادر کند، و در واقع چنین امر و نهی در شریعت، بر محور مولویت و عبودیت دور بزند(2).
دوم: امر و نهی ارشادی: و مقصود از آن این است که گویند، مقام برتری و فرماندهی خود را اگر دارا باشد نادیده گرفته و در دستورهائی که به زیردست خود می دهد، قیافه پند و اندرز را بگیرد، و همانند افراد بی طرف و خیرخواه، دلسوز و نیک اندیش، لوازم و عکس العمل کردار را گوش زد نماید، در این صورت امر و نهی وی بر محور ارشاد و هدایت دور می زند.
برای روشن شدن موضوع خوب است مثالی بزنیم: طبیبی به بیمار خود دستور می دهد که از بعضی غذاها پرهیز نماید و در ضمن داروئی را هم تجویز می کند او اگرچه دستور می دهد که بیمار هر روز چنین و چنان کند، ولی در عین حال مخالفت بیمار با دستور و فرمان او، از نقطه نظر این که، مخالفت با امر طبیب است، کوچک ترین پی آمدی جز بهبود نیافتن و امتداد بیماری یا دیگر عواقب، در خارج ندارد، نتیجه آن فقط ضرری است که با مخالفت دستورهای طبیب، متوجه بیمار می شود این ضرر خواه او فرمان بدهد و ما عمل نکنیم یا اصلا فرمان ندهد متوجه بیمار می شود، و هیچ گونه عکس العمل خارجی دیگری از نظر مخالفت با اوامر طبیب وجود ندارد.
مثال دیگر: خداوند بر اساس «مولولیت» دستور می دهد که به طور الزام مردم نماز بخوانند و زکات و خمس بدهند و روزه بگیرند و جهاد بروند، آنگاه مثلا به طور «ارشاد» می فرماید: «اطیعوا الله و لا تخالفوه» هرگاه ما از اجرای این امر و نهی اخیر سرپیچی کنیم، فقط تبعات و آثار ترک آن اوامر پیشیم (نماز بخوانید و...) متوجه ما می شود، و اما مخالفت امر به اطاعت و یا نهی از مخالفت کوچک ترین عکس العملی ندارد، و در صورت عدم اجرای اوامر اولیه، واکنش مخالفت با اوامر (نماز بخوانید) متوجه ما می شود، خواه دستور ثانوی «اطیعوا الله» صادر بشود یا نشود زیرا امر به پیروی و اطاعت اگرچه به صورت ظاهر دستور و فرمان است ولی حقیقت و روح آن ارشادی است، نه مولوی به گواه این که اگر کسی نماز نخواند دو جرم مرتکب نمی شود، یکی این که امر نماز را ترک کرده و دیگری این که امر «اطیعوا الله» را که در آیه دیگری وارد شده است عمل نکرده است در صورتی که همه می دانیم برای «تارک الصلاة» یکی کیفر بیش نیست و آن کیفر ترک نماز است.
آیا نهی از أکل شجره ارشادی بود؟
اکنون باید بررسی نمود که: آیا نهی از خوردن میوه درخت معهود، نهی مولوی بوده، و بر اساس «مولویت» صادر شده بود، در این صورت طبعاً علاوه بر لوازم طبیعی و آثار خارجی آن (خروج از بهشت، ریختن لباسها، هبوط به دنیا، ابتلاء به زحمات و مشقات و...) کیفری نیز همراه داشته است.و یا این که: منظور از این نهی، فقط ارشاد به لوازم طبیعی عمل بوده؟ همانند کسی که دوست خود را از کشیدن تریاک که ملازم با مرگ تدریجی است باز می دارد:
بنابراین، نهی از اکل شجره، از آن نظر نبود که خداوند مولی است و آدم و حوا بندگان وی هستند و بنده باید از دستوری که به او داده می شود، بدون چون و چرا اطاعت کند، بلکه از این نظر بوده که خوردن میوه درخت معهود، پیامدهای ناگواری داشت.
