معرفی وبررسی نقش شاگردان شیخ بهایی دراعتلای مکتب اصفهان عصر صفوی

چکیده

شیخ بهایی از دانشمندان بسیار معروف دانش پرور و فضل گستر عصر صفوی است که نقش او در عرصه علم و دانش ، بویژه علوم اسلامی و پرورش شاگردان و علمای بزرگ او را در اندازه پایه گذار مکتبی تمدن ساز در اصفهان عصر صفوی نمودار می سازد. شاگردان شیخ بهایی در بارورساختن اندیشه او و شکوفایی تمدن ایران عصر صفوی و نماد این فرهنگ و تمدن که اصفهان و مکتب اصفهان است نقش مهمی ایفا کردند. شاخص ترین شاگردان او ملاصدرای شیرازی ، ملا محمد تقی مجلسی و ملا محسن فیض می باشند.
از اینرو این مقاله افزون بر معرفی و شناسایی شاگردان، روابط آنان باشیخ بهایی و نقش تاثیرگذار ایشان را در حوزه فرهنگ و تمدن عصر صفوی مورد بررسی قرار می دهد.

کلید واژه ها:

اصفهان، مکتب ، شیخ بهایی ،عصر صفوی

مقدمه:

در عصر صفویه که اولین حکومت شیعه درقلمرویی وسیع تشکیل شد، دانشمندان زیادی ازنقاط مختلف علی الخصوص مناطق شیعه نشین جبل عامل لبنان به ایران مهاجرت وبا شاهان صفوی همکاری نمودند. نیازحکومت بیش از 220ساله صفویان به جلب فقهای شیعه باعث شد که بنیانگذارسلسله صفوی ،شاه اسماعیل اول سپس شاه طهماسب برای ترویج تشیع و آشنا ساختن مردم ایران با احکام آن به سبب کمبود علمای شیعی آگاه به اصول و احکام اسلامی از شماری ازفقهای نامدار نواحی مختلف بویژه الحسا،بحرین ،جبل عامل و حله برای مهاجرت به ایران دعوت نمایند.پدرشیخ بهایی،عزالدین بن حسین عاملی ازعلمای برجسته مذهبی جبل عامل بود که در عصر شاه طهماسب به منصب شیخ الاسلامی هرات منصوب و با مرگ وی پسرش شیخ بهایی جانشینش گردید.
پس از چندی شیخ بها الدین محمد عاملی در زمان شاه عباس اول که برای علمااحترام خاصی قائل و دربار او محل رفت وآمد فضلاوعالمان گرانقدربودبه شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شد وی درعصر پر رونق وشکوفای صفوی در جمیع علوم اعم از علوم نقلی وعقلی سرامد فضلا عصر بود که تاثیرات مهمی در فرهنگ و تمدن ایران علی الخصوص اصفهان گذاشت. شماری ازدانشمندان عصر صفوی مانند ملاصدرا،محمد تقی مجلسی ،ماجد بحرانی نزد شیخ بهایی شاگردی نمودند که در حدود نود وهفت نفر از شاگردان شیخ بهایی در منابع معرفی شده اند. البته بررسی همه آنها در حوزه این مقاله نمی گنجد.

موقعیت علمی –اجتماعی شیخ بهایی:

بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبد الصمد حارثی همدانی ملقب به شیخ بهایی در سال 953ه-ق در بعلبک متولد شد.(مدنی،1324 : 290)وی در سن 13 سالگی به همراه پدرش عزالدین بن حسین که از شاگردان شهید ثانی بود به سبب عدم امنیت درجبل عامل و نیز دعوت شاه طهماسب اول به ایران مهاجرت کردند. (محبی،بی تا :1 -440/3)آنهاابتدادراصفهان اقامت گزیدندولی بعدازمدتی با کمک شیخ علی منشار حاکم اصفهان به دربارشاه طهماسب در قزوین راه یافتند سپس بنابفرمان شاه مذکورعزالدین حسین به شیخ الا -سلامی هرات منصوب وپسرش شیخ بهایی در قزوین با شور وشوق فراوانی درمحضراساتیدگرانقدری نظیرملا عبدالله یزدی مولف ،حاشیه ملا عبدالله ،ملا علی مذهب وملا افضل قاضی به تحصیل علوم نقلی و عقلی پرداخت.شیخ بهایی که پس از مرگ پدرش مدت کوتاهی شیخ الاسلام هرات بود چند سالی به سیر و سیاحت پرداخت وبا دانشمندان زیادی از مناطق مختلف جهان اسلام دیدار و مباحثه نمود . سر انجام وی در زمان شاه عباس اول به اصفهان بازگشت و تا پایان عمر (1030)در این شهر زیست و به شیخ الا سلامی اصفهان منصوب گردید.(دانشنامه جهان اسلام،1375 :7-664/4)
علوم دینی بویژه فقه،حدیث وتفسیربه سبب توجه خاص پادشاهان صفوی شکوفایی ورونق وافری یافتند.که دراین مکتب بزرگان نامداری مانندشیخ بهایی،ملاصدرا،علامه مجلسی وغیره پدیدآمدند.(پارسادوست،1377 :1-880)در این راستا شاه عباس اول در حق علمای بزرگ شیعه نظیر شیخ بهایی ومیرداماداحترام فوق العاده ای قائل بودو توجه او به علوم شرعی وفقهی با حضوراین عالمان فاضل به نحو بارزی افزایش یافت.(زرین کوب،1378 :716)
شیخ بهایی در چنین شرایط مطلوبی در سایه نبوغ ذاتی اش علامه دهر شدو وقتی آوازه دانش او بلند شددانشمندان بی شماری از نقاط مختلف برای کسب علم و دانش به او رجوع و از محضرش استفاده نمودند. (محبی،بی تا :440/3 )
از آنجائی که عالم شهیر شیخ بهایی در تعلیم وتربیت اهتمام تمام داشته موجب گردیدکه بسیاری از فضلای نامی عصر صفوی در حوزه درسش حاضر و هر کدام فراخور استعداد و توانشان از معرفت ودانش بیکران شیخ بهره ببرندکه شاگردی ملا صدرا ،محمد تقی مجلسی و نظایر ایشان که هر یک رجال بزرگ وتاریخی هستندعظمت، کمالات و تبحر خاص شیج بهایی را می رساند.(مدرس بی تا : 7-306/3 ) شاگردان وی در روزهای تعطیل بیش ازروز درس از همنشینی با شیخ بهره می بردند زیرا دران روز مطالب علمی ،نوادر اخبار، اشعار وحکایات بسیار می گفت(شیخ بهایی،1372 :38 )سید عزالدین حسین کرکی درباره استادش شیخ بهایی می گوید :"او فاضلترین مردم روزگار بود ودر دانستن برخی دانشها یگانه بود".(همان جا)شیخ بهایی شاگردانش به مناسبت تقدیر از مراتب وفضائل علمی اش،بهاءالمله،الحق والدین ،علم الائمه والاعلام لقب داده اند.(دایره المعارف تشیع1383: 161/10) شیخ بهایی با حضورش در اصفهان تحول علمی گسترده ای بوجود آوردوباعث رونق و شکوفایی بسیاری ازدانش ها شد .لذا تعداد بی شماری ازدانشوران نامی قرن یازدهم از بلاد مختلف نظیر ملا صدرا ،محمد تقی مجلسی،فیض کاشانی،ما جدبحرانی و…ازمحضر شیخ بهایی کسب فیض کردندکه وی با تربیت چنین فرزانگانی درمکتب خویش خدمت بزرگی به اسلام نمودندکه در ادمه به شرح حال شماری از انان پرداخته می شود.

شاگردان نامی شیخ بهایی:

1) محمد بن ابراهیم شیرازی ملقب به صدرالمتالهین و صدرالدین معروف به صدرا درسال979 درشیراز قدم به عرصه وجود گذاشت وی جامع فنون تصوف ،فلسفه و کلام که سطوح مقدماتی رادرشیراز فرا گرفت وبرای ادامه تحصیل به اصفهان امد.(مدرس ،بی تا:417/3) در روزگاری که اصفهان پایتخت فرهنگی_سیاسی سلسله صفوی بود ملاصدرا یکی از بزرگترین چهره های مکتب اصفهان بود. سه تن از مشهورترین استادان ملا صدراکه در تاریخ اندیشه ایرانی متمایز از دیگران هستند به ترتیب بهاءالدین محمد عاملی که از وی فقه ،تفسیر،حدیث و علم رجال آموخت دیگری میرداماد که نزدش علوم فلسفی ونظری فرا گرفته و آخرین آنها ابو القاسم میرفندرسکی بود.(شایگان ،1373: 2 _231)ملاصدرا در شرحی که بر اصول کافی نوشته از شیخ بهایی به عنوان استاد علوم نقلی و از میرداماد به عنوان استاد علوم عقلی یاد می کند.(دمیرچی،1382: 122)
سرانجام ملا صدرا که سالها از محضر شیخ بهایی بهره برد دراثر کشمکش با علمای ظاهر بین اصفهان را ترک وبه کهک قم پناه برد که درانجاچندین سال در عزلت و گوشه نشینی به ریاضت و کسب علم پرداخت که پس از یک دوره طولانی به دعوت الله وردیخان که در ان زمان حکمران فارس بود به زاد گاهش برگشت وتا زمان مرگش (1050)در مدرسه شیراز که تحت سرپرستی اش بود به تدریس پرداخت.(ترکمان،1317: 299)ملا محسن فیض کاشانی وملاعبدالرزاق لاهیجی که هردو شاگرد وداماد ملاصدرا بودند وبه آنها لقب فیض وفیاض داده دراین مدرسه کسب دانش کردند. (دوانی ،1372 :118/7)
ملاصدا درزمانی که فلسفه رو به انحطاط و فراموشی بود عارفی روشندل وفیلسوفی کم نظیر گشت که فلسفه الهی را دوباره رونق خاصی داد،شایسته است که وی را معلم بزرگ فلسفه درایران بعداز ابن سینا تازمان حال بدانیم.(خواجوی،1378: 124) بنیانگذار حکمت متعالیه نه تنها فلسفه اولی رادر دوره صفویه ازنو زنده کرد بلکه بینش فکری جدیدی را نیز پدید آوردو آخرین مکتب معرفتی اصیل در ایران بنیان نهاد.(سیوری،1372: 218) ملاصدرا تنها فقیهی که به فلسفه بیش ازفقه توجه نمودوی دارای آثارکثیری از جمله اسفار اربعه ،مشاعر ،شرح اصول کافی و...می باشد.(مسعودی،1348 :556 )
2) محمد تقی بن مقصود علی اصفهانی مشهور به مجلسی اول در سال 1003 در اصفهان متولدگشته وی از معروفترین فقها ،محدثین ،مشاهیر عرفا و محققین عالم تشیع است که در علم فقه و حدیث سرآمد اهل روزگاربود. که پس از شیخ بهایی ومیرداماد رسما شیخ الاسلام اصفهان گردید.(خوانساری اصفهانی ،1397ق : 316 /2)ساحب حدائق المقربین میگو ید :"محمد تقی مجلسی شاگرد عبدالله شوشتری و شیخ بهاءالدین محمد عاملی بوده ودر فقه و تفسیر ،حدیث و رجال مقدم براعلام معاصرش بوده که درزهد و عبادت ،تقوی و پرهیزگاری و ترک دنیا در ردیف استادش ملا عبدالله بشمار می امد" (خوانساری اصفهانی، 1397ق: 322 /2)
مجلسی درتمام عمرنظیر استادش شیخ بهایی به ریاضت ، ترویج احادیث و سعی رفع در حوائج مومنان و هدایت خلق سرگرم بود که به وسیله برکت حضور اواحادیث اهل بیت انتشاریافت .( کتابی،1375 :16) بسیاری از علمای بزرگ مانند آقاحسین خوانساری ، ملا محمد باقر و سایر فضلای عصر در محضرمجلسی، علم فقه ، حدیث و تفسیر آموخته اند.در حقیقت باید اورا بنیانگذار نشرحدیث درتاریخ نوین ایران عصر صفوی دانست،مجلسی بیش از 23تالیف داشته که از جمله تصنیفاتش ،حدیقه المتقین وشرح من لایحضره الفقیه است.( حسینیان،1380 : 183 )
3)محمد بن مرتضی بن محمود معروف به ملا محسن فیض ازعلمای بزرگ عهد صفوی جامع علوم نقلی وعقلی که در تطبیق اصول ظواهروبواطن، طریقت وشریعت شخصی بی نظیر است .(مدرس،بی تا: 369 /4)
