حماسه کار جمعی

نگاهی به سوژه‏‌ها و راه‏کارهای ترویج فرهنگ کار جمعی

اشاره

ما ایرانیان در فعالیت‏های فردی موفق هستیم، ولی مجموعه تلاش‏ها و فعالیت‏هایی گسترده، فراگیر و اثرگذار در سطح کشور و بین‏الملل که بتوان نام «حماسه» بر آن گذاشت و در عرصه سیاست و اقتصاد بی‏بدیل باشد، به همکاری و کار جمعی نیاز دارد؛ زیرا کار جمعی، مبنای حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی است و تا جمعی از نظر بینشی و انگیزشی هماهنگ در کنار هم قرار نگیرند و با دلیری و شجاعت خاص وارد عرصه‏ای نشوند، حماسه‏ای توانمند پدید نمی‏آید.
از آنجا که رسانه، نقش نورافکن دارد که راه را روشن می‏کند و نیز به این دلیل که فرهنگ‏سازی، سنگ‏بنای کار جمعی به شمار می‏آید، رسانه‏ها و به ویژه رسانه ملی به سبب فراگیری و اثرگذاری منحصر به فرد خود، نقش بسزایی در آفرینش حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی دارند. ازاین‏رو، نگاهی دست‏کم اسنادی، به سوژه‏ها و راه‏کارهای صوری و محتوایی برای ترویج فرهنگ کار جمعی در رسانه، ضروری می‏نماید.
کلیدواژه‏ها: حماسه، کار، کار جمعی، حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی

مفهوم‏شناسی

«حماسه»، واژه‏ای عربی به معنای شجاعت، دلاوری و دلیری است (عمید، 1363: ج 1: 806) و «کار»، واژه‏ای است در ادبیات پهلوی به معنای عمل، جنگ و رزم، و کشت و زراعت (همان: ج 2: 1602). در این صورت، کار جمعی نیز فعالیتی است که از سوی دو یا چند نفر به انجام رسد و اگر با شجاعت و دلیری در عرصه‏ای اثرگذار صورت پذیرد، می‏تواند «حماسه کار جمعی» نام گیرد.