بررسی آیات وارده در این موضوع به خوبی ارشادی بودن نهی مورد بحث را ثابت می نماید و می رساند که فرمان خدا از آن نظر نبود که من مولایم و شما بنده تا مخالفت آن، نافرمانی (معصیت اصطلاحی) به شمار برود، بلکه محیط، محیط ارشاد بوده و خدا مانند یک ناصح مشفق، به آدم و حوا فرمود: هرگاه از این شجره نخورید، همواره در بهشت باقی می مانید و در نتیجه گرسنگی و تشنگی، آفتاب زدگی و عریانی نخواهید دید و اگر بخورید دچار عکس آنها خواهید شد چنانکه می فرماید:
(فَقُلْنَا یَا آدَمُ إِنَّ هذَا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلاَ یُخْرِجَنَّکُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى * إِنَّ لَکَ أَلاَّ تَجُوعَ فِیهَا وَ لاَ تَعْرَى * وَ أَنَّکَ لاَ تَظْمَأُ فِیهَا وَ لاَ تَضْحَى)
(طه، آیه 117 - 119)
«گفتیم ای آدم این (شیطان) دشمن تو و همسر تو هست، شما را از این بهشت بیرون نکند که تیره بخت می شوی اکنون در پرتو نعمت بهشت، نه گرسنه می شوی و نه برهنه، در آنجا نه تشنه و نه آفتاب زده می شوی».
اینک قرائنی که ارشادی بودن نهی را تأیید می کند:
1- از این که جمله «فتشقی» را با «فاء» نتیجه آورده است بهترین گواه بر این است که تمام عکس العمل این نهی (و به اصطلاح غرض از نهی) این بود که آدم و همسر وی «شقاوت» پیدا نکنند، سپس آیه بعد (اَن لا تَجوُعَ فِیها...) «شقاوت» را توضیح می دهد و می رساند که منظور از آن غضب الهی، و عقاب و مؤاخذه نیست که در تمامی نواهی مولوی الزامی وجود دارد، بلکه مقصود همان خروج از بهشت و گرفتار شدن به آلام و آفات دنیوی و زحمتها و مشقتها است.روشن تر بگوئیم: این نهی تبعات معنوی که در دوری از درگاه الهی است، نداشته بلکه تمام تبعات آن مربوط به وضع زندگی شخصی آدم و همسر او بوده است.
2- گواه دیگر بر این که آفریدگار جهان در مقام اعمال مولویت نبوده بلکه با لحن خیرخواهی و اندرزگوئی، با آنها سخن می گفت این است که شیطان به هنگام سخن گفتن، خود را «ناصح» قلمداد کرد و گفت:
(وَ قَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ)
(اعراف، آیه 21)
«شیطان برای آدم و حوا قسم خورد و گفت: من برای شما از پند دهندگانم».
این خود قرینه بر این است که سخن خدا نیز به عنوان خیرخواهی و نصیحت بوده و شیطان این تعبیر را از خدا اقتباس نموده و خود را به جای ناصح واقعی قالب زده است.
3- وقتی آدم و حوا نتیجه مخالفت خود را با دیدگان خود دیدند، یعنی بلافاصله پس از خوردن میوه آن درخت لباس های آنها ریخت، و با ندامت مخصوصی «عورت» خود را به وسیله برگها پوشانیدند، ناگهان ندائی را شنیدند که می گوید:
(أَ لَمْ أَنْهَکُمَا عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُبِینٌ)
(اعراف، آیه 22)
«آیا من شما را از این درخت نهی نکردم و به شما نگفتم که شیطان برای شما دشمن آشکاری است».
این جمله همانند گفتار یک ناصح مشفق و مهربانی است که وقتی، طرف از اندرز او سرپیچی کرد، و گرفتار عاقبت کار خویشتن گردید، یک مرتبه به ملامت او برمی خیزد و می گوید: «من به تو گفتم، که این کار را انجام مده، این غذا را مخور، یا در آنجا قدم مزن، حالا که کردی جزای خود را ببین».
و نتیجه مخالفت آدم، همان ریختن لباس، و خروج از بهشت بود که آن را به «رأی العین» و بلافاصله دید.
4- هرگاه نهی خدا مولوی بود، باید تبعات و لوازم آن به وسیله توبه از بین برود، در صورتی که می بینیم که آدم و حواء توبه کردند ولی تبعات آن (خروج از بهشت و...) از بین نرفت.