وی درسال1007ق درکاشان در خانواده ای عالم چشم به جهان گشود وتا20سالگی در همان جا به تحصیل پرداخت پس ازان برای کسب سایر علوم ازجمله ریاضی ،فقه به اصفهان مهاجرت کرد.ازآن جا برای فراگیری علم حدیث به شیراز رفت که از محضر ماجد بحرانی کسب دانش نمود . ملامحسن دوباره به اصفهان بازگشت ومدتی رادر خدمت شیخ بهاءالدین عاملی به کسب علم ودانش علی الخصوص علوم دینی پرداخت.(هنرمند نیا ،1384 :227)پس ازآن هنگامی که ملاصدرا درقم به سر می برد مدت 8سال ازمحضرشان استفاده کردسپس در زمان بازگشت صدرالمتالهین به شیراز ملا محسن به شیراز رفته 2سال دیگر نزد ملاصدرا شاگردی کرد،آنگاه به کاشان بازگشت وتا سال 1091 که درگذشت به تدریس حدیث اهل بیت وتالیف مشغول گردید.(حسینی زاده،1379 :202)
فیض کاشانی از پیشوایان عرفان ،الهیات وحدیث که جرفادقانی به نقل ازمحدث عباس قمی میگوید: "وی از شاگردان سید ماجد بحرانی ،ملاصدراوشیخ بهایی بوده است"(جرفادقانی،1364 :139)او بیش از 64 سال از عمر گرانقدرش رابه تعلیم وتصنیف کتب در زمینه های گوناگون گذراندکه آثار گرانقدری مانند سفینه النجاه،عین الیقین، رساله ایینه شاهی و...رابه نگارش درآورد.( هنرمند نیا ،1384 :299 )
4)محمد باقربن مومن سبزواری معروف به محقق سبزواری یکی از علمای بزرگ قرن یازدهم که درسال1007 درسبزوارمتولد شدوی پس از فوت پدر ش برای ادامه تحصیلات رهسپار اصفهان گردید .درانجا درخدمت مشایخ واساتید شهیری نظیر شیخ بهایی و ملا عبدالله شوشتری به تکمیل علوم نقلی وعقلی پرداخت ودر اندک زمانی سرآمد علمای صفوی گردید.(لک زایی،1380: 32-29 ) محقق سبزواری نزد شاه عباس دوم و وزیر دانشمنداوخلیفه السلطان بسیار عزیز ومحترم شمرده می شد که به فرمان او به امامت جمعه و شیخ الا -سلامی اصفهان منصوب گردید.وی تالیفات فارسی و عربی فراوانی در زمینه فلسفه،فقه وسیاست از خود بر جای نهاد من جمله می توان به کفایه الاحکام،ذخیره العماد فی شرح الارشادو روضه الانوارعباسی که به فرمان شاه عباس دوم نوشته اشاره کرد .(دایره المعارف تشیع،1381 :70 /9)
5 ) ماجد بن هاشم بحرانی ،فقیه ومحدث شیعی قرن دهم ویازدهم که در جد حفص بحرین به دنیا آمد ودر همان جا به تحصیل علوم دینی پرداخت .سپس برای ادامه تحصیل به شیراز مهاجرت کرد که آنجا را محیط مناسبی برای گسترش علوم و معارف اسلامی به ویژه فقه وحدیث یافت که گفته اند نخستین کسی بوده است که حوزه نشر حدیث را در شیراز سرو سامان بخشید. بتد ریج شهرت بحرانی بالا گرفت و دوستداران علم و دانش از بلاد مختلف نزد او امده و شیراز مرجع فقه وحدیث گردید.ماجد بحرانی از استاد جلیل القدرش یعنی شیخ بهایی که مدتی در اصفهان از محضرش بهره برده به نیکی یاد می کند.او شاگردان بسیاری چون ملا محسن فیض کاشانی و شیخ زین الدین بحرانی را تربیت نمود و آثاری از جمله حاشیه تهذیب ،حاشیه خلاصه الرجال و المقامات دارد .(دانشنامه جهان اسلام،1375 :313 /2)
6)حسین بن محمد خوانساری ازمشاهیر فلسفه،فقه وکلام در قرن یازدهم که مردی تیز هوش و دارای حافظه قوی و نیکو فهم بود وی بمدت 12سال در علم منقول و معقول نزد شیخ بهایی شاگردی کرد .(تنکابنی،بی تا :265 )خوانساری شاگردان نامداری مانند شیخ حر عاملی صاحب وسائل الشیعه ،عبدالله افندی مو لف ریاض العلماءاز حضورش استفاده نمودند.از اهم آثار وی شرحی است که بر کتاب، مشارق الشموس ، ابن مکی نوشته است .(جرفادقانی،1364: 1-140)
7) نظام الدین محمد بن حسین ساوجی یکی از شاگردان بنام شیخ بهایی که پس از مرگ استادش به فرمان شاه عباس اول کتاب جامع عباسی را که ناتمام مانده بود به پایان رسانیدوی صاحب آثار دیگری چون نظام الاقول ورساله صلاه الجمعه است.(افندی،1415 : 2-271/7)
8)محمد بن علی معروف به ابن خاتون از علمای امامیه قرن یازدهم،شاگرد شیخ بهایی که در زمان حیات شیخ به امرسلطان قطب الدین شاه از سلاطین هند اربعین را به بهترین اسلوب ترجمه و علاوه بر آن شرحی برجامع عباسی شیخ نگاشت.(مدرس،بی تا :490/7 )
9)زین الدین علی بن سلیمان بحرینی ملقب به ام الحدیث یکی از محدثین و فقهای بزرگ بحرین در قرن یازدهم است که پس از اتمام مقدمات علوم برای ادامه تحصیل عازم اصفهان شد . وی سالها از محضر شیخ بهایی بهره برد.
در لوءلوء البحرین آمده که زین الدین نخستین کسی بود که در مناطق مختلف بحرین بترویج علم حدیث و نشر اخبار پیامبراسلام(ص)اهتمام و جدیت کرداز آثار وی حاشیه تذهیب واستبصار(طوسی) می باشد(جرفادقانی،1364 :512)
10 ) شیخ جواد بن سعد اله کاظمینی مشهور به فاضل جواد وی از اهالی کاظمین بود که از همان ابتدا به اصفهان آمد و نزد شیخ بهایی بیشتر کمالاتش را فرا گرفت و جزءیاران نزدیک او گردید.وی با درجه اعلی علوم منقول ،معقول و ریاضیات را گذرانید.فاضل جواد بنا بفرمان شیخ بهایی شرحی بر زبده الاصول بنام غایه المالول نوشت ،کتاب مذکور که بیش از 14 هزار بیت است در نهایت آراستگی تالیف گردید.همچنین او شرحی برخلاصه الحساب استادش شیخ بهایی نگاشت.(نعمه،1367: 350)
11 )ملا حسنعلی شوشتری پسر ملا عبد الله شوشتری که از علمای عهد شاه صفی و شاه عباس دوم است وی نیز جزءشاگردان بنام شیخ بهایی است که مولف «تبیان»در زمینه فقه می باشد.(مدرس،بی تا :333/1 )
12) ملا خلیل قزوینی، شاگرد نامی بهایی از رجال بزرگ حکمت و حدیث که می توان وی را در ردیف علامه محمد تقی مجلسی از محدثین مکتب تشیع قرار داد.حاشیه مجمع البیان و رساله الجمعه ازتالیفات او بشمارمی آید.(همان،2 - 451/4 )
13)ملا علی مظفر الدین از علمای اواسط قرن یازدهم شاگرد شیخ بهایی که، شرح حال شیخ بهایی وحاشیه اربعین از تالیفات وی بشمار می آیند.(همان:329/5)
14)عبد اللطیف بن علی،فقیه محدث واز عالمان شهیرامامیه که مدتی نزد شیخ بهایی و دیگر اساتید مهم عصر صفوی کسب دانش نمود.وی دارای تالیفات متعددی از جمله الرجال و جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصارمی باشد.(دایره المعارف بزرگ اسلامی،1367 :542/1)
15) زین الدین بن محمد بن حسن بن شهید ثانی از علمای فاضل قرن یازدهم جامع فنون عقلیات و نقلیات که پس از وود به اصفهان مدت طویلی نزد فاضل گرانقدر شیخ بهایی علوم دینی وریاضی را فرا گرفت(مدرس،بی تا :405/2)
سایر شاگردان شیخ بهایی
1) عنایت الله کوهپایه ای معروف به قهپایی از علمای مشهور عهد شاه عباس اول که مدتی در حوزه درس شیخ بهایی حاضر بوده وی در علم رجال بسیار متبحر بود ومهمترین اثر ش مجمع الرجال می باشد.(خوانساری اصفهانی ،1360 : 215/5)
2)ابراهیم بن ابراهیم بن فخرالدین عملی باروزی که مرثیه ای در رثای استادش شیخ بهایی سروده است.(مدیر شانه چی،1345 :89)
3)سلطان العلما آملی معروف به خلیفه السلطان وزیر شاه صفی وشاه عباس دوم که مدتی شاگرد شیخ بهایی بوده و شرحی برلمعه نوشته است.(مطهری،1362 : 525)
4)سید حسین کرکی عاملی مشهور به مجتهد کرکی از علمای امامیه قرن یازدهم شاگرد بنام بهایی که کتاب الاجازات اثر اوست.(مدرس، بی تا:182/5)
5)شیخ محمود بن حسام الدین جزائری شیخ روایت فخرالدین طریحی صاحب مجمع البحرین.(قمی،1327 :512)
6)ملا شرف الدین محمد رو یدشتی.(همان جا)