ارزش کار و تلاش گروهی

یگانه ارزش کار، آثار مادی آن نیست و تنها با کار نیز نمی‏توان مشکلات مادی را برطرف ساخت، بلکه انسان از یک سو، برای گذران زندگی خود و جامعه نیازمند کار و تلاش است و از سوی دیگر، روح خود را آرام می‏کند و زندگی خویش را به سوی سعادت سوق می‏دهد. امام علی علیه السلام در این باره می‏فرماید: «قَدْ سَعِدَ مَنْ جَدَّ» (تمیمی آمدی، 1366: 443)؛ زیرا برای انسان، جز حاصل تلاش او نیست (نک: نجم: 39) و ارزیابی او نیز بر اساس تلاش‏های فردی یا جمعی‏اش صورت می‏پذیرد.
در فرهنگ اسلامی، توجه ویژه‏ای به کار شده است؛ زیرا می‏تواند زمینه‏ساز زیبایی‏هایی در زندگی فردی و اجتماعی شود. در فرهنگ دینی، سلامت از برترین نعمت‎هاست و در فرهنگ ارزشی ما، عقل سالم نتیجه جسم سالم است. به عبارتی، هنگامی که انسان با جهان اطراف و طبیعت ارتباط برقرار می‏کند، به گونه‏ای به نیازهای خود پاسخ می‏دهد و این پاسخ تنها در سیر کردن شکم و امرار معاش نیست؛ زیرا همان‏گونه که ذهن بر جسم اثر می‏گذارد، جسم نیز بر احساس تأثیر دارد.
به یقین با بدنی رنجور و بیمار نمی‏توانیم احساس خوبی داشته باشیم. کار چنان ارزشی دارد که در اسلام، جوهر مرد شمرده می‏شود. کار نیاز به خلاقیتِ ما را ارضا می‏کند و تنها انسان بیکار که از بیکاری رنج می‏برد، ارزش آن را می‏فهمد. کار در واقع جان کندن در تمام هفته برای رسیدن به جمعه نیست، بلکه به زندگی معنا و به ما هویت می‏دهد.
امروزه کاردرمانی، یکی از روش‏های روان‏درمانی است. کاردرمانی، حرفه‏ای بهداشتی و توان‏بخشی است که برای دسترسی و حفظ بالاترین سطح کارکرد افراد انجام می‏شود. مراجعان در اثر مشارکت در فعالیتی که به وسیله یک درمانگر شغلی واجد شرایط رهبری می‏شود، شیوه‏های تعدیل شده رفتار را می‏آموزند.(خلجی موحد، 1378: 62 – 60)
چه خوش گفت آن مرد داروفروش
شفا بایدت، داروی تلخ نوش
(سعدی)
انسان‏های خوشبخت الزاماً انسان‏هایی برخوردار از امکانات مالی و ذهنی بالا نیستند، بلکه بیشتر انسان‏های خوشبخت دو وجه مشترک دارند: از یک سو، اهل تلاش و پشتکار هستند و از سوی دیگر، خوشبختی و سعادت را با همکاری هم و بهره‏گیری از تلاش‏های یکدیگر برای خود و دیگران به ارمغان می‏آورند.
خوشبختی در گرو مجموعه‏ای از افکار و اندیشه‏ها (نگرش‏ها) و تمایلات (گرایش‏ها) فردی و جمعی است که انسان‏ را به سوی انجام اعمال درست و شایسته (کنش‏های شخصی و اجتماعی) سوق می‏دهد و در این میان، خوشبختی فردی و جمعی به یکدیگر وابسته است.
به جای اینکه یک نفر مجموعه‌ای از تخصص‏ها و مهارت‏ها را داشته باشد، در یک گروه و فعالیت جمعی، همه گروه آن مهارت را پیدا می‌کنند که این کار برای جامعه و کشور بسیار موثر است و اگر با دلیری خاص و شجاعت جمعی همراه باشد، «حماسه» می‏آفریند و چنانچه در عرصه سیاسی و اقتصادی باشد، حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی را رقم می‏زند.
فرهنگ‏سازی، سنگ‏بنای کار جمعی است. وقتی افراد قصد انجام کاری دارند، باید کنار هم و با هم کار کنند و به مدارای بیشتری نیاز دارند. افراد باید به یک سطح رشد شناختی و عاطفی رسیده باشند تا بتوانند خود را به جای دیگران قرار دهند و موضوع را از دیدگاه آنان بررسی کنند. این مسئله، به رشدیافتگی نیاز دارد و البته پیش از آن فرهنگ‏سازی.
فرهنگ‏سازی کار جمعی، اهتمام همگان، به ویژه رسانه‏های عمومی و در رأس آنها رسانه ملی را می‏طلبد. رسانه ملی به سبب فراگیرترین نهاد علمی، فرهنگی و تفریحی بودن، می‏تواند علاقه‏ها را به سوی کار گروهی جهت دهد تا با تمرکز بر برنامه‏های مستقیم و غیرمستقیم با محتوای کارجمعی، حماسه آفریند. به یقین حماسه‏آفرینی یک ملت، در گرو تلاش فراگیر است و حماسه، همواره در کار جمعی است.
در ادامه، به نقش رسانه ملی در ترویج کار جمعی در قالب برخی سوژه‏ها و راه‏کارهای صوری و محتوایی رسانه‏ای اشاره می‏کنیم.

دوساحتی بودن انسان و چندکانونی بودن او

وجود و شخصیت آدمی آمیزه¬ای است از تن (طبیعت و غریزه) و روان (روح، فطرت، عقل و قلب). بر اساس یافته¬های فلسفه اسلامی، روح آدمی افزون بر اصالت و جاودانگی، در تعامل و تأثیر و تأثر با بدن، زمینه‏های تغییرپذیری و تحول تدریجی را فراهم می¬سازد. انسان بدون تعامل و همکاری این دو، هیچ کاری نمی‏تواند انجام دهد. به عبارتی، هر فعالیت فردی و جمعی انسان، نتیجه همکاری کار جمعی این دو ساحت اوست.
از سوی دیگر، انسان موجودی با کانون‏ها و قوای گوناگون است. زمانی این کانون‏ها و قوا ظهور و بروز می‏یابد که در کار و فعالیتی شریک باشد؛ وگرنه، پژمرده می‏شود. استاد شهید مطهری در این باره، کار را برای همه ابعاد وجودی انسان سودمند می‏داند و می‏نویسد:
انسان یک موجود ـ به یک اعتبار ـ چند کانونی است. انسان جسم دارد، انسان قوه خیال دارد، انسان عقل دارد، انسان دل دارد. کار برای جسم انسان ضروری است، برای خیال انسان ضروری است، برای عقل و فکر انسان ضروری است و برای قلب و احساس و دل انسان هم ضروری است، اما برای جسم کمتر احتیاج به توضیح دارد؛ زیرا یک امر محسوس است. بدن انسان اگر کار نکند مریض می‏شود؛ یعنی کار یکی از عوامل حفظُ الصّحه است. (شهید علامه مطهری)
هر چه این تلاش در جمع و با هماهنگی بیشتری با دیگران صورت پذیرد، قوای کانونی انسان، قوی‏تر می‏شود و جسم و جان سالم‏تری برای او به ارمغان می‏آورد. یکی از مهم‏ترین آثار کار جمعی، ایجاد آرامش درونی و رضایت خاطر در انسان است.

