چگونگی به سلطنت رسیدن رضیه خاتون، وقایع مهم دوران حکومت او و فرجام وی، در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه
اواخر قرن اول هجری، سپاهیان اسلام به فرماندهی محمد بن قاسم حملات خود را به هند از طریق دره سند آغاز کردند. پس از آن، دامنة نبردها به حوزه رود گنگ هم کشیده شد، ولی تا زمان سلطان محمود غزنوی، اسلام نفوذ چندانی در هند پیدا نکرد. غزنویان، نخستین کسانی بودند که به طور کامل، سلطة نظامی اسلام را بر شمال هند گسترش دادند و سلسله های بومی مقتدر را خراج گذار خود کردند. بعد از تضعیف غزنویان، شهاب الدین محمد / معزالدین محمد سام، حاکم غور، خود را سلطان خواند و دامنة فرمانروایی غوریان را در پنجاب، سند و شمال هند تا خلیج بنگال گسترش داد. وی متصرفات خود را در هند، به فرمانده و غلامش، قطب الدین آیبک، سپرد. قطب الدین نیز سراسر شمال هند و گوالیور را فتح کرد. پس از مرگ معزالدین غوری در سال 602ه، قطب الدین آیبک، رسماً اعلام استقلال کرد و حکومت جدید را با انتساب به معزالدین «معزیه» نام نهاد و دهلی را به دلیل دارا بودن موقعیت نظامی ویژه، مرکز حکومت خویش قرار داده بعد از آن، مناطق مهم هندوستان، نظیر رانتاپور، گوالیور، بیانه، بنارس، پاتان، کالینجر و بنگال ناچار به پذیرش حاکمیت دولت مسلمان ترک شدند؛ بدین ترتیب، حکومت ممالیک هند پایه گذاری شد.بعد از قطب الدین آیبک، شمس الدین التتمش[1] به حکومت رسید.
شمس الدین التتمش غلام و داماد قطب الدین آیبک بود[2] که در حکومت وی، امارت بدائون را برعهده داشت، ولی بعد از مرگ آیبک و خلع پسرش آرام شاه از سلطنت در سال 607 ه /1210 م، ادعای استقلال کرد.[3] فقها به نمایندگی وجیه الدین کاشانی، قاضی القضات، به موجب سندی که براساس آن آیبک، شمس الدین را از غلامی آزاد کرده بود، با او به عنوان حکمران دهلی بیعت کردند. [4] حکومت التتمش با خلافت ابوالعباس احمد ناصر (خلیفه عباسی بغداد)، حملات سپاهیان مغول به ایران و به دنبال آن آوارگی سلطان جلال الدین خوارزم شاه و سقوط حکومت خوارزمشاهیان، مصادف بود.
التتمش به هنگام جلوس به تخت سطنت با مشکلات زیادی مواجه شد، در «اوچه /اوچ» ناصرالدین قباجه، داماد دوم آیبک، با تصرف مناطق لاهور، مولتان، قسمت اعظم پنجاب و دیگر نواحی، دولت بزرگی تشکیل داد. تاج الدین یلدیز حاکم متبوع التتمش نیز ضمن گرفتن «اوچ» از قباجه درصدد تصرف دهلی برآمد، ولی التتمش در تارائین او را شکست داد و سپس اعدام کرد. بدین ترتیب حکومت خود را ثبات بخشید و پس از آن به سلاله او عنوان «شمسیه» داده شد. التتمش ضمن گرفتن لاهور از قباجه، شهرهای رانتاپور، ماندورا، بیهار و بنگال را نیز تصرف کرد و قلمرو خود را در دهلی گسترش داد.[5]
التتمش، هم چنین سلطان جلال الدین خوارزم شاه را که از مقابل حملات چنگیز خان به لاهور گریخته بود، شکست داد.[6] التتمش با غلبه بر حریفان و اعلام حکومت سنی مذهب خود توانست رضایت خلیفه عباسی بغداد را جلب کند، به همین دلیل، در سال 626ه ، خلیفه، پادشاهی هند و حکومت مناطق متصرفه را برای وی به رسمیت شناخت و ایلچیان، عنوان هایی، نظیر السطان المعظم و ناصر المؤمنین را به همراه لوا و خلعت ارسالی خلیفه به او تقدیم کردند.[7] بدین ترتیب، دولت ترک دهلی رسماً مشروعیت خود را از خلیفه عباسی دریافت کرد.
در منابع آمده است که التتمش در مدت حکومت خود سلطانی صالح، کریم و عادل بود[8] و به واسطه عدالتش مشهور گردید. او در رد مظالم و احقاق حق مظلومان شدت عمل و جدیت به خرج می داد، به طوری که بدون تشریفات و به صورت شبانه روزی برای احقاق حق مردم شخصاً به کارها رسیدگی می کرد.[9] التتمش، علاوه بر جسارت و دلاوری، به دانشمندان و صنعتگران احترام می گذاشت و به امور عمرانی اهتمام داشت؛ در دورة وی، مسجد قوت الاسلام (مسجد جامع دهلی) که قطب الدین آیبک آن را ساخته بود، توسعه یافت و منار بزرگ قطب به آن اضافه گردید.[10] التتمش پس از 26 سال و چند ماه حکومت در بیستم شعبان سال 633ه 1236م، در پی لشکرکشی به بهیلسان بیمار شد و سپس درگذشت.[11]
شمس الدین التتمش، مهندس اصلی سلطنت مستقل دهلی است و سلسلة ایشان، معروف به «شمسیان هند»، نخستین سلسله ای است که قبل از دورة سلطنت مغول بر هندوستان حکومت کرده اند، این سلسله را به سبب جایگاه غلامی موسسان آن، «سلاطین مملوک» یا «غلامشاهیان هند» نیز می گویند.
بحران جانشینی شمس الدین التتمش
التتمش در زمان حیات، بدلیل لیاقت و شایستگی که در دخترش، رضیه خاتون، می دید، بخشی از امور حکومتی را به او سپرد.[12] و پس از فتح «گوالیور» که بعد از قطب الدین آیبک به دست هندوها افتاده بود، در حضور وزیرش، تاج الملک، و امیران دیگر، او را به ولی عهدی انتخاب کرد. وی ضمن تأکید بر شایستگی رضیه خاتون و به صلاح دانستن این انتخاب برای آینده، معایب پسرانش از جمله می خوارگی و غرق شدن در رویاهای جوانی و ناتوانی آنها در امر اداره مملکت را به حاضران گوشزد کرد،[13] ولی بعد از التتمش بر سر جانشینی وی بین درباریان و شاهزادگان اختلاف افتاد، برخی از دلایل این امر عبارتند از: تعقیب منافع شخصی و گروهی درباریان؛ احساس حقارت مردان از این که مطیع یک زن باشند و نیز رقابت های خانوادگی فرزندان التتمش و نبودن قانونی مشخص برای جانشینی. البته ولی عهدی رضیه خاتون، علاوه بر نفوذ و قدرت مادرش، ترکان خاتون، با لیاقت و شایستگی خود او در دوران پدر ارتباط داشته است.سلطنت کوتاه مدت رکن الدین فیروزشاه
به هر حال پس از مرگ التتمش، درباریان به کمک شاه ترکان، فرزندش، رکن الدین فیروزشاه را که حاکم لاهور و برادر ناتنی رضیه خاتون بود، به سلطنت رساندند.[14] طولی نکشید که شاه ترکان درباره هووهای سابق و فرزندان آنها رفتاری ظالمانه در پیش گرفت؛ ابتدا یکی از فرزندان التتمش به نام قطب الدین را کور و بعد به قتل رساند.[15] در سفرنامه ابن بطوطه آمده است که رکن الدین، معزالدین برادر تنی رضیه را به قتل رساند. این عمل مورد اعتراض رضیه خاتون قرار گرفت و به همین دلیل، رکن الدین او را تهدید به قتل کرد.[16]عشرت طلبی و خوش گذرانی و بخشش بیش از حد رکن الدین باعث شد که اداره امور به دست مادرش شاه ترکان بیفتد.[17] در همین زمان، بسیاری از حکام ولایات دیگر، از جمله یکی از پسران التتمش شروع به سرکشی کردند و از پرداخت بعضی مالیات ها سرباز زدند. رکن الدین مدتی دست از می خوارگی کشید و در رأس یک سپاه برای سرکوب شورشیان از دهلی خارج شد، ولی بسیاری از سپاهیان او به شورشیان پیوستند.
از طرف دیگر، رابطة شاه ترکان، مادر رکن الدین، با رضیه خاتون سخت تیره شده و حتی او را به قتل هم تهدید کرد.[18] هدف اصلی شاه ترکان و رکن الدین کنار زدن رضیه خاتون از صحنه قدرت بود، زیرا رضیه خاتون با انتخاب به ولیعهدی در زمان پدر، از مشروعیت حکومت و هم چنین حمایت عوام و بعضی درباریان برخوردار بود، به طوری که به محض انتشار تهدید به قتل رضیه خاتون از سوی شاه ترکان، آنان خود را آماده حمایت از او کردند.
به دنبال سست شدن اداره امور مملکت، رفتار بد رکن الدین و مادرش با رضیه خاتون و طرفداران وی، هم امرا و هم طرفداران رضیه از رکن الدین متنفر شدند و در «منصورپور» علیه او گردهم آمدند. به روایت منهاج سراج، در این زمان شاه ترکان، مادر رکن الدین، به طرفداران رضیه در دهلی حمله کرد، ولی آنها در حمله متقابل وی را در دستگیر کردند و امرای شورشی لشکر در «منصورپور» نیز به پایتخت آمده و ضمن برکنار کردن شاه ترکان پس از بیعت با رضیه خاتون وی را به تخت سلطنت نشاندند. به دستور رضیه خاتون، رکن الدین که به گیلوگهری فرار کرده بود دستگیر و زندانی شد و چند روز بعد در ربیع الاول 634 ه / 1236م در زندان به قتل رسید.[19] ابن بطوطه با روایت دیگری دربارة به سلطنت رسیدن رضیه خاتون چنین می نویسد: بعد از اینکه رکن الدین فیروزشاه، برادرش، معزالدین را به قتل رساند، رضیه خاتون با پوشیدن لباس تظلم خواهی در پشت بام دولت خانه یا قصر قدیمی ضمن یادآوری روزگار پدر و جوانمردی و عدالت و بخشش او، در حضور مردم عمل برادرش را محکوم کرد. به همین دلیل مردم به هیجان آمده و بر علیه رکن الدین شوریدند و بنا به رأی رضیه خاتون، او را به جرم قتل برادر، اعدام کرده و رضیه خاتون را به سلطنت نشاندند.[20]
علل اصلی سقوط رکن الدین عبارت بودند از: عدم توجه او به کارهای دولتی و توجه بیش از حد به عیش و عشرت بطوریکه تنها مطربها و رقاصه ها طرف توجه او بودند. او در حال مستی سوار بر فیل در شهر می گشت و طلا و نقره در میان مردم پخش می کرد. توجه بیش از حد او به فیل بانان و ثروتمند نمودن آنها و دوستی و معاشرت با گمراهان، عاقبت باعث از دست رفتن سلطنت و مرگ او گردید.[21]
سلطنت رضیه خاتون
به هر تقدیر، رضیه خاتون با حمایت طرفداران و استفاده از حق مشروعیت خود به عنوان ولی عهد پدر، در ربیع الاول 634 ه / 1236 م به سلطنت رسید.[22] رضیه خاتون علاوه بر جسارت و جنگ جویی؛ عدل گستر، رعیت پرور، دوستدار و پشتیبان دانشمندان بود. وی بعد از رسیدن به سلطنت تمامی قواعد و ضوابطی که در زمان سلطنت برادرش، رکن الدین، سست یا نابود شده بود، از نو برقرار کرد. طریقه کرم ورزی را همت خود ساخت و به مانند دوران پدرش دوباره عدالت را بر جامعه حاکم کرد و رفتار عادلانه با مردم در پیش گرفت.[23] اصلاحات رضیه دارای جنبه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود؛ در بعد سیاسی، برنامة او، کاهش قدرت نظامیان و دیوانیان، تعدیل حقوق آنان و کاهش سیطرة آنها از زندگی مردم بود، در بعد اجتماعی، برقراری عدالت با توزیع عادلانه ثروت، ایجاد امنیت در راه ها و دستور ساخت کاروانسراها و ... مورد توجه وی بود. در بعد سیاسی، اصلاحات به شدت مورد مخالفت دیوانیان، نظامیان و شاهزادگان قرار گرفت.شوش نورترک
رضیه خاتون بعد از رسیدن به سلطنت مجبور شد با حوادث طولانی و خسته کنندة دشمنان خود مقابله کند که مهم ترین آنها شورشی بود که نورالدین (نور) ترک (داعی اسماعیلی) از زمان پدر او، التتمش، در سال (633 ه ـ ق ) آغاز کرده بود. بنا به نوشته مورخان، نورترک، سخنرانی بلیغ بود که با سخنان پرشور و حرارت خود بسیاری از مردم مناطق مختلف هندوستان، از جمله گجرات، ولایت سند، اطراف دهلی و سواحل جون و گنگ را در دهلی گرد خویش جمع کرد. او در سخنان خود فقها و علمای سنی را ناصبی[24] و مرجئه[25] می خواند.سخنان نورترک بر ضد اهل سنت، خصوصاً علمای حنفی و شافعی موجب شد تا جمعی از قرامطه، در حالی که به شمشیر، سپر و تیر مسلح بودند، در روز جمعه ششم رجب 634ه ، از دو جهت به مسجد جامع دهلی حمله کنند و بسیاری از مسلمانان را به قتل رسانند. مدافعان پایتخت با اطلاع از این شورش، به مسجد هجوم آوردند و اسماعیلی ها را از دم شمشیر گذراندند، مسلمانان نیز از بام مسجد بر سر شورشیان سنگ پرتاب می کردند. در نتیجه، جمع زیادی از شورشیان به هلاکت رسیدند و شورش سرکوب شد.[26] در طبقات ناصری شمار شورشیان هزار نفر و در تاریخ مبارکشاهی دوهزار نفر ذکر شده است.
«این حقیقت که نورترک داعی اسماعیلی در روزگار فرمانروایی رضیه سلطان عقاید حنفی و شافعی هر دو را مورد حمله قرار داد، نشان می دهد که نخبگان سیاسی و مذهبی کشور در زمان سلاطین دهلی از فرهنگ هر دو مکتب جانبداری می کردند. هر چند که تردیدی نیست در این عصر بطور قطع و مسلم مذهب حنفی در اوج اعتلاء بوده است».[27]
تعصبات بیش از حد شمس الدین التتمش و حاکمان سنی قبل از وی، به اسماعیلیان امکان فعالیت سیاسی نمی داد، ولی بعد از مرگ التتمش جنگ بر سر جانشینی وی به آنها فرصت داد تا قدرت خود را مستحکم کنند به همین دلیل در زمان رضیه خاتون آشکارا شورش کردند، البته این امر احتمالاً از تسامح مذهبی و شیوه مسالمت آمیز رضیه خاتون هم حکایت دارد. شورش نورترک ظاهراً یک قیام مذهبی بود، ولی اهداف سیاسی نیز در آن نهفته بود، زیرا نورترک و طرفدارانش، برای حکومت کردن، خود را شایسته تر از یک زن می دانستند. هم چنین، این احتمال مطرح است که نورترک، علمای سنی مذهب و مردان دیگر را به سبب خدمت به حکومت یک زن، آماج حملات خویش قرار داده باشد. شورش نورترک به مذاق درباریان و علمای سنی مذهب و نویسندگان هم سلک آنان ناخوشایند بوده و به همین دلیل شورش او را ضد اسلامی جلوه داده¬اند. این در حالی است که نورترک در نزد شیعیان اسماعیلی از احترام والایی برخوردار بوده و او را عالمی با فرهنگ می دانستند. حتی منهاج سراج نیز در طبقات ناصری ضمن گزارش شورش نورترک، وی را فردی دین¬دار معرفی کرده است.
از آن جا که مسجد در نزد مسلمانان قداست خاصی دارد، حملة نورترک و طرفدارانش به مسجد بعید به نظر می رسد، بلکه مورخان رسمی برای ضد اسلامی جلوه دادن شورش، اغراق کرده اند. هر چند در این که نورترک به عنوان یک داعی شیعی اسماعیلی بر ضد یک حکومت سنی مذهب شورش کرده است نمی توان شک کرد.
در حالی که رضیه خاتون مشغول سرکوبی نورترک بود، وزیر او نظام الملک جنیدی و امرای هم دستش، از جمله ملک علاءالدین جانی، ملک سیف الدین کوچی، ملک عزالدین کبیرخانی و ملک عزالدین محمد سالاری، در دروازه دهلی بر ضد رضیه خاتون اجتماع کردند.[28] رضیه خاتون به علت طولانی شدن مخالفت آنها، ملک نصرت الدین تایسی، حاکم منطقه «آود» را با لشکری به مقابله آنان فرستاد، ولی دشمنان رضیه، با حمله ای ناگهانی او را دستگیر نمودند. ملک تایسی از شدت ناراحتی در حین اسارت درگذشت. به دنبال طولانی شدن محاصره دهلی توسط مخالفان، رضیه خاتون پس از فراهم کردن لشکری از دهلی خارج شد و در کنار رود آب جون (جمنه) خیمه زد و به ادارة جنگ از این منطقه پرداخت تا این که سرانجام عزالدین محمد سالاری و ملک عزالدین کبیرخان با در نظر گرفتن مصلحت آینده، مخفیانه به اردوی رضیه آمدند و با او ملاقات و مصالحه کردند و در مقابل متعهد شدند تا امرای شورشی دیگر را دستگیر و حبس کنند.[29]
امرای شورشی پس از اطلاع از این تبانی، قرارگاه های خود را ترک و فرار کردند، ولی سواران رضیه آنها را تعقیب کردند و در نتیجه، ملک سیف الدین و برادرش پس از دستگیری، در زندان به قتل رسیدند. سر بریده ملک علاءالدین جانی از «نکوان» به دهلی فرستاده شد و نظام الملک هم در کوه «برادر» وفات یافت.[30]
رضیه خاتون پس از چیره شدن بر مخالفان ضمن انتظام بخشیدن به امور، خواجه مهذب را به وزارت منصوب کرد و به نظام الملک ملقب گردانید.[31] منطقه لاهور به عنوان اقطاع به ملک کبیرخان به پاس خدماتش داده شد و تمام امیران ملک ها از لکهنوتی / لکنوات (Laknavt) تا دیول / دیوال (Dival) حاکمیت رضیه را قبول و از او تبعیت کردند.[32] بدین ترتیب، قدرت دولت رضیه خاتون رو به گسترش نهاد. از شورش امرای مخالف رضیه خاتون چند نکته استنباط می شود:
1ـ امرای ترک در صدد بودند تا از اوضاع آشفته بعد از التتمش به نفع خود بهره برداری کنند به طوری که در زمان رکن الدین هم که اداره امور مملکت سست شده بود، شورش کردند و تنها زمانی به اطاعت رضیه در آمدند که رضیه از حمایت طرفداران برخوردار بود و کار رکن الدین و مادرش شاه ترکان را تمام شده دیدند.
2ـ این امرا علاوه بر جلب منافع شخصی، از طرف خاندان حکومتی تحریک می شدند، عمر رضا کحاله و محمد التونجی معتقدند که وقتی معزالدین بهرامشاه، برادر رضیه، موفقیت و منزلت خواهرش را دید، حیله هایی برضد او طرح ریزی کرد و بعضی از امرا را با خود همراه ساخت[33] و حتی صلح عزالدین محمد سالاری و ملک عزالدین کبیرخان با رضیه خاتون می تواند تاییدی بر این نکته باشد که چون آنها بر ضد رضیه تحریک می شدند، بعداً پشیمان شده و با او صلح کردند.
3ـ در این شورش امرای منفعت طلب نقش محوری داشتند و عدم حضور پررنگ عوام، نشان دهندة رفتار عادلانه رضیه با آنهاست و این رویه با روحیه امرای جاه طلب سازگار نبود. رضیه خاتون پس از سرکوب شورشیان، ملک قطب الدین حسن غوری را در رأس سپاهی به سوی قلعه رنتبهور / رانتاپور فرستاد. این قلعه بعد از مرگ سلطان التتمش برای مدت زیادی در محاصره هندوها بود. قطب الدین حسن و سپاهیانش پس از ویرانی استحکامات قلعه، امرای مسلمان زندانی شده در آن را آزاد کردند و به دهلی بازگشتند.[34] احتمالاً هندوها دوباره قلعه را تسخیر کرده باشند، چون پس از بازگشت سپاهیان قطب الدین به دهلی، کسی مامور حفاظت از قلعه نشد و هندوها نیز از هر شرایطی به نفع خود بهره می بردند.
از جمله کارهایی که رضیه در دورة حکومت خود انجام داد و موقعیتش را به خطر انداخت این بود که به امرای ترک مقامات والایی می داد؛ مثلاً ملک اختیار الدین آیتکین را تا مقام امیر حاجبی ارتقاء داد و امیر جمال الدین یاقوت حبشی را که امیر آخور بود به مقام امیرالامرایی منصوب کرد. این امر حسادت و سخن چینی سایر امرای ترک را برانگیخت، لذا در صدد دسیسه علیه رضیه خاتون برآمدند، زیرا تمام مقام های دولتی و همچنین اداره ایالات در دست غلامان ترکی قرار داشت که التتمش خریداری کرده بود.[35] به دنبال ارتقاء مقام یاقوت حبشی، رضیه متهم به داشتن روابط نزدیک با یاقوت حبشی شد و مردم در صدد خلع او بر آمدند.[36] بنا به نوشته مورخان، هنگام سوارشدن رضیه بر مرکب، یاقوت حبشی زیر بغل او را می گرفت.[37]
هر چند منهاج الدین سراج، مورخ معاصر رضیه، به رفتار فوق الذکر رضیه هیچ اشاره ای نکرده ، ولی آورده است که به دلیل نزدیکی زیاد یاقوت حبشی و رضیه، غیرت و همت امرای ترک به جوش آمد.[38] در چنین اوضاعی که به رضیه اتهاماتی در خصوص [روابطش با] یاقوت حبشی زده می شد، وی لباس های زنانه را در آورد و لباس مردانه به تن کرد. او همیشه مسلح به تیر و کمان و سوار بر فیل ظاهر می شد.[39]