7)میرزا رفیع الدین محمد طبا طبا ئی معروف به میرزا رفیعا شاگرد شیخ بهایی از فقهای بزرگ عصر صفوی که در علوم حکمت ،فلسفه،فقه و اصول تبحر وعلامه زمانه محسوب میگردید.(کتابی،1375 :293)
8)نجیب الدین علی بن محمد مکی فقیهی فاضل و محدثی کامل شاگرد بهایی که دارای تالیفاتی از جمله حساب الخطائن وشرح اثنی عشریه می باشد.(مدرس، بی تا :147/6)
9)ملاخلیل قایینی اصفهانی صاحب البداء.(همان:428/4 )
10)ملا عزالدین فراهانی مشهور به علینقی کمره ای از شعرای قرن یازدهم قاضی وشیخ الاسلام اصفهان.(مهدی پور،1371 :49/12)
11)سید بدرالدین احمد بن عاملی انصاری مولف حاشیه الکافی. (کتوری نیشابوری ، 1340ق :184)
12)محمد تقی بن حسن استر آبادی مولف شرح خطبه الشرائع فی فقه(همان:332 )
13)سید باقر محمد استر ابادی معروف به طالقانی که زبده الاصول استادش شیخ بهایی را شرح داده است.(همان :337 )
14)مولا محمد صالح بن احمد سروی(قصری،1374: 21)
15)سید حسین الحسینی مرعشی، صاحب حواشی بر وجیزه و معالم(همانجا)
16) شیح لطف الله عاملی اصفهانی و پسرش شیخ جعفر نیز از شاگردان شیخ بهایی بوده اند.( کتوری نیشابوری ،1340ق : 15)
17) میرزاقاضی بن کاشف الدین محمد یزدی که مولف رساله فی اوزان شرعیه.(همان: 241)
18)ملا صفی الدین محمد قمی (همان: 17)
می توان در ادامه برشماری شاگردان شیخ بهایی از مقدمه سعید نفیسی بر دیوان شیخ بهایی، چندتن دیگر را بر فهرست فوق افزود:
19) شیخ محمد بن علی عاملی تنبینی(شیخ بهایی،1372: 63)
20) شیخ علی بن محمود عاملی(همانجا)
21)سلیمان بن علی بن راشد بحرانی(همانجا)
22)شیخ علی بن نصرالله،مولف حاشیه بر روضه البهیه(همان: 64)
23) ابوطالب تبریزی که شیخ بهایی به خط خود در پایان نسخه ای از "رساله الصلوه" اثنی عشریات به او اجازه داده است.(همان جا)
24)یحیی لاهیجی،که در هیچ یک از مراجع نام او نیامده است ولی نسخه ای از ارشادالاذهان علامه حلی که در مدرسه سپهسالار در تهران موجود است، که در پای آن شیخ بهایی درصفر 1025ق به خط خود به یحیی لاهیجی اجازه روایت داده است.(همانجا)
25)محمد امین القاری که از او نیز نامی در مراجع نیست، ولی نسخه رساله وجیزه درایه که در مجموعه متعلق به سید مخمد مشکوه بیرجندی است،بهایی در پایان آن به خط خود به او اجازه روایت داده و ظاهرا وی مولف "توضیخ الخلاصه" می باشد.( همان: 5-64)
26)بهاء الدین محمد عاملی که لقب ، نام و محل تولد وی باشیخ بهایی یکی بوده است منابع از او نامی نبرده اند، ولی در پایان نسخه ای از اربعین حدیث موجود در نزدآقای صادق انصاری است،آمده که وی شاگرد شیخ بهایی بوده است.(همان: 65)
27)امیر شمس الدین علی خلخالی،که شرحی بررساله خلاصه الحساب استادش شیخ بهایی نوشته است.(همان: 97)
28)میر شمس الدین محمد گیلانی،که وی نیز شرحی بر خلاصه الحساب نوشته ومنتخبی از آن در مجموعه ای متعلق به سید مشکوه بیرجندی موجود می باشد، از شاگردن شیخ بهایی محسوب می شود.(همانجا)
29)علی بن احمد نباتی عاملی ،که وی در تاریخ 1012ق از بهایی اجازه روایت شرح اثنی عشریه را گرفته است از سال 1011 تا 1012ق نزد شیخ بهایی شاگردی نموده است.(همان: 98)
30)مولا عبدالوحید بن نعمه الله بن یحیی واعظ دیلمی گیلانی استرآبادی ، مولف فتح الباب شرح باب الحادی عشر علامه حلی نیز از شاگردان شیخ بوده است.(همان: 99)
31)صدر الدین محمد یا صدر انام،که مفتاح الفلاح استادش بهایی را به فارسی ترجمه نموده است. ظاهرا وی شخصی غیر از ملاصدرا شیرازی بوده است.(همانجا)
32)ملک حسین تبریزی،که در تاریخ 998ق از بهایی اجازه روایت گرفته است.( همان: 98)