آفرینش امکانات برای فرد و جمع

انسان برای تأمین نیازمندی‏های خود، باید کار و تلاش کند. پرودگار جهانیان نه تنها امکانات لازم را در اختیار انسان قرار داده است، بلکه به او می‏فرماید هر آنچه را در آسمان و زمین است،1 برای تو و تو را برای عبادت خودم آفریدم. (نک: ذاریات: 56)

تبیین جایگاه کار گروهی در فرهنگ، احکام و عبادات اسلامی

فعالیت جمعی چنان اهمیتی دارد که پیامبر رحمت از جماعت به رحمت یاد می‏کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می‏فرماید: «الْجَمَاعَةُ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةُ عَذَابٌ؛ جماعت، مایه رحمت و تفرقه موجب عذاب است». (پاینده، 433)
رحمت اندر جماعت دین است
در جدایی عذاب تعیین است
همچنین معروف است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرموده است: «ید اللَّه علی الجماعة؛ دست نوازش خدای تعالی بر جماعت است». (مفید، 1377: 436)
‏از اهداف ویژه احکام اسلامی، ترویج کار جمعی میان مسلمانان است؛ به گونه‏ای که در بسیاری از عبادت‏ها توصیه می‏شود به جماعت برگزار شود و حاضران از علت نبود غایب‏ها باخبر گردند. نمازهای جماعت، نماز جمعه، نماز عیدهای فطر و قربان، حج عمره و تمتع و ... از دستورهایی است که به نوعی روحیه جمع‏گرایی و تلاش جمعی را آموزش می‏دهد.
هر چه تعداد گروه اهل عبادت بیشتر شود، پاداش آن عمل بیشتر خواهد بود، ولی مهم آن است که جمعی به عبادت بپردازند؛ اگرچه تعدادشان اندک باشد. مشارکت، مضاربه، مزارعه، معاملات مُشاعی و تعداد زیادی از عناوین دیگر در فقه و احکام شرعی به ویژه در بخش‏های اقتصادی فقه، گویای اهمیت کارهای مشارکتی و گروهی در جذب سرمایه‏ها و نیز نیروی انسانی است که می‏تواند تشویق‏گر خوبی برای جامعه امروزی در ترویج فرهنگ کار جمعی به شمار آید.

کار جمعی، مبنای دگرگونی‏های اساسی اجتماعی و ملی

از نظر قرآن کریم، دگرگونی‏های اساسی و فراگیر در ساحت کار جمعی اتفاق می‏افتد؛ چنان‏که در آیات متعدد، از جمله آیه‏ 115 سوره مائده: «...عَلَیْکُمْ انْفُسَکُمْ‏» با خطاب جمعی‏ است، یا آیه 11 سوره ‏رعد: «یُغَیِّروا ما بِانْفُسِهِمْ» که هر گونه تغییر را با ضمیر «هم»، یعنی تحولات جمعی نسبت می‏دهد. (نک: مطهری، ج‏ 15: 805 و 806)

جایگاه فکر جمعی در اسلام

در مواردی که نصّی در منابع اسلامی وارد نشده، مسلمانان باید روش عملی خود را با شورا و فکر جمعی‏ برگزینند. (نک: شوری: 38) پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله افزون بر برخی تدابیر، مثل نظام دفاعی در جنگ احزاب، در شیوه حکومتی خود در مدینه نیز، نظام اداری خاصی ترتیب داده بود. برای مثال، جمعی‏ دبیر را به کار گماشت که هر دسته کار مخصوصی داشت: برخی کاتبان وحی بودند و قرآن را می‏نوشتند، گروهی متصدی نامه‏های خصوصی بودند، بعضی عقود و معاملات مردم را ثبت می‏کردند، تعدادی دفاتر صدقات و مالیات را می‏نوشتند و عده‏ای مسئول عهدنامه‏ها و پیمان‏نامه‏ها بودند.
برخی مباحث کتاب‏های تاریخی همچون‏ تاریخ یعقوبی، التنبیه و الاشراف‏ مسعودی، معجم البلدان‏ بلاذُری و طبقات‏ ابن‏سعد گویای این تدابیر است.

