توزیع نیروی انسانی شاغل

نویسنده: دکتر غلامعباس توسّلی

در سال 1335، 56/3 درصد شاغلین در بخش کشاورزی و 23/6 درصد در بخش خدمات و 20/1درصد در بخش صنعت به کار مشغول بوده اند. در سال 1345 سهم بخش کشاورزی (1) در اشتغال به 47/5 درصد کاهش می یابد؛ اما همچنان نقش مسلط خویش را در زمینه اشتغال حفظ می کند. بخش صنعت نیز 26 درصد شاغلین را به خود اختصاص داده (2)، سهم بخش خدمات (3) به 5/26 درصد ارتقا می یابد. در سال 1355 بخش صنعت با به کارگیری 2/34 درصد شاغلین به نقش مسلط در زمینه اشتغال ارتقا می یابد و به دنبال آن بخش کشاورزی با 34 درصد و خدمات با 31/8 درصد، قرار می گیرد. اما در سال 1365 خدمات با اشتغال 45/7 درصد از سهم شاغلین در زمینه اشتغال به رتبه اول می رسد؛ کشاوزی با 29 درصد همچنان در رتبه دوم می ماند و صنایع با 25/3 درصد به مرتبه پایین تنزل می یابد (جدول 29-7).
از سهم بخش کشاورزی طی این سالها به طور مداوم کاسته می شود و در عوض سهم بخش صنایع پس از پیشی گرفتن از خدمات در سال 1345 به نقش مسلط در سال 1355 ارتقا می یابد؛ اما در سال 1365 با افتی ناگهانی به مقام آخر تنزل می یابد سهم بخش خدمات در زمینه اشتغال که طی سالهای فوق با آهنگ کندتری پیش می رفت، به ناگاه نقش غالب را به خود اختصاص می دهد. در این سال تعداد و درصد شاغلین در بخشهای خدمات به شرح جدول 30-7 بوده است.
جدول 29-7 حجم و نسبت درصد شاغلین ده ساله و بیشتر بر حسب بخشهای عمده فعالیت اقتصادی در سالهای 1345، 1355، 1365، 1370، 1375 و 1385(میلیون نفر)

بخشهای فعالیت	درصد سال 1345	درصد سال 1355	درصد سال 1365	درصد سال 1370	درصد سال 1375	درصد سال 1385
کشاورزی	47/1	34/0	29/0	24/48	23/04	18/0
صنایع و معادن	27/6	34/2	25/28	27/61	30/70	31/71
خدمات	25/3	31/8	42/45	43/62	44/50	47/91
اظهار نشده	-	-	3/27	4/29	1/76	2/38
جمع	100/0	100/0	100/0	100/0	100/0	100/0

منابع: سالنامه آماری مرکز آمار ایران، 1335، 65.
دفتر آمارهای جمعیت، نیروی کار و سرشماری (چکیده نتایج طرح آمارگیری نیروی کار، سال 1384-1387)

در بررسی نحوه ی تحول بخشهای مختلف فعالیت و اشتغال طی دهه 1355-1365 مشخص می شود که بخش خدمات و بخشهای عمومی بر سایر بخشها برتری داشته است. طی این دهه، تقریباً 2/2 میلیون فرصت شغلی جدید در کشور ایجاد شده که نزدیک به 88/5 درصد آن مربوط به بخش خدمات بوده و تنها 199 هزار (9 درصد) آن مربوط به بخش کشاورزی بوده است.
در بخش صنعت حدود 222هزار فرصت شغلی از دست رفته و به بخش خدمات 2/235 میلیون فرصت شغلی افزوده شده است. در اینجا منظور از بخش خدمات، خدمات غیررسمی است؛ مانند مشاغل دوم و سوم برخی کارکنان دولت و سایر قشرها، تعداد بسیار زیاد دست فروشها، دلالها و واسطه ها که (هرچند در آمارهای رسمی وارد نمی شود) نقش بخش خدمات را در زمینه اشتغال افزایش داده است.
به طوری که ملاحظه می شود در ازای از بین رفتن یک شغل در صنعت، 10 شغل در بخش خدمات ایجاد شده است و به ازای هر نفر شاغل در بخش کشاورزی 9 نفر در خدمات به کار مشغول شده اند. بدین سان، بخش خدمات (که شامل عمده فروشی، خرده فروشی، خدمات مالی و ملکی است) حداکثر سرمایه را به خود جذب کرده؛ اما کم ترین میزان اشتغال جدید(10درصد) را فراهم کرده است و بخش خدمات عمومی با کم ترین میزان جذب سرمایه بیشترین سهم را در اشتغال جدید (78درصد) داشته است. باید دانست که گسترش بی رویه بخش خدمات پدیده ای ناشی از توسعه نیافتگی است و ماهیت آن با بخش خدمات کشورهای صنعتی و پیشرفته به کلی متفاوت است.
به علاوه، در حالی که بخش خدمات بیشتر جوانان را به خود جذب کرده، بخش کشاورزی بیش از پیش به پیری گراییده است. در کشورهای جهان سوم به دلیل پایین بودن سطح درآمد سرانه در روستاها و نابرابری در توزیع درآمد ملی، با کاهش شاغلان بخش کشاورزی و افزایش شاغلان در بخش خدمات سروکار داریم و آن هم عمدتاً بر عهده دولت است.
جدول 30 -7 الف: زیربخشهای خدمات