نتیجه گیری:

شیخ بهایی یکی ازبزرگترین نوابغ جهان اسلام وشرق که در بین جوامع اسلامی از اعتبار و منزلتی خاص برخوردار می باشد.این شخصیت بزرگ بعنوان یکی از وارسته ترین سالکان شریعت،عرفان واز مشهورترین علما ،فقها و مفسرین علوم مذهبی در قرن یازدهم هجری شناخته می شود .درعصر شیخ بهایی ،اصفهان به علت توجه بیش از اندازه شاهان صفوی به آن از جهات مختلف علمی واقتصادی دراوج وشکوفایی بوده و محل آمدو شدعالمان و دانشمندان زیادی از مناطق مختلفی بود در چنین شرایط مساعدی اصفهان پذیرای افراد نامداری نظیرملاصدرا،علامه محمدتقی مجلسی ،ملامحسن فیض کاشانی ،ماجد بحرانی و … بودند. با حضور این اشخاص مکتب علمی اصفهان که یکی از بانیان اصلی آن شیخ بهایی بودند از اعتبار خاصی برخوردار گشته وفرهنگ وتمدن ایران در عصرصفوی رونق وشکوفایی وافری یافت. که هریک از این اشخاص با تربیت و راهنمایی استاد گرانقدر شیخ بهایی در زمینه های مختلف مانند فلسفه ،فقه،تفسیر،حدیث وغیره عالمان شهیری گشتندکه این عالمان فاضل وادیب نقش بسیار مهمی در آشنا ساختن مردم با احکام وشرایع اسلامی و هدایت جوامع بشری در بلاد مختلف ایفا نمودند .

پی‌نوشت‌:

1- دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان
2- کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان

منابع تحقیق:
1)افندی،عبدالله،(1415)،ریاض العلما، به اهتمام سیدمحمود مرعشی ، قم، مرعشی نجفی ،ج7.
2)پارسادوست،منوچهر،(1377)،شاه طهماسب، چاپ اول ،تهران،شرکت سهامی انتشار.
3)ترکمان،اسکندربیگ،(1317)،عالم آرای عباسی،تصحیح سهیل خوانساری، تهران، اسلامیه.
4)تنکابنی،محمد،(بی تا) قصص العلما ،بی جا،انتشارات بازار شیرازی.
5)جرفادقانی،م ،(1364)،علمای بزرگ شیعه، چاپ اول،قم،انتشارات معارف اسلامی.
6)حسینیان،روح الله،(1380 )،تاریخ سیاسی تشیع،تهران،مرکز انتشارات انقلاب اسلامی.
7) حسینی زاده،محمدعلی(1379)، علما و مشروعیت دولت صفوی،تهران،انجمن معارف اسلامی.
8)خواجوی،محمد،(1378)، دو صدرالدین ،چاپ اول، تهران،انتشارات مولی.
9)خوانساری اصفهانی،محمدباقر،(1397ق)،روضات الجنات،ترجمه محمدباقرساعدی،تهران،کتابفروشی اسلامیه،ج2.
10)________، ________، (1360) ، روضات الجنات ، ترجمه محمد باقر ساعدی تهران، کتابفروشی اسلامیه،ج5.
11)دانشنامه جهان اسلام،(1375)، زیرنظر غلامعلی حداد عادل ، چاپ دوم،تهران، بنیاد دایره المعارف،ج2.
12)دانشنامه جهان اسلام،(1375)، زیرنظر غلامعلی حداد عادل ،تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی،ج4.
13)دایره المعارف بزرگ اسلامی،( 1367)زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی،تهران،مرکز دائره المعارف، ج1.
14)دایره المعارف تشیع،(1381 )زیر نظر احمد جوادی،کامران فانی،بها ءالدین خرمشاهی، چاپ اول،تهران نشرشهید سعید محبی،ج9.
15)دایره المعارف تشیع،(1383)،زیرنظراحمدجوادی،کامرانفانی،بهاءالدین خرمشاهی تهران،نشر شهید سعید محبی،ج10.
16)دمیرجی،شهاب الدین،(1382)،شیخ بهایی از جبل عامل تا اصفهان،تهران، خورشیدآفرین.
17) دوانی علی،(1372) ، مفاخر اسلام،تهران،مرکز فرهنگی قبله،ج7.
18)زرین کوب،عبدالحسین،(1375 )،روزگاران تاریخ ایران از آغاز تا سقوط پهلوی، تهران،سخن.
19)سیوری،راجر،(1372)،ایران عصرصفوی، چاپ اول،تهران،نشر مرکز.
20)شایگان،داریوش،(1373)،هانری کربن:آفاق تفکر معنوی دراسلام وایران،ترجمه باقرپرهام،چاپ دوم،تهران،فرزان،
21)شیخ بهایی،محمد بن حسین،(1372)،کلیات اشعاروآثار،با مقدمه ، سعیدنفیسی،تهران چکامه.
22)قصری،محمد،(1374)،سیمایی از شیخ بهایی در آیینه آثار،مشهد ،بنیاد پژوهشهای اسلامی استان قدس
23)قمی ،عباس،(1327)،فوائدالرضویه فی احوال علمای المذهب جعفریه،تهران، مرکزی.
24)کتابی،محمد باقر،(1375)،رجال اصفهان،تهران، انتشارات گلها .
25)کتوری نیشابوری ،اعجاز حسین،(1409ق)، کشف الحجب والاستار ،قم،مرعشی نجفی.
26)لک زایی،نجف،(1380 )،اندیشه سیاسی محقق سبزواری،قم ،بوستان کتاب قم.
27)محبی،محمد امین بن فضل الله ،(بی تا)،خلاصه الاثر،بیروت،دارالصادر.
28)مدرس،محمدعلی،(بی تا)، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکتبه باللقب کنیه و القاب ، تبریز ،خیام ، 7ج.
29)مدنی،علی خان، (1324) ، سلافه العصرفی محاسن الشعرابکل مصر،قاهره، چاپخانه مرتضویه.
30)مدیر شانه چی،کاظم(1345)مشهد،چاپخانه داشگاه مشهد.
31)مسعودی،ابولقاسم،(1348)،بررسی آثار واحوال 230تن از مشاهیر نامدار جهان،شاه آباد(اسلام آباد)،پدیده.
32)مطهری ،مرتضی،(1362) ،خدمات متقابل اسلام وایران،تهران،دفتر انتشارات اسلامی.
33)مهدی پور ،محمود،(1371)،دیدار با ابرار:شیخ بهایی_ زاهد سیاستمدار، چاپ اول، تهران، مرکز چاپ ونشر سازمان تبلیغات اسلامی، ،ج12.
34)نعمه،عبدالله،(1367)،فلاسفه شیعه، ترجمه جعفر غضبان تهران،سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی،
35)هنرمندنیا،اسماعیل،(1384)، مشاهیر ایران زمین از آغاز تا مشروطیت،قزوین،سایه گستر.