از کودکان آغاز کنیم!

از همان آغاز تولد نوزاد، ابتدا خانواده، سپس مدرسه و بعد از آن جامعه باید کار خود را آغاز کنند و اندک اندک اندیشه کار جمعی تزریق شود. والدین و اولیای مدرسه در درجه نخست و برنامه‏سازان کودک و نوجوان از سوی دیگر، باید این موضوع را باور کنند که کار گروهی، چه سودمندی‏هایی برای آینده فرزندان دارد.
می‏گویند در برخی کشورها برای این مقصود، نونهالان را در همان کودکستان با مفهوم کار جمعی آشنا می‏کنند؛ بدین ترتیب که در اتاق مربوط، اگر ده نفر باشند، نُه صندلی می‏گذارند تا آنها یاد بگیرند به همدیگر جا بدهند و در کنار تحمل یکدیگر، همکاری در فعالیت‏ها را بیاموزند.

جلب توجه جوانان به کار جمعی

بیشترین کتاب‏هایی که در ایران منتشر می‏شود، مربوط به تراوش قلم‏های فردی است، نه جمع. همچنین در فعالیت‏های ورزشی، ایرانیان همواره در ورزش‏های انفرادی موفق‏تر از ورزش‏های گروهی ظاهر شده‏اند؛ در حالی که رویکرد کشورهای مغرب‏زمین به فعالیت‏های علمی و ورزشی، بیشتر گروهی است. بیشتر اکتشاف‏های علمی دنیای غرب در یک قرن اخیر، به صورت گروهی شکل گرفته است. کتاب‏های فراوانی در این کشورها محصول کار جمعی است و این در حالی است که مردم ایران از ضریب هوشی بالایی برخوردارند. موفقیت‏های چشمگیر جوانان ایرانی در المپیادهای علمی جهان در سال‏های اخیر، مؤید این ادعاست. حتی در رقابت‏های علوم تجربی و فنی که خاستگاه اصلی آن کشورهای غربی است، ایرانیان به رتبه‏های باورنکردنی دست می‏یابند.
این موفقیت‏ها اگرچه تا حدودی محصول تلاش و برنامه‏ریزی گروهی است، نباید در این خصوص، نقش ضریب هوشی بالای دانشجویان و دانش‏آموزان ایرانی را فراموش کرد. حال اگر این هوش فردی ایرانی با برنامه‏ریزی گروهی منسجم گرد آید و روح جمعی ایرانیِ هوشمند، بر تمام عرصه‏های زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی او حاکم شود، حماسه شگفت‏آوری به بار خواهد آورد.
برای مثال، خلاقیت در بازی‏های رُباتیک و مشابه آن، نشان دهنده این است که چند نفر به صورت مشترک و طی یک همکاری خلاقانه و اثربخش، توانسته‏اند گام‏های بزرگی بردارند و آن را در بعضی زمینه‏ها به خط تولید برسانند؛ در حالی که به یقین اگر یکی از این افراد به تنهایی می‏خواست کاری انجام دهد، زمان بیشتری می‏برد و اشکال‏های زیادی به آن وارد می‏شد. ازاین‏رو، توجه به جوانان و سرمایه‏گذاری بر توانایی‏های جمعی ایشان، موجب رشد سیاسی و اقتصادی جامعه می‏شود. امروز برخی فعالیت‏های جهادی بدون اینکه تبلیغ گردد، از سوی دانشجویان یا فعالیت‏های عامُّ المنفعه مثل بسیج سازندگی در روستاها و مناطق محروم به دست نیکوکاران صورت می‏گیرد. اعزام‏ جهادی جوانان دانشجو و طلبه به مناطق محروم و نشر دانش در این منطقه‏ها، می‏تواند حماسه کار جمعی را برای جامعه اسلامی به ارمغان آورد.