به نظر می رسد در چنین شرایطی علما، روحانیون، امیران لشکر و حتی عوام، حمایت خود را از رضیه سلب کرده باشند، چون این رفتارها را در شأن یک زن مسلمان نمی دانستند و علما آن را نوعی بی احترامی به خود تلقی می کردند. ابن بطوطه در سفرنامه و میرخواند در روضه الصفاء آورده اند که رضیه از همان ابتدا لباس های زنانه را در آورد و ضمن مسلح بودن به تیروکمان در میان مردم ظاهر می شد و روی خود را از ایشان نمی پوشانید.[40]
سقوط حکومت رضیه خاتون و علل آن
از وقتی که یاقوت حبشی به امیرالامرایی منصوب شد، موج شورش امیران بر ضد رضیه شروع شد و مهم تر از همه شورش ملک اختیار الدین آلتونیه، حاکم تبر هند (منطقه ای در شمال دهلی)، بود که به نابودی رضیه خاتون منجر شد. آلتونیه در اعتراض به امیرالامرایی یاقوت حبشی بر ضد رضیه شورش کرد، البته امیران دیگر، از جمله ملک اختیار الدین آیتکین هم از قیام وی حمایت می کردند. سلطان رضیه و یاقوت حبشی با لشکری مجهز برای سرکوب آلتونیه عازم شدند، ولی امرای ترک سپاه در بین راه بر آنها شوریدند و یاقوت را کشتند، و پس از دستگیری رضیه خاتون، وی را به قلعة «تبر هند» فرستادند تا زیر نظر آلتونیه زندانی گردد.[41]به محض انتشار خبر زندانی شدن رضیه، امرای ساکن شهر دهلی، معزالدین[42] بهرامشاه، برادر ناتنی رضیه، را به سلطنت برگزیدند.[43] امرای لشکر نیز به هنگام برگشتن به دهلی شرط قبول این انتخاب جدید را انتصاب ملک اختیار الدین آیتکین به عنوان نایب السلطنه قرار دادند که پذیرفته شد، آیتکین که قبلاً از سوی رضیه خاتون به مقام امیر حاجبی و اکنون نیز به مقام نایب السلطنه رسیده بود برای مستحکم کردن موقعیت خود با خواهر بهرامشاه ازدواج کرد. وی سعی داشت قدرت را تصاحب کند. این عمل باعث خشم بهرامشاه شد و او را به قتل رساند.[44]
ملک آلتونیه یک ماه پس از اسارت رضیه با او ازدواج کرد.[45] با این ازدواج چنین به نظر می رسد که شایعات مربوط به رضیه و یاقوت حبشی بی اساس بوده و رضیه با شایستگی و عدالت منطقه تحت حاکمیت خود را اداره کرده است. هم چنین این واقعیت را ثابت می کند که آلتونیه علاوه بر دشمنی و حسادت با رضیه و نیز حسادت به مقام امیرالامرایی یاقوت حبشی، در پی تصاحب قدرت بیشتری بود. با توجه به این که لشکریان رضیه از اطاعت امیرالامرایی چون یاقوت حبشی ناراضی بودند، ولی تحریکات آلتونیه در شورش آنها بر ضد رضیه خاتون و یاقوت حبشی در بین راه بی تاثیر نبود، زیرا آنها پس از قتل یاقوت، رضیه را دستگیر کرده و نزد آلتونیه فرستادند. وی نیز بعد از ازدواج با رضیه دعوای رضیه را برای باز پس گیری قدرت به منزله حق خود دنبال کرده و سپاهی عظیم فراهم کرد تا از راه مشروعیتی که رضیه داشت حکومت را تصاحب کند.
دلیل دیگر بر افزون طلبی آلتونیه این است که ملک اختیارالدین آیتکین، امیر حاجب، از شورش آلتونیه حمایت کرد و این نشان می دهد که آنها برای تصاحب قدرت بیشتر، با هم تبانی کرده بودند، چون پس از سقوط رضیه، آیتکین، نایب السلطنه حکومت شد.
به هر حال، رضیه خاتون به کمک آلتونیه با سپاهی در خور توجه برای بازپس گیری قدرت عازم دهلی شد. در این هنگام ملک عزالدین محمد سالاری و ملک قراقوش، از امرای تابع معزالدین بهرامشاه، نیز طغیان کرده و به سپاهیان رضیه خاتون پیوستند. بهرامشاه نیز سپاهی کوچک به فرماندهی ملک تکین به مقابله سپاهیان خواهرش فرستاد. در نبردی که بین دو سپاه در خارج از دهلی روی داد، سپاهیان رضیه شکست خوردند و به تبرهند عقب نشینی کردند. پس از مدتی رضیه خاتون سپاه دیگری را سروسامان داد و برای نبرد مجدد به سوی دهلی حرکت کرد، در این نبرد که در نواحی کایتاهل(Kaytahl) صورت گرفت، بعضی از سپاهیان، رضیه و همسرش آلتونیه را ترک کردند و همین امر، موجب شکست و دستگیری آنها به دست سپاهیان بهرامشاه گردید. سرانجام، هر دو در روز یکشنبه 25 ربیع الاول 638هـ /1240 م به قتل رسیدند.[46]
اطلاعاتی که تاریخ نگار معاصر سلطان رضیه، منهاج الدین سراج، در خصوص فرجام وی می دهد بیش از این نیست، اما در طبقات اکبری و سفرنامه ابن بطوطه و کتاب های تاریخی بعدی، دربارة کشته شدن رضیه به دست هندوها چنین آمده است که بعد از شکست رضیه خاتون از سپاهیان برادرش، معزالدین بهرامشاه، رضیه فرار کرد و در حین فرار به دلیل گرسنگی زیاد از کشاورزی چیزی برای خوردن خواست، کشاورز تکه نان خشکی به او داد، ولی رضیه به دلیل خستگی زیاد به خواب رفت. کشاورز که به زن بودن او پی برده بود به طمع لباس های گرانبهایش او را کشت و جسدش را در مزرعه دفن کرد. چندی بعد که کشاورز برای فروش لباس های رضیه به بازار رفت، مردم با دیدن لباس سنگ دوزی شده و گرانبها در دست کشاورز به شک افتاده و او را به حضور قاضی بردند، کشاورز پس از کمی شکنجه به قتل رضیه اعتراف کرد و محل دفن را نیز نشان داد. [مردم] جنازه رضیه را از خاک بیرون آوردند و پس از انجام مراسم مذهبی، مجدداً در همان جا به خاک سپردند و قبه¬ای بر مزارش ساختند.[47] بعداً فیروزشاه تغلقی (790 ـ 709هـ) بر کرانه رود «جمنه» / آب جون، شهر فیروزآباد را ساخت و مقبره رضیه خاتون را نیز مرمت کرد.[48]
از آن جا که در هنگام اقامت ابن بطوطه در دهلی، حدود صد سال از مرگ رضیه خاتون گذشته بود، روایت فوق به داستان شبیه تر است و به نظر می رسد که هدف از چنین داستانی نیز این بوده که ادعا شود معزالدین بهرامشاه یا سپاهیان او دست به خون یک زن نیالوده اند، زیرا کشتن زن برای مردان نوعی کسر شأن و امری ناشی از ترس جلوه می کرد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. نام التتمش در منابع مختلف به صورت های گوناگون آمده؛ مثلاً نویسنده طبقات ناصری، این نام را ذکر کرده است. التتمش به معنی حافظ و نگاه دارندة ایل است، برای اطلاع بیشتر ر. ک. به: میرخواند، روضه الصفا، چاپ اول (تهران، انتشارات علمی، 1373) ج 4، ص 795، هم چنین در جای دیگر وجه تسمیه التتمش به این دلیل دانسته شده که تولد وی شب ماه گرفتگی واقع شده است. و چنین مولودی را ترکان التتمش می گویند، ر. ک. به: عبدالقادر بدوانی، منتخب التواریخ، چاپ اول (تهران، انجمن آثار و مفاخر علمی، 1380) ج 1، ص42.
[2]. حسن بن محمد نظامی نیشابوری، تاج المآثر فی تاریخ (دهلی، بی نا، بی تا) ص 358؛ منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، چاپ اول، (تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1363) ج 1، ص 443.
[3]. همان، بدوانی، پیشین، ص 42.
[4]. سراج، پیشین، ص 444؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه علی موحد، چاپ اول، (تهران، انتشارات علمی فرهنگی ، 1361) ج 2، ص 486؛ خواجه نظام الدین احمد، طبقات اکبری، (بپتست میش، بی نا، بی تا) ج 1، ص 57؛ محمدقاسم فرشته، تاریخ فرشته، چاپ سنگی، (کانپور، 1301ق) ج اول، ص 117.
[5]. سراج، پیشین، ص 445؛ فرشته، پیشین، ص 117، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ج 1، ص 58؛ بحریه اوچوک، زنان فرمانروا، ترجمه محمد تقی امامی، چاپ اول، (تهران انتشارات کورش، 1374) ص 109.
[6]. سراج، پیشین، ص 445، محمد بن احمد نسوی، سیرة السلطان جلال الدین من کبرنی (مصر، دارالفکر عربی، 1953 م) ص 167؛ بدوانی، پیشین، ج 1، ص 43؛حسین مونس، اطلس تاریخ اسلام، ترجمه آذرتاش آذرنوش، چاپ اول، (تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1375) ص 309؛ اوچوک، پیشین، ص 110.
[7]. سراج، پیشین، ص 447؛ یحیی ابن احمد السیهبرندی، تاریخ مبارکشاهی، چاپ اول، (تهران، انتشارات اساطیر، 1382) ص 18ـ 19؛ بدوانی، پیشین، ص 45؛ خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 59 ـ 60، استانلی لین پول، طبقات سلاطین اسلام، ترجمه عباس اقبال، چاپ دوم (تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1363) ص 226؛ اوچوک، پیشین، ص 111؛ سید محمود خیری، اسلام در 14 قرن، چاپ سوم (تهران، انتشارات نوید، 1362) ص 226؛ اوچوک پیشین، ص 111.
[8]. نظامی نیشابوری، پیشین، ص 359؛ عبدالحی بن فخرالدین الحسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، طبع الثانیه (هند 1382 ق /1962م) الجزء الاول، ص 118.
[9]. ابن بطوطه، پیشین، ص 486، میرخواند، پیشین، ص 794؛ حسنی، پیشین، 127؛ اوچوک، پیشین، ص111.
[10]. شمس الدین بن سراج عفیف، تاریخ فیروز شاهی، چاپ اول، (تهران، انتشارات اساطیر، 1385) ص 314؛ مهدی روشن ضمیر، تاریخ سیاسی و نظامی دودمان غوری (تهران، انتشارات دانشگاه ملی، 2537) ص 174.
[11]. سراج، پیشین، ص 449؛ السیهبرندی، پیشین، ص 20؛ بدوانی، پیشین، ص 46؛ اوچوک، پیشین، ص111.
[12]. شاه جهان بیگم، تذکره الخواتین (بمبئی، بی نا، 1306 ق) ص 133.
[13]. سراج، پیشین، ص 58 و 457؛ بدوانی، پیشین، ص 46، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ج 1، ص 65؛ فرشته، پیشین، ص 117، اوچوک، پیشین، ص 111ـ112؛ عمر رضا کحاله، اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام (بیروت، موسسه الرساله، بی تا) الجزء الاول، ص448؛ محمد التونجی، معجم اعلام النساء، طبع الاول (بیروت، دارالعلم للملایین، 2001م) ص 90؛ محمد حسن رجبی، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه، چاپ اول (تهران، انتشارات سروش، 1374) ص 105.