هرگاه این قرائن به طور جمع ملاحظه شوند برای هر انسان غیر پیشداور مفید اطمینان می باشد که این نهی، یک نهی ارشادی، به منظور بازداری آدم و همسر او از یک سلسله تبعات و لوازم اعمال خود بوده و بس، نه نهی مولوی که رنگ نافرمانی داشته باشد.
الفاظی که موهم نافرمانی آدم و حوا است:
الفاظی که در داستان آدم و حوا موهم خلاف عصمت و نافرمانی آدم است به قرار زیر است:1- ظلم، 2- عصی، 3- غوی، 4- تاب، 5- خسران.
جای بحث نیست که هرگاه عقل و خرد قاطعانه بر یک مطلب قضاوت و داوری کرد، در این صورت اگر ظاهر آیه و روایتی بر خلاف آن دلالت نمود باید آن را به گونه ای تأویل کنیم و اگر تأویل آن امکان پذیر نشد باید از اظهار نظر خودداری نمائیم ولی خوشبختانه، نه تنها آیات سرگذشت آدم نیاز به توجیه ندارند بلکه هرگاه روی موازین صحیح تفسیر شوند، هیچ گاه چیزی که منافی با عصمت آدم باشد از آنها استفاده نمی شود اینک توضیح الفاظ آیات:
1- (ظَلَمنا اَنفُسَنا) (اعراف، 23) «بر نفس خود ظلم کردیم» و در جای دیگر می فرماید: (وَ لاَ تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ) (اعراف، 19 و بقره، 35) «به این درخت نزدیک نشوید، که از ظالمان می شوید».
شما فرض کنید که معنای حقیقی ظلم همان ستم است، ولی موازنه و تطبیق آیات با یکدیگر به خوبی نشان می دهد که مقصود واقعی از «ظلم» همان است که در آیه دیگر، آن را شقاوت (تیره بختی) خوانده است و آن را با آلام دنیوی، توضیح داده است چنانکه در تفسیر «اِنَّ لَکَ اَن لا تَجوُعَ...» بیان گردید، بنابراین باید گفت: مقصود از همه یکی است و آن همان عکس العمل های طبیعی «اکل» است بنابراین ما نباید از کلمه «ظلم» نتیجه ای جز همان شقاوت و بدبختی که آیات سوره طه آن را شرح داده است، بگیریم یا بفهمیم.
شاید به همین جهت بود که آدم، هنگام اعتراف به تقصیر خود، عرض کرد: (رَبَّنا ظَلَمنا اَنفُسَنا): «پروردگارا ما بر خود ظلم کردیم و کاری انجام دادیم که نتیجه آن یک سلسله آلام و محنتها است».
البته گاهی «ظلم به نفس» ملازم با تجاوز به حقوق خدا نیز هست، ولی از اینکه آدم موقع استغاثه، ستم به خود را عنوان کرده و گفتگوئی از پایمال شدن حقوق الهی به میان نیاورده، می توان حدس زد که این ظلم، ستم به نفس بوده است نه ستم بر خدا.
نظیر همین مطلب را در داستان «موسی» می خوانیم، او وقتی قبطی بت پرست را کشت، و بهانه ای به دست فرعون داد، و نتیجه آن این شد که متواری گردد و دربدر شود و پس از مشقات فراوان خود را به «مدین» برساند، در چنین موقع گفت: (رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی) (قصص، آیه 16). «پروردگارا ! من به خود ستم کردم» زیرا بدون جهت، خود را دربدر کرده و امنیت و استراحت خود را در خطر افکندم به طور مسلم این ظلم، ستم به نفس بوده نه بر خدا، زیرا کشتن یک بت پرست هرگز تجاوز به حقوق الهی نیست.
معنای لغوی «ظلم»:
اساسا این واژه در لغت عرب تقریبا دو معنی بیش ندارد و این معنی وسیع روی مناسباتی برای خود مصادیقی پیدا می کند:الف: «وضعُ الشَّیِ فی غَیرِ مَحَلِّهِ» (انجام دادن کاری در غیر محل خود)، این موضوع کلی روی مناسباتی در موارد زیر به کار می رود:
1- مثلا هرگاه در مکانی حفاری شود، که شایسته آن نباشد، در چنین صورت عرب آن را از ظلم بر زمین می نامد و می گوید: «ظَلَمَ الارضَ اَی حَفَرَها غَیرَ مَوضِعِها».