تبلیغ و تمرکز بر دانش بشری به عنوان محصول کار جمعی

دانش، محصول کار جمعی‏ بشر است. مَثَلی برای دانشمندان ذکر می‏کنند. می‏گویند اولین دانشمندی که پیدا شد، مثل یک آدم قدبلند بود که در یک فضایی می‏ایستد و افق را می‏بیند. او مقدار معیّنی از افق را می‏بیند. بعد آدم دیگری می‏آید و روی دوش او سوار می‏شود. او چون روی دوش اوّلی سوار شده، قسمت وسیع‏تری از افق را می‏بیند، ولی پرسش اینجاست که: آیا اینکه بخش وسیع‏تری از افق را می‏بیند، دلیل بر این است که او دید وسیع‏تری دارد؟ نه، او اگر روی دوش این نرفته بود، چه‏بسا قدش کوتاه‏تر بود و مقدار کمتری می‏دید. او به دلیل اینکه روی دوش اوّلی رفته، افق وسیع‏تری را می‏بیند. سومی می‏آید روی دوش دومی بالا می‏رود. او افق وسیع‏تری را می‏بیند، باز به دلیل اینکه روی دوش آن دو نفر رفته. یکی بعد از دیگری افق وسیع‏تری را می‏بینند، ولی این دلیل بر آن نیست که اینها نبوغ بیشتری دارند. بر این اساس، الان کسانی که نبوغ‏ها را در نظر گرفته‏اند، هیچ کس ادعا نمی‏کند دانشمندهایی که در عصر جدید پیدا شده‏اند، نبوغی بیشتر از نبوغ ارسطو و افلاطون داشته‏اند. (مطهری، ج ‏15: 687 و 688)

برجسته‏سازی موفقیت‏های کار جمعی قشرها و صنف‏های مختلف در رسانه ملی

بسیاری از گروه‏های موفق جامعه به دلایلی شاید ناموجّه، معرفی نمی‏شوند، بلکه صرفاً افراد موفق هستند که مورد تشویق قرار می‏گیرند. برخی برنامه‏سازان بیشتر به دنبال شخصیت‏ها هستند تا برنامه به معرفی چندانی نیاز نداشته باشد و برنامه‏ساز با زحمت کمتری مواجه شود. در حالی که ساخت برنامه برای غیر ایشان، نیازمند تبیین و توجیه بیشتر از سوی تهیه کننده و مجری است. از عوارض این رویکرد، تفاوت رشد گروه‏های مختلف در جامعه است که جامعه را از تعالی گروه‏های فعال محروم می‏سازد.
فرهنگ جنگ و دفاع مقدس، روحیه فعالیت دسته‏جمعی را میان رزمندگان تشویق می‏کرد، ولی این روحیه در جامعه رشد نیافت و هم‏یاری‏ها و از خودگذشتگی‏ها و اقدامات تخصصی بالا با اندک امکانات، در جامعه به عنوان الگوهای موفق مطرح نشد. ازاین‏رو، نمایاندن نتیجه کار جمعی مردمان در حوزه‏های گوناگون، همچون دعا و نیایش و نماز جماعت و مانند آن در حوزه دین؛ راهپیمایی‏ها و انتخابات و مثل آن در حوزه سیاست؛ موفقیت‏های هسته‏ای ، نانوتکنولوزی ، هوا و فضا و پهپاد در حوزه دانش؛ موفقیت در عملیات‏ها در حوزه دفاع مقدس؛ عشق و محبت و تعاون در بین اعضا در حوزه خانواده؛ موفقیت‏های جهانی ورزشی درحوزه تربیت بدنی و ... ضروری می‏نماید.

توجه به موفقیت شخصیت‏های سریال‏ها و فیلم‏ها در کار جمعی

یکی از فرهیختگان برای اثبات سخن خود مبنی بر عدم تمایل و موفقیت ایرانیان در کار جمعی، به نتایج کار جمعی شخصیت‏های مجموعه‏ها و فیلم‏های تلویزیونی اشاره می‏کرد که غالباً با شکست مواجه می‏شوند و بر عکس، شخصیتی که انفرادی کار می‏کند، به موفقیت می‏رسد. اگر این سخن در همه موارد با صحت فاصله داشته باشد، ولی در برخی برنامه‏ها خالی از صحت نیست.

بازتاب حکایات کهن ایرانی برای ترویج کار جمعی

از زمان‏های کهن، داستان‏ها و حکایات برای مردم ایران جذابیت داشته است. از جمله آنها که بارها نقل زبان‏ها و سوژه رسانه‏های دیداری و شنیداری، به ویژه برای تبیین انسجام، وحدت، هم‏بستگی و همکاری شده، حکایت پدر و سه فرزندش است که با تقسیم تکه‏های چوب تکی و چند تایی، تعاون و کار جمعی را به ایشان آموزش می‏داد.
اگر معتقد باشیم که به صورت یک زنجیره به هم پیوسته هستیم، جا دارد رهیافت همسو با کار جمعی را در ادبیات کهن جست‏وجو کنیم و به تلقی‏ها و ضرب‏المثل‏هایی که افراد را به «تفرّد» می‏برد، توجه نکنیم. حرکت گروهی را تبلیغ نماییم و فعالیت‏های آموزشی و رسانه‏ای‏مان را با توجه به احادیث نبوی و آیات قرآنی بازنویسی کنیم و نگاه‏های صوفیانه و درویشی را کنار بگذاریم و عناصر مهم کار جمعی را هماهنگ با آموزه‏های دینی از ادبیات بگیریم.
قطره دریاست اگر با دریاست
ورنه او قطره و دریا،‌ دریاست
مسجد، مهم‏ترین مرکز آموزشی کار جمعی
مسجد، یادآور سجده و کُرنش و زیباترین شکل پرستش و بندگی است و نخستین نهاد عبادی ـ سیاسی در جامعة اسلامی شمرده می‌شود. مسجد، جایگاه دانش، محل عبادت، جایگاه قاضیان، عالمان و مفسران و پایگاه تبلیغاتی اسلام است که قداست و حرمت والایی دارد؛ زیرا مساجد از آنِ خداست: «وَأَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ ». (جن: 18) مسجد، مهم‌ترین مرکز اسلامی آموزنده کار جمعی و اجتماعی مسلمانان به شمار می‌آید که می‌تواند معرفت ایشان را در حوزة مسئولیت‌پذیری و حساسیت اجتماعی جهت دهد. مسجد، بزرگ‌ترین پایگاه دینی است که پس از گذشت چهارده قرن، هنوز پایدارترین مقر دینی به شمار می‌رود.
یکی از نیازهای اساسی افراد جامعة اسلامی، هم‏دلی و هم‌بستگی نیروهای مسلمان و اجرای مسئولیت‌های فردی و اجتماعی بر محور دستورهای الهی است که در مسجد نمود پیدا می‏کند. از این راه، نقش‌های فرهنگی، تربیتی و سیاسی و حتی اقتصادی افراد در این نهاد الهی تبلور می‏یابد. (رجبی نیا، 1391: 454) در ادامه، به برخی از آثار مسجد اشاره می‌کنیم.
مسجد با فعالیت‌های مذهبی و آموزش‌های والای خود، هویت دینی افراد مسجدی را تقویت می‌کند. این در حالی است که دین و معنویت، بزرگ‌ترین مانع جرم و جنایت است که ضمانت اجرایی بالایی دارد. بی‌رغبتی به دنیا، دیگرگرایی، مردم‌داری، فروتنی، همت بلند و ساده‌زیستی، از شاخص‌های هویت دینی ‌است که مسجد‌ آن را تقویت می‌کند و نبود این شاخص‌ها، نازیبایی‌هایی چون دنیاپرستی، تکبر و خودخواهی، مردم‌ستیزی و میل به تجملات را به بار می‌آورد که به‌گونه‌ای می‌تواند در عللِ جرم دخالت داشته باشد.
از‌ سوی دیگر، افراد مسجدی، جایگاه مناسبی میان مردم دارند و همگان با دیدة احترام به آنان می‌نگرند. پایگاه اجتماعی این افراد سبب می‌شود توقع مردم از آنها بالا رود و ایشان را الگوهای اخلاقی بدانند. به این ترتیب، افراد مسجدی، به سبب نوع کار جمعی در مسجد، افزون بر ارتباط و حمایت ویژه اجتماعی از همدیگر، پایگاهی در میان مردم دارند که نمی‌توانند از قانون‌های اجتماعی سرپیچی کنند که خود سبب مراجعه و اعتماد مردم به اهل مسجد می‏شود.
معمولاً فضای حاکم بر خانواده‌های اهل مسجد، معنوی است. اهل مسجد، بخشی از وقت خود را در این مکان مقدس به عبادت مشغول‌اند و به تقویت ایمان خود می‌پردازند. این روحیة تقوا و خداباوری که در افراد خانه در سایة آموزه‌های مسجد پدید می‏آید، فضای معنوی‌ای می‌سازد که خانواده را استوار و پایدار، و فضای عمومی منزل را در تربیت فرزندان و نظام ارزشی خانواده مناسب می‌کند.
گوستاو لوبون
در‌این‌باره می‌نویسد:
مهم‌ترین مرکز واقعی برای مسلمانان، مسجد است؛ زیرا آنان مسجد را مرکز اجتماع، عبادت و تعلیم و تربیت قرار می‌دهند، و چنان نیست که مانند کلیساهای نصارا، فقط مرکز عبادت باشد. مساجد، مرکز اجتماعات مسلمانان و پناهگاهی برای غریبان و بیماران است». (لوبون، 1378: 531)
گزارش مستند از موفقیت‏های گروه‏های مردمی در محلات و مناطق
بازتاب تلاش‏های گوناگون گروه‏های مختلف مردمی در قالب فعالیت‏های عامُّ‏المنفعه، همچون بسیج، صندوق‏های قرض‏الحسنه، کانون‏های فرهنگی و ...، با زاویه دید جدید و با برجسته‏سازیِ نوع کار جمعی انجام یافته یا در دست انجام، سوژه‏های خوبی برای برنامه‏سازان است. در این صورت، افزون بر تشویق این گروه‏ها، موجب الگودهی به دیگر آحاد جامعه نیز می‏شود.

