نخستین نقطه عطف در جهت گسترش اسلام، ملاقات با ارزش شش نفر از یثربیان با رسول خدا در مکه بود که در سال یازدهم بعثت اتفاق افتاد و با اسلام آوردن آنان، اسلام در یثرب منتشر شده و در سال های دوازده و سیزدهم بعثت دو پیمان مهم در عقبه منقعد گشت و زمینه را برای هجرت سوی یثرب را فراهم نمود.
مردم شناسی اهل مکه
هجرت به سوی یثرب امری لازم و ضروری بود. زیرا مکّه مکان مناسبی برای انتشار اسلام نبود. به دلیل اینکه در عصر جاهلیّت، بت پرستی دین رایج بوده و کعبه، در حقیقت بت خانه خدایان اعراب جاهل بوده بالغ بر سیصد و شصت بت در آن وجود داشت و فرهنگ جاهلیت، روح تفکر و تعقل را از آنان سلب کرد.گاهی انسان بودن پیامبر(ص) را بهانه قرار داده و گاهی هم اشراف قریش از اینکه یتیم بنی هاشم، ادعای نبوت کرده است، احساس حقارت کرده[1] و اسلام را نمی پذیرفتند. این تعصبات جاهلی، سبب شد که گسترش اسلام در مکه به کندی صورت گیرد و رسالت ایشان در مکه فقط بر محور «فرد سازی» استوار شود تا زمانی که بتواند پایگاهی متشکل از نیروهای مردمی برای خود بوجود آورند. چرا که پرداختن به مسائل انسانی، بدون در اختیار داشتن دولتی که بتواند آن مسائل را جامه عمل بپوشاند، فایده ندارد.[2]
مردم شناسی اهل مدینه
یثرب، تنها سرزمینی بود که می توانست پایگاهی برای حکومت رسول اکرم(ص) قرار بگیرد. سرزمینی که بعد از ورود پیامبر(ص) در «مدینة النبی» نامیده شد، مردم یثرب، ویژگی های خاصی داشتند که پذیرش اسلام در آن ها بصورت چشمگیری مشاهده می شد که به چند نمونه اشاره می شود:1- مردم مدینه، آمادگی بیشتری برای تأثیر از قرآن داشتند و تعصب مشرکان مکه را نداشتند؛
2- همسایگی با یهود و شنیدن اخباری، مبنی بر ظهور پیامبری از سوی خدا؛
3- خستگی روحی و جسمی مردم یثرب در اثر نزاع های صد و بیست ساله که آن ها را به ستوه آورده بود؛
4- وجود افکاری توحیدی در مدینه که ادامه گرایش حنفیّت مکّی به شمار می آمد و با اسلام توافقی نام داشت.[3]
این خصوصیات، سبب شد که در سال یازدهم بعثت، آن گروه شش نفری از یثرب به مکه آمدند و با پیامبر ملاقات کردند و سریعاً به دین اسلام مشرف شوند و بدین ترتیب در سال های بعد با شوق فراوان دو پیمان را با حضرت منعقد ساختند.
پیمان عقبه اول و دوم؛ زمینه ساز هجرت
پیمان عقبه اول که در سال دوازده بعثت بود، جنبه دینی داشت؛ گرچه زمزمه نوعی تشکل سیاسی نیز در آن مشاهده می شد. در این پیمان مسلمانان خواستار مبلغی از سوی رسول خدا(ص) شدند تا اصول و معانی اسلام را به آنان تعلیم دهد. پس از آن بود که اسلام به سرعت در مدینه رواج پیدا کرد.[4]در نتیجه در سال سیزدهم بعثت پیمان عقبه دوم منعقد گردید. عنصر جدیدی در بیعت دوم افزوده شد و آن مسئله دفاع بود که نوعی تشکل نظامی برای حفاظت از رهبری دین را صورت داد.[5] لذا پیمان عقبه دوم، حادثه مهمّی در تاریخ صدر اسلام به شمار می آید و اهمیت آن به عزم و ارادۀ مسلمانان یثرب در حمایت از پیامبر(ص) و مسلمانان مکه باز می گردد.[6]
بعد از پیمان عقبه دوم، اسلام، بیش از پیش در مدینه توسعه پیدا کرد و عموم مردم آن اسلام آوردند و میان دو قبیله اوس و خزرج بعد از سالیان سال درگیری و خونریزی به برکت اسلام، صلح و صفا برقرار شد و بهترین پناهگاه برای مسلمانان مکّه گردید که گرفتار ملامت و استهزاء و شکنجه بودند.[7]
مشرکان مکه، پیامبر اسلام را سبب شکاف و نفاق میان جامعه مکه، بویژه قریش معرفی کرد. و جو مکه را بر علیه ایشان تحریک کردند تا نتواند در مکه نفوذ عمیق یافته و نور اسلام را بگستراند.[8] بویژه پس از پیمان عقبه دوم که به آزار و اذیت خود شدت دادند و هر کجا مسلمانی می دیدند او را کتک زده و تحقیرش می کردند. مسلمانان از آزار مشرکین به تنگ آمده؛ از حضرت رسول(ص) راه چاره خواستند. آنگاه جبرئیل نازل شد و پیام آورد که، بهترین راه نجات، هجرت به سرزمین یثرب می باشد. و حضرت رسول، دستور هجرت را صادر کردند.[9] مسلمانان به تدریج از مکّه خارج شده و به یثرب رفتند. در این هنگام مشرکان قریش د دارالندوه جمع شده و تصمیمی بس قاطع و خطرناک گرفته، همت بر قتل پیامبر(ص) گرفتند؛ زیرا می دانستند که اگر رسول-اکرم(ص) به مکه برسد با تشکیل حکومت اسلامی بنیان بت پرستی را در هم می کوبد. این توطئه با فداکاری حضرت علی(ع) ناتمام ماند[10] و پیامبر(ص)، مکه را به قصد یثرب ترک کردند و در دوازدهم ماه ربیع الثانی سال سیزده بعثت با استقبال پرشور مسلمان انصار وارد مدینه شدند.
آثار و اهمیّت هجرت
در نخستین سال هجرت، پیروزی بزرگی نصیب اسلام و مسلمانان گردید و حکومت مستقلّی در مدینه پدید آمد. با استقرار در مدینه، نخستین و مهم ترین اقدام پیامبر(ص) بنای مسجد بود. مسجدی که دارالحکومه، مصلی وخلاصه همه کارهای اجتماعی مهم در آن انجام می شد. غنایم و مالیات ها در آنجا جمع می شد و نخستین زندان دولت جدید نیز در گوشه ای از آن بود. مسجد در دوران حیات رسول خدا(ص) مرکزیت عبادی، نظامی و سیاسی داشته و نقشی اساسی در شکل دهی جامعه اسلامی جدید داشت.[11]اقدام مهم و ضروری دیگر حضرت رسول(ص)؛ ایجاد وحدت بین مسلمانان به وسیله پیمان برادری بود. حضرت با انعقاد عقد اخوت بین مهاجر و انصار مفهوم جدیدی را در کنار روابط خویشاوندی و قبیله ای مطرح کردند[12]. وجود زمینه های اتّحاد و همزیستی در مدینه، منجر به انعقاد یک پیمان نظامی و اجتماعی شد. به برکت هجرت، نخستین قانون اساسی امت اسلام هم تدوین شد و دولت اسلامی به مرحله شکوفایی و اقتدار خود رسید و روز به روز، شعاع اسلام گسترده تر می گشت و دل های بیشتری را به نور خود منور ساخت و طاغوت را در هم شکست. تا اینکه در سال هشتم هجرت آخرین پایگاه مشرکان را در هم شکست. مکه سقوط کرد و در نهایت اسلام به جهان صادر شد.
با هجرت پیامبر(ص) مسلمانان از محیط پر خفقان مکه به محیط مساعد و اسلامی گام نهادند و به برکت همین هجرت، اسلام برای خود تشکیلات سیاسی و نظامی پیدا کرده و حکومتی نیرومند شد.[13] از این رو هجرت، مبدأ و سرآغاز تاریخ مسلمانان قرار داده شد، چنانکه در سیره عملی خود حضرت رسول هم کاملاً مشهور است.
پی‌نوشت‌ها:
[1]- قرآن کریم، آیات ص38، آیه 5، اسراء 17 آیه 94، زخرف 43، آیه 31.
[2]- لک زایی، نجف؛ سیره پیامبر اعظم (ص) درگذرا از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی/ دفتر تبلیغات اسلامی، قم، سال 1385، چاپ اول، ص 161.
[3]- جعفریان، رسول؛ تاریخ سیاسی اسلام سیرۀ رسول خدا (ص)، قم، انتشارات دلیل ما، سال 1386، چاپ پنجم، ج1، ص 398 - 396 - 395.
[4]- لک زایی، نجف؛ سیره پیامبر اعظم (ص) در گذرا از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی، ص 16.
[5]- لک زایی، نجف؛ سیره پیامبر اعظم (ص) در گذرا از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی، ص 164-163
[6]- احمدالعلی، صالح؛ دولت رسول خدا (ص)، دکتر هادی انصاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سال 1385، چاپ دوم، ص 57.
[7]- صفایی حایری قمی، عباس؛ تاریخ شخصیت و صفات پیغمبر اکرم (ص)، قم، چاپ حکمت، سال 1379، چاپ اول، ص 346.
[8]- لک زایی، نجف؛ سیره پیامبر اعظم (ص)، ص 93.
[9]-- فیض پور، علی اصغر؛ تاکتیک های جنگی رسول خدا (ص)، قم، انتشارات مدین، بهار 1379، چاپ اول، ص 21.
[10]- قمی، شیخ عباس؛ منتهی الامال، مصح محمدرضا نصاری، محمد ترابیان فردوسی، قم، هجرت، تابستان 1382، چاپ پانزدهم، ج1، ص 111.
[11]- جعفریان، رسول؛ تاریخ سیاسی اسلام شیوۀ رسول خدا (ص)، ص 431.
[12]- لک زایی، نجف؛ سیره پیامبر اعظم (ص)، ص 165.
[13]- جعفریان، رسول؛ تاریخ سیاسی اسلام شیوۀ رسول خدا (ص)، ص 431.
/م
