محدوده ی استراتژیک اسرائیل؛ سوریه، عمان، یمن، لیبی

1- سوریه

پس از جنگ جهانی اول، کنگره ای متشکل از نمایندگان قسمت اعظم سرزمین سوریه، فیصل پسر شریف حسین فرمانده ی لژیون عرب در جنگ علیه امپراتوری عثمانی را به پادشاهی سوریه انتخاب کردند. اما متفقین سوریه و لبنان امروزی را تحت قیمومیت فرانسه قرار دادند. سیاست فرانسه و حضور فرانسوی ها در سوریه موجب بروز درگیری های خونینی شد. در سال 1926 لبنان کشوری جداگانه شد و پس از مذاکرات طولانی توافق هایی برای تأسیس سوریه خودمختار به عمل آمد.
در جنگ جهانی دوم، در سال 1941، بریتانیا و فرانسه سوریه را اشغال کردند و در سپتامبر سال 1941 تأسیس جمهوری مستقل سوریه اعلام و شیخ تاج الدین حسنی رئیس جمهور شد. استقلال تقریباً کامل سوریه از دوره ی ریاست جمهوری شکری القوتلی آغاز شد. سوریه در سال 1945 به عضویت سازمان ملل درآمد. (1)
در آغاز سال 1946 دولت های لبنان و سوریه از شورای امنیت سازمان ملل متحد خواستند که قطعنامه ای صادر کند و برون رفتن بی درنگ نیروهای بیگانه از خاک این دو کشور را خواستار شد.
اتحاد شوروی از خواسته های سوریه و لبنان پشتیبانی کرد ولی انگلیس و فرانسه، با همراهی ایالات متحد و با همه ی وسایل، کوشیدند که از حل مسالمت آمیز این مسأله در شورای امنیت پیشگیری کنند.
با همه ی اینها فرانسه و انگلیس در فضای جوشش مبارزات ضد استعماری مردمی و فشار افکار عمومی، در ماه مارس 1946 ناچار شدند، خروج نیروهای خود را از این دو کشور بپذیرند. این کار برای مردم سوریه و لبنان که برگه ی نوینی در تاریخ زندگی شان گشوده شده بود، پیروزی بزرگی به شمار آمد. در 17 آوریل 1946 آخرین سرباز بیگانه از خاک سوریه بیرون شد و از این روست که سوریه سالگرد این روز خجسته ی تاریخی را به عنوان روز جشن استقلال میهنی، همواره گرامی می دارد. (2)
در اول فوریه 1958، سوریه و مصر جمهوری متحد عرب را تأسیس کردند. در مارس 1963 افسران طرفدار جمال عبدالناصر طی اقدامی حکومت را به دست گرفتند. (3)
سرزمین امروزی سوریه از سمت شمال به ترکیه، از سمت شرق به عراق، جنوب به اردن و جنوب شرقی به فلسطین، از غرب به دریای مدیترانه و لبنان محدود است.
اسرائیل در جنگ ژوئن سال 1967، بخشی از اراضی سوریه، تحت عنوان بلندی های جولان را به اشغال خود درآورد. این بلندی ها همچنان در اشغال اسرائیل قرار دارد و تاکنون ده ها شهرک صهیونیست نشین در این منطقه برپا شده است.
مسأله ی جولان یکی از مسایل عمده و کلیدی در مناقشه بین سوریه و اسرائیل است. اسرائیل سوریه را در محدوده ی اهداف استراتژیک خود ارزیابی کرده و از سال 1948 تاکنون، همواره در حال مناقشه با سوری ها بوده است که از مهمترین آنها می توان به جنگ سال 1967 و 1973 اشاره کرد.
سرویس اطلاعاتی اسرائیل، موسوم به موساد طی دوران همکاری با ساواک، پیوسته سوریه را به عنوان یک کشور هدف مد نظر داشت. موساد با همکاری ساواک از طریق استخدام جاسوس و مزدور، همواره در حال جاسوسی در این سرزمین بوده است. (4)
نمونه ی مذاکرات ژنرال هوفی، رئیس وقت موساد با رئیس ساواک درباره ی سوریه قابل توجه است.
رئیس موساد، سوریه را مهمترین تهدید در منطقه علیه اهداف اسرائیل قلمداد کرده، و با اشاره به موقعیت نظامی این کشور، از شاه ایران می خواهد که با اتخاذ تاکتیک های مناسب در تعدیل موضع و سیاست حافظ اسد رئیس جمهور وقت آن کشور اقدام کند.