بازنمایی کارهای بزرگ علمی

برخی از کارهای علمی در تاریخ بشر، به ویژه ایران انجام یافته که همواره مورد توجه اندیشمندان و بهره دانشمندان علوم بوده است؛ مانند بحارالانوار و تفسیر نمونه که به صورت جمعی و زیر نظر عالمی وارسته به ثمر رسیده است.
بازتاب آثار اجتماعی عبادت‏های جمعی به ویژه دعا و نیایش
برخی عبادت‏ها مثل دعا و نماز که خود دعایی خاص است، اگر به صورت جمعی برگزار شود، افزون بر اینکه کار جمعی است، الگویی برای دیگر کارهای گروهی و تقویت کننده آنها به شمار می‏آید. اگر دعا و عبادت در جامعه‏ای فراگیر و همگانی شود، با دست یافتن افراد به اعتدال روانی، انحراف‏های اجتماعی نیز کاهش می‏یابد. اگرچه زندگی در جامعه ماشینی امروز، افزایش سطح رفاه و کاهش مرگ و میر را به ارمغان آورده، مشکلاتی نیز به همراه داشته است که از مهم‏ترین آنها می‏توان آسیب‏های روانی و اجتماعی را نام برد. تخصصی شدن و تقسیم کار در زندگی ماشینی امروز به گونه‏ای گسترش یافته که حتی بر نهادهای دیرپایی مانند خانواده نیز اثر بسیاری گذاشته است. برای مثال، بخش‏هایی از وظایف سنتی خانواده، به سازمان‏ها و نهادهای دیگری واگذار شده است. امروزه کودکستان، مدرسه و خانه سالمندان، هر کدام بخشی از وظایف خانواده را بر عهده گرفته‏اند. افراد چنان گرفتار ماشینیزم شده‏اند که روابط اعضای خانواده نیز به شدت محدود شده است.
رسانه‏های گروهی به ویژه تلویزیون، اعضای خانواده را که در ساعت‏های غیرکاری گرد هم جمع می‏‏شوند، به شدت مشغول می‏سازد و مانع ارتباط مستقیم و صمیمی آنان با یکدیگر می‏گردد. ازاین‏رو، تبیین و تأکید بر آثار گوناگون عبادت و دعا در زندگانی فردی و اجتماعی، در زندگی امروزی بسیار اثرگذار خواهد بود. بر این اساس، تبیین نقش عبادی، تربیتی، عملی، روانی و اجتماعی دعا، محورهای مناسبی برای توجه مدیران و تهیه‏کنندگان رسانه ملی به دعاها و نیایش‏های گروهی است.
برای عملیاتی کردن و بیان آثار و نقش‏های مهم دعا در زندگی انسان، از راه‏های زیر نیز می توان بهره گرفت:
الف) جلب نظر و توجه مردم و به ویژه جوانان به نقش دعاهای جمعی در ایجاد آرامش روحی و تأکید بسیار بر این مسئله؛
ب) متوجه ساختن مردم و به ویژه قشر جوان دین‏پژوه به نقش نیایش‏های گروهی در بیان معارف و تفسیر واقعی آنها؛
ج) تأکید بر تأثیر بسیار قوی دعاهای جمعی در سلوک اخلاقی و عرفانی برای جوانان جویای معرفت؛
د) برپایی مراسم دعا و بازتاب آن در رسانه با هدف ایجاد موج گرایش و توجه به دعاهای گروهی در جامعه؛
ه) شرکت در مراسم دعا و همراهی شخصیت‏های داستان با دعاخوانان؛
و) اشاره به اینکه ثواب و احتمال پذیرش دعای جماعت در مواردی که سفارش شده است، بیشتر از دعای انفرادی است، همان‏گونه که ثواب نماز جماعت بیشتر از نماز فراداست.