	عمده فروشی	حمل و نقل	خدمات مالی و ملکی	خدمات اجتماعی	نامشخص
تعداد	2066964	199076	13815	152963	285038
درصد	9	9	1	6/8	13

جدول 30-7 ب: تعداد و درصد شاغلین ده سال و بیشتر در بخش صنعت

زیربخشهای صنعت	1345	درصد	1355	درصد	1365	درصد
زیربخشهای صنعت	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
استخراج و معادن	26312	1/4	89881	3	32270	1/2
تولیدات صنعتی	1267600	68/3	1672059	55/5	1451173	52/2
ساختمان	509778	27/5	1188720	39/5	1206264	43/3
آب و برق و گاز	52858	2/8	61633	2/0	911044	3/3
جمع	1/856548	100	30123293	100	2780751	100

منبع: سالنامه آماری و مرکز آمار ایران 1355، 1365.
جدول 31-7 شاغلین 6 سال به بالا بر حسب جنس و وضع شغلی پاییز 1365

گروههای عمده فعالیت	مردو زن		مرد		زن
گروههای عمده فعالیت	حجم	درصد	حجم	درصد	حجم	درصد
کشاورزی، شکار، جنگلبانیوماهیگیری	3280000	29/2	3000000	91/5	280000	8/5
استخراج معادن	31000	0/3	30000	96/8	1000	3/2
صنعت	1490000	13/3	1270000	85/2	220000	14/8
آب و برق و گاز	89000	0/8	87000	97/8	2000	2/2
ساختمان	1250000	11/1	1240000	99/2	10000	0/8
عمده فروشی و خرده رستوان و هتل	895000	8/0	885000	98/9	10000	1/1
حمل و نقل و انبارداریوارتباطات	625000	5/6	615000	98/4	10000	1/6
خدمات مالی ملکی و تجاری	110000	1	100000	91	10000	9
خدمات عمومی، اجتماعی، شخصی	3040000	27/4	2650000	16/3	420000	13/7
اظهار نشده	375000	3/4	325000	86/7	50000	13/3
جمع	11215000	100	10202000	100	1013000	100

منبع: مرکز آمار ایران؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (کل کشور)؛ مهرماه، 1365.
جدول 32-7 توزیع نسبی شاغلان ده ساله و بیشتر بر حسب گروههای عمده فعالیت