خوفی: علیرغم روشی که مصریها در پیش گرفته اند، مهمترین تهدید در منطقه از طریق سوریها است. بعد از عراقیها در بین دشمنان ما سوریها از همه افراطی تر هستند.
تیمسار ریاست ساواک: باید دید مشکل سوریها چیست. پول ندارند. احتیاج دارند و به همین دلیل هم شاهنشاه تصمیم گرفتند آنها را از لحاظ مالی تقویت کنند که از نزدیکی آنها با شوروی جلوگیری نمایند. اسد به سبب احتیاجات و اختلافات داخلی که دارد از سادات محتاط تر به نظر می آید.
سادات هم در اوایل اختلافات داخلی داشت که با کمک سعودی موفق شد.
ژنرال خفی: تا این روز روسها کمک نظامی زیادی به سوریه کرده اند و نیروی هوایی سوریه از مصر قویتر است. تعداد تانکهای سوریه با تانکهای مصر یکسان است ولی نوع تانکهای سوریه بهتر است.
تیمسار فرازیان: خبری رسیده که حافظ اسد متن مذاکراتش را با کیسینجر به صورتی که واقعیت داشته به کابینه اش نگفته است و یکی از محارمش این موضوع را در خارج عنوان نموده است و تولید ناراحتی کرده است.
ژنرال خفی: سوق دادن سوریه به اعتدال که تصمیم اعلیحضرت است بسیار عاقلانه است و امیدوارم ما هم بهره مند شویم.
ما نگران این تحویل [تحول] در کشورهای عربی هستیم که این کشورها در پی دست یابی به سلاح اتمی هستند. تا این تاریخ حتی می دانیم راکتور اتمی هم در جهان عرب وجود ندارد ولی آنها سعی خود را می کنند. فکر می کنم یکی از همکاران شما - پاکستان و یا هند در توسعه سلاحهای هسته ای به اعراب کمک کند. به نظر ما تصمیم کلی گرفته اند که این سلاح را تولید کنند.
تیمسار ریاست ساواک: صحبت آن بسیار آسان است ولی این قدرت مالی و افراد فنی لازم دارد که آنها فاقد دومی می باشند. اما شاهنشاه در تلاش غیر اتمی کردن خاورمیانه هستند و فکر می کنم این مورد قبول قدرت غرب و شرق باشد. و شامل عربها هم خواهد بود. (5)

رژیم صهیونیستی با هماهنگی و همکاری بی چون و چرای ساواک، از نیروهای نظامی ایران که به عنوان ناظر آتش بس بین اسرائیل و سوریه (پس از جنگ 1967) در بلندی جولان مستقر بودند، بهره برداری اطلاعاتی می کرد. در این ارتباط، صهیونیست ها نیازهای اطلاعاتی خود را از طریق موساد به ساواک منتقل می کردند و ساواک نیز به ارتش برای پی گیری این مقصود دستورات لازم را صادر می کرد.
در یکی از گزارش های به جا مانده از آن زمان، حوزه ریاست ساواک، طی نامه ای به رئیس این سازمان چنین نوشته است:

درباره: نیازمندی های اطلاعاتی سرویس اسرائیل
منظور استحضار تیمسار ریاست معظم ساواک و صدور اوامر
پیرو مذاکرات دوجانبه با رئیس سرویس اسرائیل اینک سرویس مذکور علائم و نشانه های نقل و انتقالات نظامی در ارتفاعات جولان را تسلیم داشته که اصل و ترجمه آن به پیوست از عرض می گذرد.
حوزه تیمسار ریاست ساواک (6)

رئیس ساواک طی یادداشتی، در حاشیه همان نامه می افزاید:

بدون ذکر منبع از لحاظ آموزش شرحی به ارتش نوشته شود و علائم و نشانه هایی که یک ارتش در مرز [...] قبل از تجاوز انجام می دهد، به شرح پیوست ایفاد و اکنون که واحدهای نظامی ایران در مرز اسرائیل و سوریه متمرکز است بهترین موقع برای آموزش این واحد است.
در صورتی که ارتش مصلحت می داند به آن واحد اعزامی دستور مراقبت موارد پیوست را بدهد که یک تمرینی باشد و البته ممکن است موارد دیگری لازم باشد که ارتش بهتر آگاه است. (7)

سند پیوست این گزارش ساواک به شرح ذیل است:

درباره: سوریه / عناصر اصلی خبر مربوط به نشانه های اولیه خطر
1- به دنبال مذاکرات بین دو سرویس و گفتگوهای دیروز بدین وسیله لیست نکات مربوط به آگاهی اولیه عناصر اصلی خبر را به پیوست تقدیم می دارد تا به وسیله شما به واحدهای مربوطه داده شود.
2- با توجه به اوضاع و احوال کنونی بسیار مهم است که خطوط ارتباطی جهت ارسال اطلاعات مربوطه کوتاه و بدون واسطه باشند و بسیار متشکر خواهیم شد که از روی لطف شخصاً به تمام مراحل توجه داشته باشند.

نامه نصیری رئیس ساواک به ریاست ستاد بزرگ ارتشتاران درباره ی تدارکات و پیش بینی های یک ارتش فرضی، چنین است:

تدارکات و پیش بینی های یک ارتش فرضی
یک نسخه فهرست علائم و نشانه هایی که حاکی از تدارکات و پیش بینی های یک ارتش فرضی در منطقه مرزی قبل از تجاوز به خاک همسایه می باشد به شرح پیوست ایفاد می گردد.
با توجه به اینکه واحدهایی از ارتش شاهنشاهی به منظور نظارت بر آتش بس بین سوریه و اسرائیل در بلندیهای جولان متمرکز گردیده اند و این فرصت بهترین موقعیت برای تمرین می باشد خواهشمند است دستور فرمایند موارد پیوست را به منظور مراقبت در اختیار واحدهای یاد شده قرار دهند تا از این طریق واحدهای مستقر در جولان بتوانند در این موارد تمرینهای لازم را به عمل آورده و ضمناً بهره برداریهای لازم را نیز کسب نموده گزارش دهند. احتمالاً موارد دیگری هم ممکنست وجود داشته باشد که باید به آن اضافه شود.
خواهشمند است دستور فرمایند نتیجه امر را جهت آگاهی این سازمان اعلام نمایند.
رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور - ارتشبد نصیری (8)

2- عمان

سلطان نشین عمان در جنوب شرقی شبه جزیره عربستان در کنار دریای عمان قرار دارد. بندر و شهر عمده اش مسقط پایتخت آن است. از آنجا که اسرائیلی ها این سرزمین را نیز جزو محدوده ی استراتژیک خود قلمداد کرده اند، لذا این منطقه از تیررس عملیات جاسوسی آنها به دور نبوده است. ژنرال زوی زامیر رئیس موساد در مذاکره با رئیس ساواک در سال 1352، درباره ی مأموران و جاسوسان رژیم صهیونیستی در عمان چنین گفته است:

ژنرال ضمیر: [...] هفته قبل دو مشاور انگلیسی سلطان قابوس پیش ما آمدند و ما هم در قبال خواسته آنها یک خط ارتباطی برای تحقیق سوابق افراد برقرار نمودیم در ضمن دو مأمور فلسطینی خودمان را در عمان نفوذ داده ایم که آنها اطلاعاتشان را در اختیار ما می گذارند و نمی دانند که ما این اطلاعات را بعداً در اختیار سلطان قابوس قرار می دهیم. اطلاع حاصل کردیم که یک گروه الفتح از لبنان به عراق آمده اند هدف این افراد این است که به کشتیهای نفت کش (هر کشتی نفتی) حمله کنند و تصور می کنند که با غرق شدن یک نفتکش تنگه هرمز بسته خواهد شد.
تیمسار ریاست ساواک: تنگه هرمز شط العرب نیست که با غرق یک کشتی بسته شود.
ژنرال ضمیر: این طرز فکر عربهاست و در پس تمام این طرحها شخص قذافی قرار دارد.
منظور ما از کمک به قابوس کمک به خودمان نیز می باشد. (منظور اطلاع از وضع کشتیهای نفتکش اسرائیل است). (9)

3- یمن

کشور یمن واقع در جنوب و جنوب غربی عربستان، از ناحیه جنوب و جنوب شرقی به خلیج عدن، از غرب به دریای سرخ و از شمال شرقی به عمان محدود است.
اسرائیلی ها این سرزمین را نیز جزو قلمرو دکترین حاشیه ای خود قلمداد کرده و رویدادهای داخل آن را همواره تحت نظر داشته اند. اسناد و گزارش های ساواک، مذاکرات رؤسای موساد با مقامات سرویس اطلاعاتی دولت شاهنشاهی ایران، نشان دهنده سیاست اسرائیل درباره ی این سرزمین است.
مذاکرات کیمخی معاون موساد با رئیس ساواک در سال 1355، درباره ی اوضاع تحولات داخلی یمن نمونه ای در این زمینه است:

آقای کیمخی: [...] هفته گذشته کنگره حزب کمونیست و حزب حاکم عدم انجام شد و به نفع عبدالفتاح اسماعیل تمام شد و این نشانه دور شدن عدن از عربستان و نزدیکی به شوروی است. تیمسار ریاست ساواک: ربیع علی رئیس جمهور عدم می گفت که عبدالفتاح هیچ قدرتی ندارد و نگرانی از طرف او لزومی ندارد.
سفارت سعودی در عدم باز می شود و این وسیله ای برای بدست آوردن اطلاعات خواهد بود. سعودی هم گفته است در صورتی حاضر به کمک است که از کمک شوروی چشم پوشی بشود. این برنامه در جریان است و در هر مرحله ای که سعودی اطمینان پیدا کند، به جای شوروی کمک خواهد کرد. اطلاعات شما در مقایسه با اطلاعاتی که من دیروز داشتم کاملاً مغایرت دارد. تا یکی دو هفته دیگر اطلاع دقیقتری خواهیم داشت. (10)

4- لیبی

کشور لیبی واقع در شمال آفریقا، از سمت جنوب به جمهوری چاد و نیجر، از شمال به دریای مدیترانه، از شرق به مصر، از جنوب شرقی به سودان، از غرب و شمال غربی به تونس و الجزایر محدود و پایتخت آن طرابلس است.
صهیونیست ها از ابتدای تأسیس رژیم صهیونیستی، این کشور را جزو حوزه ی جغرافیایی کشورهای پیرامونی اعلام کرده و اوضاع داخلی و تحولات سیاسی آن کشور را با حساسیت تحت نظارت قرار داده اند. در چارچوب روابط اطلاعاتی ایران شاهنشاهی و اسرائیل، ساواک و موساد همکاری جدی در کسب اخبار و اطلاعات محرمانه و سری مربوط به لیبی داشته اند. نمونه اسناد ساواک در این باره گفت و گوی ناهوم ادمونی معاون وقت سرویس اطلاعاتی اسرائیل با نصیری رئیس ساواک است.
در این سند طرف اسرائیلی و ایرانی، برخی مواضع و عملکرد قذافی را با دیده ی مثبت ارزیابی کرده و گفته اند:

ریاست ساواک: [...] در مورد قذافی باید بگویم که او در مورد کمونیزم و عربیت تعصب دارد آیا به عقیده ی شما قذافی به حکومت خود ادامه خواهد داد؟
آقای ادمونی: به عقیده ی من موقعیت قذاقی استحکامی ندارد.
ریاست ساواک: معاون او اهمیت بیشتری دارد و مردی فهمیده است که البته درست است که قذاقی خشک فکر می کند او باید از رویه ضد شوروی او استقبال کرد.
آقای ادمونی: اما قذافی از افراطیون عرب حمایت می کند و این رویه ای خطرناک است.
ریاست ساواک: البته تا آنجا که مربوط به رویه ی ضد کمونیستی او است می توان او را عنصری مفید دانست. (11)

سند نمونه دیگر مربوط به سال 1354 است که مذاکرات ایگال آلون وزیر امور خارجه اسرائیل با رئیس ساواک را نشان می دهد:

[تیمسار ریاست ساواک]: جلود بسیار عصبانی و با کدورت خداحافظی کرد و رفت. من منتظر گزارش از بغداد هستم.
آقای ایگال آلون: شاید مقداری اندیشه ی احمقانه با خود آورده بوده است.
تیمسار ریاست ساواک: آموزگار می گوید وقتی در لیبی [در] طیاره نشست جلود به داخل هواپیما آمد و وقتی با کارلوس برخورد کرد مثل دو برادر همدیگر را بغل کردند و مانند دو دوست صمیمی صحبت کردند. (12)

اسناد و مذاکرات سری مورد اشاره نشان از همکاری اطلاعاتی ساواک و موساد درباره ی لیبی از یک سو و حساسیت بالای اسرائیلی ها در قبال تحولات و اوضاع داخلی این کشور از سوی دیگر است.

پی‌نوشت‌ها:

1. ن. ک: غلامحسین مصاحب، جلد اول، ص 1370.
2. د. ر. فوبلیکوف (سرویراستا)؛ س. ی. کیکتیف؛ م. س. لازاروف؛ ی. ا. لیبیدیف؛ ک. ن. نیچکین؛ ف. ب. رومیانتسیف؛ ع. ف. سلطانوف؛ تاریخ معاصر کشورهای عربی، ترجمه ی دکتر محمد حسین روحانی، انتشارات توس، چاپ دوم 1367.
3. غلامحسین مصاحب، جلد اول، ص 1370.
4. برای کسب اطلاعات بیشتر در این باره، مراجعه شود به: عبدالرحمان احمدی، ساواک و دستگاه اطلاعاتی اسرائیل، مؤسسه ی مطالعات و پژوهش های سیاسی، چاپ اول 1381.
5. سند ساواک، مذاکرات ژنرال هوفی رئیس موساد با رئیس ساواک، بدون شماره و تاریخ. ظاهراً زمان مذاکرات پس از جنگ سال 1973 و گرایش سادات به سمت صلح و سازش با اسرائیل بود که رئیس موساد از ناحیه ی مصری ها ابراز آرامش خاطر کرده است.
6. سند ساواک، مورخ 1354/8/30.
7. همان سند و تاریخ.
8. سند ساواک، مورخ 1354/9/19، شماره 1000/2686 پ، طبقه بندی سرّی.
9. سند ساواک، متن مذاکرات ریاست ساواک با ژنرال ضمیر (زامیر) رئیس سرویس اسرائیل، دوشنبه 1352/4/18.
10. سند ساواک، متن مذاکرات ریاست ساواک با کیمخی معاون جدید سرویس اسرائیل، 2535/8/19 [1355].
11. سند ساواک، مذاکرات ریاست ساواک با آقای ادمونی معاون سرویس اسرائیل، سه شنبه 19 بهمن 1350.
12. سند ساواک، ملاقات دوجانبه ی تیمسار ریاست ساواک با ایگال آلون وزیر امور خارجه ی اسرائیل، 1354/10/11.

منبع مقاله:
تقی پور، محمدتقی؛ (1383)، استراتژی پیرامونی اسرائیل: اسرار عملیات مشترک موساد، ساواک، سرویس های اطلاعاتی ترکیه و اتیوپی در خاورمیانه و آفریقا، تهران: مؤسسه ی مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ سوم