[14]. سراج، پیشین، ص 455؛ السیهبرندی، پیشین، ص 21؛ بدوانی، پیشین، ص 46، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 64؛ زینب فواز، الدرالمنثور فی طبقات ربات الخدور (بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا) الجزء الاول، ص 356؛ اوچوک، پیشین، ص 113؛ رجبی، پیشین، ص 105.
[15]. سراج، پیشین، ص 455، اوچوک، پیشین، ص 113.
[16]. ابن بطوطه، پیشین، ج 2، ص 486.
[17]. سراج، پیشین، ص 22 ـ 23؛ بدوانی، پیشین، ص 46 ـ 47؛ شاه جهان بیگم، پیشین، ص 133؛ خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 66؛ رجبی، پیشین؛ ص 105، عزیزالله بیات، تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص 182، اوچوک، پیشین، ص 114.
[18]. سراج، پیشین، ص 456؛ اوچوک، پیشین، ص 114.
[19]. سراج، پیشین، ص 456، السیهبرندی، پیشین، ص 21، بدوانی، پیشین، ص 47؛خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 64 ـ 66؛ اوچوک، پیشین، ص 114 ـ 115.
[20]. ابن بطوطه، پیشین، ج 2، ص 87 و 486؛ فواز، پیشین، ص 356؛ اوچوک، پیشین، ص115.
[21]. سراج، پیشین، ص 457؛ اوچوک، پیشین، ص 116.
[22]. سراج، پیشین، ص 22؛ بدوانی، پیشین، ص 59؛ زامباور، نسب نامه خلفا و شهریاران، ترجمه محمد جواد مشکور، چاپ افست، (تهران، کتابفروشی خیام، 2536) ص 422؛ کلیفورد ادموند باسورث، سلسله های اسلامی، ترجمه فریدون بدره ای، چاپ اول، (تهران، انتشارات پژوهشگاه، 1371).
[23]. سراج، پیشین، ص 58 و 457؛ میرخواند، پیشین، ج 4، ص 794؛ بدوانی، پیشین، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، فرشته، پیشین، ج 1، ص 118؛ الحسنی، پیشین، ص 118؛ کحاله، پیشین، ص 449؛ اوچوک، پیشین، ص 116؛ رجبی، پیشین.
[24]. ناصبی کسی است که حضرت علی(ع) را دشمن می دارد: علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی (تهران، کتابفروشی خیام، 2536) ج 5، ص 347؛ دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج 46، ص 152.
[25]. مرجئه فرقه ای هستند که به ایمان اکتفا می کنند و عمل را ضروری نمی دانند، برای اطلاع بیشتر ر. ک. به: عبدالکریم بن احمد شهرستانی، ملل و نحل، ترجمه محمدرضا جلالی نائینی، چاپ چهارم (تهران، انتشارات اقبال، 1373) ص 14.
[26]. سراج، پیشین، ص 461؛ السیهبرندی، پیشین، ص 24؛ اوچوک، پیشین، ص 117 و 118؛ جان نورمن هالسیتر، تشیع در هند، ترجمه آذر میدخت مشایخ فریدنی، چاپ اول، (تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1373) ص 390؛ سید عباس اطهر رضوی، شیعه در هند، چاپ اول، (قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376) ج اول، ص 245.
[27]. عزیز احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمد جعفر یا حقی، چاپ اول (تهران، انتشارات کیهان، 1366) ص 5.
[28]. سراج، پیشین، ص 458؛ السیهبرندی، پیشین، ص 25؛ خواجه نظام الدین احمد، پیشین، فرشته، پیشین، ص 118؛ کحاله، پیشین، اوچوک، پیشین، ص 119؛ رجبی، پیشین.
[29]. سراج، پیشین، ص 9 و 458؛ السیهبر ندی، پیشین، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، اوچوک، پیشین، ص 119 ـ 121.
[30]. سراج، پیشین، ص 459؛ اوچوک، پیشین، ص 121.
[31]. سراج، پیشین، بدوانی، پیشین، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، فرشته، پیشین، ج 1، ص 118؛ ابراهیم السنتاوی، احمدوزکی خورشید، دایره المعارف الاسلامیه، (بی جا، انتشارات دارالفکر، بی تا) ج 10، ص 138؛ رجبی، پیشین، ص 105.
[32]. سراج، پیشین، ص 459، اوچوک، پیشین، ص 121.
[33]. کحاله، پیشین، ص 449، التونجی، پیشین، ص 90.
[34]. سراج، پیشین، ص 460؛ السیهبرندی، پیشین، ص 26؛ اوچوک، پیشین، ص 122.
[35]. سراج، پیشین، ص 460، السیهبرندی، پیشین، ص 26، اوچوک، پیشین، ص 122 ـ 123؛ السنتاوی، پیشین، ص 194.
[36]. فواز، پیشین، ص 355؛ کحاله، پیشین، رجبی، پیشین، ص 106.
[37]. السیهبرندی، پیشین، ص 26، بدوانی، پیشین، ص 59، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 67؛ اوچوک، پیشین، ص 123.
[38]. سراج، پیشین، ص 460.
[39]. سراج، پیشین، ص 460، السیهبرندی، پیشین، ص 26، اوچوک، پیشین، ص 123.
[40]. ابن بطوطه، پیشین، ج 2، ص 487؛ میرخواند، پیشین، ج 4، ص 795.
[41]. سراج، پیشین، ص 461؛ السیهبرندی، پیشین، ص 26، میرخواند، پیشین، ص 795 (زندانی شدن رضیه را «سرهند» ذکر می کند)؛ بدوانی، پیشین، ص 59، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 67، فرشته ، پیشین، ج 1، ص 119؛ کحاله، پیشین، ص 45؛ اوچوک، پیشین، ص 125؛ رجبی، پیشین؛ ص 106، بیات، پیشین، ص194.
[42]. در سفرنامه ابن بطوطه آمده که برادر رضیه، ناصرالدین، به حکومت رسیده است، ر. ک. به: ابن بطوطه، پیشین، ص 795.
[43]. سراج، پیشین، ص 462؛ بدوانی، پیشین، ص 60؛ خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 68؛ فرشته، پیشین؛ فواز، پیشین، ص 356؛ الحسنی، پیشین، ص 118؛ شاه جهان بیگم، پیشین، السنتاوی، پیشین.
[44]. سراج، پیشین، ص 63 و 462؛ خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 8 و 67؛ اوچوک، پیشین، ص 6 و 125.
[45]. خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 262؛ السیهبرندی، پیشین؛ ص 26، میرخواند، پیشین، ص 795، خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 67؛ فرشته، پیشین، ص 120؛ السنتاوی، پیشین، ص 138، کحاله، پیشین، ص 450؛ اوچوک، پیشین، ص 8 و 127؛ رجبی، پیشین، ص 106.
[46]. خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 462؛ السیهبرندی، پیشین، ص 26، میرخواند، پیشین؛ ص 795، خواجه نظام الدین احمد، پیشین؛ ص 67، فرشته، پیشین؛ ص 118، السنتاوی، پیشین؛ ص 138، کحاله، پیشین؛ ص 450، اوچوک، پیشین؛ ص 127، رجبی، پیشین، ص 106.
[47]. ابن بطوطه، پیشین، ج 2، ص 488؛ خواجه نظام الدین احمد، پیشین، ص 68؛ الحسنی، پیشین؛ ص 118، کحاله، پیشین، ص 450، اوچوک، پیشین، ص 128.
[48]. عفیف، پیشین، ص 134.
- ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه علی موحد، چاپ سوم (تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1361)
- احمد، خواجه نظام الدین، طبقات اکبری، (بی جا، بی نا، بی تا)
- احمد، عزیز، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمد جعفر یا حقی، چاپ اول، (تهران، انتشارات کیهان، 1366)
- استانلی، لین پول، طبقات سلاطین اسلام، ترجمه عباس اقبال، چاپ دوم، (تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1363)
- اطهر رضوی، سید عباس، شیعه در هند، چاپ اول، (قم، دفتر تبلیغات حوزة علمیه قم، 1376)
- اوچوک، بحریه، زنان فرمانروا، ترجمه محمد تقی امامی، چاپ اول، (تهران، انتشارات کورش، 1374)
- باسورث، کلیفورد ادموند، سلسله های اسلامی، ترجمه فریدون بدره ای، چاپ اول، (تهران، انتشارات پژوهشگاه، 1371)
- بدوانی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، چاپ اول( تهران، انجمن آثار و مفاخر علمی، 1380)
- بیات، عزیزالله، تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، از سلسله ماد تا انقراض سلسله پهلوی، چاپ اول (تهران، انتشارات امیرکبییر، 1381)
- التونجی، محمد، معجم اعلام النساء، طبع الاول (بیروت، دارالعلم للملایین، 2001م)
- الحسنی، عبدالحی بن فخرالدین، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، طبع الثانیه، هند، 1382ق)
- خیری، سید محمود، اسلام در 14 قرن یا دایره المعارف اسلامی، چاپ سوم، (تهران، انتشارات نوید، 1362)
- دهخدا، لغت نامه دهخدا، (تهران، بی نا، 1325) ج 29.
- رجبی، محمد حسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه، چاپ اول، (تهران، انتشارات سروش، 1374)
- رضا کحاله، عمر، اعلام النساء فی عالم العرب و الاسلام (بیروت، موسسه رساله، بی تا)
- روشن ضمیر، مهدی، تاریخ سیاسی و نظامی دودمان غوری (تهران، انتشارات دانشگاه ملی، 2537)
- زامباور، نسب نامه خلفا و شهریاران، ترجمه محمد جواد مشکور، چاپ افست (تهران، کتابفروشی خیام، 2536)
- سراج، منهاج الدین، طبقات ناصری، چاپ اول (تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1363)
- السنتاوی احمد وزکی خورشید، ابراهیم، دایره المعارف الاسلامیه، (مصر انتشارات دارالفکر، بی تا)
- السیهبرندی، یحیی بن احمد، تاریخ مبارکشاهی، چاپ اول، (تهران، انتشارات اساطیر، 1382)
- شاه جهان بیگم، تذکره الخواتین (بمبئی، بی نا، 1306 ق)
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، ملل و نحل، ترجمه محمدرضا جلالی نائینی، چاپ چهارم (تهران، انتشارات اقبال، 1372)
- عفیف، شمس الدین سراج، تاریخ فیروزشاهی، چاپ اول (تهران، انتشارات اساطیر، 1385)
- فرشته، محمد قاسم، تاریخ فرشته، چاپ سنگی (کانپور، 1301 ق)
- فواز، زینب، الدرالمنثور فی طبقات ربات الخدور (بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا)
- مونس، حسین، اطلس تاریخ اسلام، ترجمه آذرتاش آذرنوش، چاپ اول (تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1375)
- میرخواند، محمد بن خاوند شاه، روضه الصفا، چاپ اول (تهران، انتشارات علمی، 1373)
- نسوی، محمد بن احمد، سیره السلطان جلال الدین من کبرنی(مصر، دارالفکر عربی، 1953م)
- نظامی نیشابوری، حسن بن محمد، تاج المآثر فی تاریخ (دهلی، بی نا، بی تا)
- نفیس، علی اکبر، فرهنگ نفیسی (ناظم الاطباء) (تهران، کتابفروشی خیام، 2536)
- هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدونی، چاپ اول، تهران مرکز نشر دانشگاهی، 1373)
منبع مقاله: www.tarikheslam.com
/م