گروه عمده فعالیت	1380*	1382*	1383*	1384**	1385**	1386**
کشاورزی، شکاروجنگلداری	25/7	21/6	22/6	24/4	22/8	22/4
ماهیگیری	0/2	0/4	0/3	0/3	0/4	0/4
استخراج معادن	0/7	0/8	0/7	0/6	0/7	0/6
صنعت(ساخت)	17/8	16/2	15/7	18/4	18/7	18/2
تأمین برق، گاز و آب	0/9	1/0	0/9	1/0	0/9	0/9
ساختمان	11/3	13/7	12/8	10/4	11/4	12/3
عمده فروشی، خرده فروشی، تعمیر وسایل نقلیه موتوری و موتورسیکلت و کالای شخصی و خانگی	14/2	14/7	14/3	14/4	14/5	14/3
هتل و رستوران	0/8	0/7	0/8	0/9	0/9	0/9
حمل و نقل، انبارداری و ارتباط	7/9	8/4	9/1	8/8	9/2	9/4
واسطه گریهای مالی	1/2	1/2	1/1	1/3	1/3	1/3
مستقلات، اجاره و فعالیتهای کاروکسب	1/1	1/2	1/4	2/0	2/0	2/1
اداره امور عمومی، دفاع و تأمین اجتماعی اجباری	7/3	10/2	9/6	6/4	6/3	6/4
آموزش	6/7	6/7	6/4	6/6	6/4	6/3
بهداشت و مددکاری اجتماعی	1/2	2/0	2/0	2/3	2/2	2/2
سایرفعالیتهای خدمات عمومی، اجتماعی و شخصی	1/9	1/9	2/0	2/1	2/1	2/1
خانوارهای معمولی دارای مستخدم	1/0	1/0	1/0	1/0	1/0	1/0
دفاتر و ادارات مرکزی	2/0	1/0	1/0	0/0	0/0	0/0
سازمانها و هیأت برون مرزی	0/0	0/0	0/0	0/0	0/0	0/0
فعالیتهای نامشخص و اظهار نشده	0/0	0/0	0/0	0/0	0/0	0/0

*اطلاعات ارائه شده، مربوط به آبان ماه می باشد.
**اطلاعات سال 1384،1385 و 1386بر اساس اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385برآورد شده است.
منبع: مرکز آمار ایران، دفتر آمارهای جمعیت، نیروی کار و سرشماری، 1385.
از آنچه گذشت چنین بر می آید که به دلیل تنگناهای بخش تولیدی کشور، صنعت و کشاورزی نتوانسته اند نیروی کار جدیدی را که به بازار کار عرضه می شود جذب کنند، حتی در برخی موارد شاغلین این بخشها تا حدی بیکار شده اند. به دلیل ناتوانی بخش کشاورزی در ایجاد اشتغال، نیروی شاغل در این بخش به تدریج به شکل مهاجر به شهرها منتقل و در آنجا به بیکاران شهری مبدل می شوند یا به خدمات جنبی می پردازند. به علاوه افرادی که به بازار کار عرضه می شوند، جای چندانی در عرصه تولید نمی یابند.
به این ترتیب بخش خدمات در مقایسه با بخشهای کشاورزی و صنعت رشد بیشتری داشته است (71/7درصد رشد طی دوره ی ده ساله و 5/6درصد رشد سالیانه).
«رشد مثبت بخش خدمات توأم با رشد منفی صنعت و رشد اندک کشاورزی به گسستگی بخشهای تولیدی و خدماتی دامن زده و طبعاً بدان خصلتی سربار و انگلی بخشیده است. خدمات سربار و غیرضروری در دو لایه وجود دارد: مشاغلی نظیر دست فروشی و کوپن فروشی که لایه پایین را تشکیل می دهد و لایه بالایی مشاغل دلالی و واسطه گریهای کلان، احتکار و غیره را در بر می گیرد.
به عبارت دیگر، خدمات در اقتصاد ایران کارکردی دوگانه ایفا می کند: از یک طرف برای نیروی کار جدید و یا شاغلین شغل از کف داده و فاقد سرمایه یا کم سرمایه فرصتهای شغلی فراهم آورده و از طرف دیگر برای سرمایه های راکد مفری ایجاد کرده است. خدمات زیربنایی مورد نیاز در تولید نیز به سبب رکود بخشهای تولیدی و وابستگی به ارز و تولیدات داخلی و واردات، نسبت به دیگر بخشها به خصوص بخش خدمات، رشد کم تری داشته است.
بنابراین، یکی دیگر از ویژگیهای بازار کار ایران انتقال دوگانگی ساختاری اقتصادی کشور به بخش خدمات است. نخستین سطح دوگانگی، میان بخش تولید و خدمات تجلی کرده و دومین انعکاس آن دوگانگی در درون هر یک از بخشهاست»(4).
به علاوه خدمات عمومی و اجتماعی بخش عمده خدمات را تشکیل می دهند؛ به طوری که از مجموع 2/20 میلیون شغل ایجاد شده بین سالهای 1355-1365، 1950 هزار شغل آن مربوط به بخش خدمات (88/5درصد) است. در حالی که سهم این بخش در سال 55 کم تر از 1/3 شاغلین بوده، در سال 65 به 2/5 کل شاغلین ارتقا یافته است. از 1950 هزار شغل خدماتی مذکور 78/5 درصد آن را خدمات عمومی و اجتماعی تشکیل می دهد و بخش اندکی از آن (0/7 درصد) به خدمات مالی و ملکی مربوط می شود. بخشهای «عمده فروشی و خرده فروشی حمل و نقل و ارتباطات» هر یک ده درصد از فرصتهای جدید شغلی را در برگرفته است. (5)
ماهیت فعالیتهای بخش خصوصی در دهه ی اخیر، به لحاظ اجتناب از سرمایه گذاری در کارهای مولد و اشتغال زا و فعالیتهایی که سهم مؤثری در بالا بردن تولید ناخالص ملی کشور داشته باشد و به لحاظ سوددهی عمدتاً نامشروع خدمات واسطه ای و خرید و فروش و فعالیتهای کاذب و انگلی، سمت گیری صحیحی نداشته و ضربات سنگینی بر پیکره ی نحیف اقتصاد کشور وارد کرده است.
نقش بخش دولتی در سالهای اخیر تعدیل اختلاف بین تقاضا و عرضه ی نیروی انسانی بوده، که با به کارگیری افراد جدید خواهان اشتغال- حتی به قیمت پایین آمدن شدید بهره وری نیروی کار و تولیدات کشور- تا حد زیادی از بحران اشتغال کاسته است و باعث توزیع نسبی درآمدهای رو به کاهش در بین قشرهای وسیع تری از مردم شده است. از کل 2/2 میلیون فرصت شغلی به وجود آمده در طی سالهای 1355-1365 بار 1/8 میلیون شغل جدید (یعنی بیشتر از 80/8درصد) بر دوش دولت بوده است؛ تا جایی که حقوق بگیران بخش دولتی در سال 65 نسبت به دهه قبل، از 1/6 میلیون نفر به 3/4 میلیون نفر افزایش یافتند و رشدی باغل بر 7/5 درصد در هر سال داشتند؛ اما حقوق بگیران در بخش خصوصی با کاهش رشدی برابر با 5/0 درصد در هر سال روبه رو بوده اند. (6)
جدول33-7 افزایش اشتغال به تفکیک بخشها در دهه 1355-1365(هزار نفر)