2- هرگاه شخصی به حقوق و اموال دیگری تجاوز کند عرب می گوید: «ظلمه حقه»: حق او را پایمال کرد.
3- هرگاه آب در بیابان بیش از معمول بالا برود عرب می گوید: «ظَلَمَ الوادی» و آن را با جمله زیر تفسیر می کنند «بَلَغَ الماءُ مَوضِعاً لَم یَکُن بَلَغَهُ قَبلُ» آب: به حدی رسید که قبلا به آنجا نمی رسید.
4- هرگاه پستان را پیش از رسیدن شیر بدوشند عرب نیز از آن نیز به «ظَلَمَ الوَطَب» تعبیر می آورد.
اکنون دقت کنید بزرگان لغت و عربیت معتقدند که ظلم یک معنی وسیع بیش ندارد، و آن «وضع شیئ در غیر محل خود» می باشد یعنی این معنی وسیع (کار نا بهنگام و بی محل) روی مناسباتی بر این چهار مورد تطبیق می شود، بنابراین هرگاه ما در قرآن و یا اشعار فصحا، واژه «ظلم» را دیدیم فورا نباید ذهن ما سراغ «مستعمل فیه» (تجاوز به حقوق دیگران) برود، بلکه باید همان معنی وسیع را در نظر بگیریم و خصوصیات دیگر را از خارج به دست آوریم البته در بسیاری از آیات مقصود از «ظلم» همان تجاوز به حقوق است، یعنی این معنی وسیع نطبیق بر این صغری شده است ولی - مع الوصف - در پاره ای از آیات، این واژه در همین معنی وسیع خود به کار رفته است.
نتیجه این که: نباید به مجرد شنیدن «ظلم» در برخی از آیات فورا بگوئیم که مقصود معنی مصطلح امروزی که همان تجاوز و تعدی به حقوق است، می باشد.
ب: «ظلم» همان نقص و کم کردن است، و لفظ «ظلم» در قرآن و اشعار عرب نیز در این معنی به کار رفته است چنانکه می فرماید:
(کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَهَا وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً)
(کهف، 33)
«هر دو باغ میوه خود را داد، و چیزی کم نکرد».
احتمال دارد که مقصود از آیه: (قَالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی) که موسی بن عمران پس از کشتن آن مرد قبطی گفت، همین معنا باشد.
بنابراین باید لفظ «ظلم» که در سرگذشت آدم آمده است به یکی از دو معنی وسیع حمل شود، و فهمیدن خصوصیات دیگر که امروز از این واژه در ذهن ما است به طور مسلم احتیاج به قرینه دارد و آنچه روز نزول قرآن از این کلمه می فهمیدند وسیع تر از آن است که ما امروز می فهمیم و مقصود از (ظَلَمنا اَنفُسَنا) یا کار بی محل و بی موقع است (معنی اول) و یا از بین بردن برخی از شئون و کم کردن فضائل است (معنی دوم) و هیچ گاه از آن تجاوز به حقوق خدا (ستم اصطلاحی) فهمیده نمی شود.
بیان مزبور مشکل داستان «یونس» را نیز حل می نماید که ما حل آن را در بحث پیش به این مطلب حواله دادیم و آن اینکه «یونس» مستغیثانه خود را «ظالم» خواند و گفت,: (سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ) (انبیاء، 87) با نظر سطحی ممکن است انسان تصور کند مقصود از «ظالم» همان فرد ستمگر و متجاوز به حقوق دیگران است، ولی غافل از این که اگر از این لفظ، امروز این معنی تبادر می کند ولی روز نزول قرآن که هنوز الفاظ، ظرافت و معانی ابتدائی خود را از دست نداده بود، هرگز این معنی بالخصوص تبادر نمی کرد، و به منظور از لفظ مزبور همان معنی وسیع (وضع شیئی در غیر محل خود) است و معنای متبادر امروزی (تجاوز به حقوق دیگران) یک مصداق و موردی از آن کلی است و کار بی مورد نا به هنگام، همیشه ملازم با معصیت و گناه نیست زیرا مخالفت با اوامر ارشادی و فعل مکروه، همگی از کارهای نا به هنگام و بی مورد است، ولی مع الوصف ملازم با معصیت نیست.
2- پیرامون کلمه عصی:
جای گفتگو نیست، متبادر از این لفظ در محیط ما همان «گناه کردن» است ولی این تبادر، ارتباطی به روز نزول قرآن ندارد، و معنی واقعی کلمه «عصیان» بسیار وسیع تر از آن است که امروز ما می فهمیم و معنی متبادر امروزی فردی است از آن معنی کلی، هرچند به مرور زمان در عرف ما، در این فرد شهرت پیدا کرده است.مؤلف مقاییس(3) می نویسد: معنی واقعی «عصی» همان جدائی و پیروی نکردن و سرپیچی نمودن است و - لذا - بچه گوسفندی که از مادر خود جدا گردد عرب می گوید «عصی امه».
گواه گفتار او آیه زیر است که «عصیان» را فقط مقابل طبعیت و پیروی قرار داده است چنان که می فرماید:
(فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)
(ابراهیم، 36)
«هرکس از من پیروی کند، از من است، و هرکس سرپیچی و مخالفت نماید به راستی تو بخشنده و رحیم هستی».
هرگاه چیزی در برابر چیز دیگر شدت مقاومت به خرج بدهد، عرب نیز در همین جا این کلمه را بکار می برد و می گوید: «تَعَصَّ الأمرَ اَی إعتاصَ» و روی همین لحاظ است که قرآن فرعون را عاصی موسی خوانده و می فرماید:
(فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذاً وَبِیلاً)
(المزمل، 16)
«فرعون در برابر موسی مقاومت و ایستادگی به کار برد، و او را سخت مؤاخذه نمودیم».
ممکن است بگوییم: این دو معنی نیز به یک ریشه برمی گردند، در هر حال مقصود این است که: معنای «عصی» در لغت و مصطلح قرآن همان پیروی نکردن و سرپیچی و مقاومت است و این حقیقت گاهی ملازم با معصیت هست، و گاهی نیست هرگاه انسانی از پند ناصح مشفق خود، که ابدا جنبه آمرانه ندارد تبعیت و پیروی نکند در این صورت می گویند، «عصی قول ناصحه» و عصیان آدم نیز از این مقوله بوده است و این که امروز از این واژه، معنائی فهمیده می شود که با معصیت و ارتکاب گناه ملازم است، اساس آن، اصطلاح متشرعه است نه قرآن و نه لغت...
3- پیرامون «غَوی»:
نابغه علم و ادب در مقاییس می گوید: این لفظ دو اصل و دو ریشه بیشتر ندارد:اول: هنگامی که چیزی فاسد گردد، در این صورت این لفظ به کار می رود، (البته این معنی در آیه مناسب نیست).
دوم: «خلاف الرشد، و اظلام الامر، و الجهل به والا نهماک فی الباطل».
(هرگاه انسان کاری را تعقیب کند او را به هدف نرساند، و یا در کار غیر سودمندی (باطل) غور کند و یا دست به کاری بزند که آینده آن بر انسان تاریک باشد، در این صورت می گویند: «غوی».
ناگفته پیدا است که ما امروز از کلمه «غوایت» معنائی می فهمیم که مساوی با فسق و ترک احکام و یا خروج از دین است، ولی هیچ گاه روز نزول قرآن معنی این لفظ، این نبود، بلکه معنی وسیعی داشت که فهمیدن خصوصیات بدون قرینه امکان پذیر نبود از این جهت فهمیدن این خصوصیات و تطبیق این مفهوم بر خصوص این مصداق نیاز به قرینه دارد.
بلکه معنای آن همان است که بیان شد و معنی مزبور ملازم با معصیت اصطلاحی نیست، زیرا کسی که سخن ناصح و پند ده خود را در هر امری از امور مادی و معنوی نیز نشنود، قهراً نتیجه آن گم شدن و پیروی از باطل است آدم نیز پس از سرپیچی از پند الهی که رنگ آمرانه نداشت، گرفتار چنین کار شد.
4- لفظ تابَ:
هیچ گاه لفظ مزبور ملازم با معصیت نیست، زیرا معنی «تاب» رجوع کردن است اگر انسان کاری را انجام بدهد سپس ضرر آن را ببیند، و نخواهد دوباره از همان ره برود عرب می گوید: «تاب» خواه در آن عقابی باشد، یا نباشد، و آدم نیز واکنش کار خود را دید و از کرده خود نادم و پشیمان شد، و از همان راهی که رفته بود دو مرتبه برگشت و دشمن خود را شناخت بنابراین صحیح است که گفته شود که: (تاب) پس هیچگاه به کار بردن لفظ «تاب» گواه بر گناه و معصیت اصطلاحی نیست.مهم این است که در این سرگذشت، فعل «تاب» با لفظ «علیه» همراه است و فاعل فعل، خدا است یعنی خدا به او با رحمت بازگشت چنان که می فرماید:
(فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ) (بقره، آیه 37). و باز می فرماید: (فَتَابَ عَلَیْهِ وَ هَدَى) (طه، آیه 123) خدا به او با رحمت و مرحمت توجه نمود اگر بخاهیم جای آن جمله را روشن تر بگذاریم باید بگوئیم: «رجعَ اِلَیهِ بِالرَّحمَةِ وَ المَرحَمَة» و توجه الهی هیچ گاه دلیل بر این نیست که قبلا مورد توجه، گنهکار بوده زیرا نظیر همین عبارت درباره پیامبر و مؤمنان (بی تقصیر) نیز وارد شده است، چنان که می فرماید:
(لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِیِّ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَةِ الْعُسْرَةِ)
(توبه، آیه 117)
«خداوند با رحمت و رأفت بر پیامبر و مجاهدان و انصار که از او در موقع سختی پیروی کرده بودند توجه کرد».
به طور مسلم پیامبر در این باره کوچکترین تقصیری نداشته و قرائن نیز نشان می دهد که انصار و مهاجر نیز بی تقصیر بودند - مع الوصف - درباره آنها کلمه (فتاب علیه) بکار رفته است.
خلاصه: توبه دلیل بر گناه نیست و توجه خدا و قبول توبه نیز گواه بر نافرمانی نیست.
5- کلمه «خسران»:
شما این کلمه را بر هر معنائی از معانی، ضرر، هلاک، نقص و... بگیرید. ، هیچ گاه این معانی ملازم با عقوبت و منافی با عصمت نیست، زیرا جای شک نیست که کار آدم بر ضرر و زیان او تمام گردید.در مورد پیامبران آیات دیگری نیز هست که افراد سطحی نگر، آنها را گواه بر عدم عصمت پیامبران گرفته اند ولی مفسران محقق مجموع این آیات را به شکل بس روشن تفسیر کرده و هر نوع شک و شبهه را برطرف نموده اند و ما خود را بی نیاز از آن می دانیم که پیرامون آنها نیز سخن بگوئیم بالأخص که نویسنده تفسیر آنها را مطرح نکرده است(4).
پی نوشت ها :
1- مربوط به مطلب 39 از کتاب «تفسیر آیات مشکله قرآن» ص 51 و هدف از عنوان کردن آیه بسان آیه ماقبل، اثبات عدم عصمت پیامبران قبل از بعثت می باشد.
2- هرگاه در این صورت و فرمان آمر شدید باشد، آن را «وجوب» و در غیر این صورت آن را «مستحب» می نامند و البته نهی هم به اعتبار شدت و ضعف اراده و خواست ناهی به حرمت و کراهت تقسیم می شود.
3- مطالعه این کتاب را به کسانی که می خواهند معانی واقعی الفاظ و ریشه های اولی معانی را به دست آورند و مطلع شوند که چگونه ده معنی به یکی بازگشت می کند، توصیه می نمائیم.
4- در تفسیر موضوعی به نام «منشور جاوید» جلد پنجم ص 50 – 150 مجموع آیات مربوط به عصمت پیامبران مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته است.