جمع‏بندی

دوساحتی و چندکانونی بودن انسان، نشان دهنده وجود اثرگذاری و اثرپذیری درونی و بیرونی اوست. ثمردهی فردی و اجتماعی این فعالیت‏ها با بهره‏گیری از نعمت‏ها و امکانات الهی، در صورت دیگرگرا و مردمی بودن، بهتر و بیشتر خواهد شد. اساساً آدمی اگر بخواهد عرصه ایده‏ها، طرح‏های شخصی و دگرگونی‏های درونی خود را به سطح اجتماع ارتقا دهد و در حد ملی برساند، ناگزیر است به کار گروهی بپردازد. مسجد و کانون‏های وابسته آن، از مکان‏های آموزشی ویژه‏ای است که از صدر اسلام تاکنون در این امر موفق بوده‏اند.
در این میان، بازنمایی این امور از راه رسانه ملی، می‏تواند فرهنگ کار و تلاش را در جامعه تبیین و ترویج کند و همچنین دو مسئله اساسیِ بسیار مورد تأکید اسلام، یعنی « فکرجمعی» و «کار جمعی» را فرهنگ‏سازی نماید.
رسانه با تبلیغ دانش بشری به عنوان محصول کار جمعی و برجسته‏سازی نتایج فعالیت‏های قشرها و صنف‏های گوناگون جامعه در برنامه‏های خبری، سریال‏ها، فیلم‏ها و ...، می‏تواند در کنار ترویج آثار کار گروهی در حوزه‏های سیاست و اقتصاد، به سهم خود موجبات حماسه‏های سیاسی و اقتصادی را فراهم آورد. این مسئله، جز از این راه که فعالیت‏ها در سطوح گوناگون جامعه، با رویکرد کار جمعی و به صورت «حماسه» پدید آید، دست‏یافتنی نمی‏نماید.

پی‌نوشت‌ها:

1. در قرآن کریم، آیات فراوانی هست که با تعبیر «خلق لکم» (بقره: 29)، « سخر لکم» (جاثیه: 13)، «جعل لکم» (طه: 53؛ غافر: 79و 80) و ... بیان می‏دارد که آنجه در آسمان و زمین است، برای انسان آفریده شده است.

منابع:
قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
پاینده، ابوالقاسم. 1382. نهج‏الفصاحة (مجموعه کلمات قصار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله). تهران: بی‏نا. چاپ چهارم.
تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد. 1366. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم. قم: ایران. چاپ نخست.
خلجی موحد، امان‏الله. 1378. خودشناسی در آیینه مذهب و روان‏شناسی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ نخست.
رجبی‏نیا، داود. 1391. اسلام و زیبایی‏های زندگی. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله .
ــــــــــــ . 1386. دعا و نیایش در رسانه. قم: مرکز پژوهش‏های اسلامی صدا و سیما.
لوبون، گوستاو. 1378. تمدن اسلام و غرب. ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی. تهران: بی‏نا.
مطهری، مرتضی. 1375. تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: انتشارات صدرا. چاپ چهارم.
ــــــــــــــ . مجموعه آثار. جلد پانزدهم. تهران: انتشارات صدرا.
مفید، محمد بن محمد.1377. دفاع از تشیع. ترجمه الفصول المختارة للمفید. قم: بی‏نا. چاپ نخست.
www. irc.ir