	جمع	بخش عمومی	بخش خصوصی	اظهارنشده
افزایش اشتغال	2202	1780	4/6	417
نسبت	100	80/8	0/2	19/0

جدول 34-7توزیع نسبی شاغلان 10ساله و بیشتر بر حسب جنس و بخشهای خصوصی و عمومی*در نقاط شهری و روستایی: بهار 1387 لغایت بهار 1388(درصد)

شرح		کل		شهری		روستایی
شرح		عمومی	خصوصی	عمومی	خصوصی	عمومی	خصوصی
مرد و زن	بهار1387	18/2	81/8	24/5	75/5	6/2	93/8
مرد و زن	بهار1388	18/7	81/3	35/0	75/0	5/8	94/2
مرد	بهار1387	17/2	82/8	22/0	78/0	6/9	93/1
مرد	بهار1388	17/7	82/3	22/6	77/4	6/6	93/4
زن	بهار1387	22/6	77/4	38/0	62/0	4/0	96/0
زن	بهار1388	23/0	77/0	37/2	62/8	3/3	96/7

*بخش عمومی شامل مزد و حقوق بگیران بخش عمومی و بخش خصوصی شامل مزد و حقوق بگیران بخش خصوصی، کارفرمایان، کارکنان مستقل و کارکنان فامیلی بدون مزد می¬باشد.
منبع: تازه های آمار، تابستان 1388، شماره 65، ص 37.
جدول 35-7 جمعیت 10ساله و بیشتر بر حسب وضع سواد، آخرین مدرک یا دوره تحصیلی* باسوادان به تفکیک جنس و وضع فعالیت کل کشور در سال 1386
جدول 35-7 جمعیت 10ساله و بیشتر بر حسب وضع سواد، آخرین مدرک یا دوره تحصیلی* باسوادان به تفکیک جنس و وضع فعالیت کل کشور در سال 1386

منبع: نتایج آمارگیری نیروی کار 1386، صفحه 72 الی 73.
منبع مقاله :
توسلی، غلامعباس؛ (1375)، جامعه شناسی کار و شغل[ویراست 2]، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه ی علوم انسانی، چاپ دهم.

توزیع نیروی انسانی شاغل

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته