نویسنده: اسماعیل شفیعی سروستانی
«محله سیّده زینب»
مهم ترین مرکز استقرار و فعالیت علمی، حوزوی شیعه در «دمشق» منطقه ای است که به نام «سیّده زینب» یا «زینبیّه» شناخته می شود.این نام برگرفته از مزار حضرت زینب (س) است که بر اساس یکی از سه قول، قبر ایشان در این نقطه است.
آنچه اکنون مورد توجه ماست این است که «شهرک زینبیّه» یا «سیّده زینب» از حدود 10 سال پیش از انقلاب اسلامی به تدریج به محلی برای شماری از مهاجران شیعه عراقی تبدیل شد؛ اما نکته مهم آن بود که مانند دیگر حرم های اهل بیت (علیهم السلام)، به تدریج یک حوزه علمیّه در کنار آن تأسیس شد.
یکی از بنیان گذاران این حوزه، آیت الله شهید سید حسن شیرازی بود که نخستین گام ها را برای تشکیل حوزه علمیّه در زینبیه برداشت. وی پس از یک دوره مبارزه علیه دولت بعثی «عراق» به «لبنان» و «سوریه» رفته، مدرسه ای در لبنان تأسیس و سپس در سال 1975 م. «حوزه علمیه زینبیّه» را در محله سیده زینب بنیان گذاشت.
این آغاز تبدیل این منطقه عقب افتاده به مرکزی فرهنگی و علمی برای شیعه بود. بدین ترتیب وی که در سال 1980 م. توسط عوامل بعثی در «لبنان» به شهادت رسید، سهم عمده ای در نشر تشیّع در این منطقه داشت.
1- حلب
یکی از پایگاه های تاریخی شیعه در «شام»، در شهر «حلب» قرار داشته که اکنون نشان اندکی از آن بر جای مانده است. در حال حاضر، بیشتر شیعیان حلب، در اطراف «مسجد النّقطه» و «مشهد رأس الحسین» هستند.مؤسسه شیعی «جمعیّة الاعمّار» و «الاحسان و الاسلامیة الجعفریّه» از سال 1379 ه.ق. فعالیت خود را در آنجا آغاز کرده و علاوه بر تجدید بنای اماکن شیعی آن ناحیه به حمایت از فقرای شیعه و برخی از کارهای فرهنگی و آموزشی پرداخته است.
دو روستای «نبّل» و «الزّهراء» کاملاً شیعه نشین هستند و خانواده های شیعی مانند زم، شربو، بلوی، شحاذه، ابرص و تقی در آنها زندگی می کنند. قریه «خان عسل» نیز اخیراً به تشیّع گرویده اند که از آن جمله خاندان بادنجکی و بوداقچی جزو آنهاست.
2- مرج عذراء
یکی از مناطق شیعه نشین در اطراف «دمشق» منطقه «مرج عذراء» جایی است که معاویه، حجر بن عدی و شماری از یاران نزدیک او را به شهادت رساند. این منطقه از دیرباز مورد علاقه زائران شیعه بوده و مسجدی هم به نام «مسجد فخم» در آنجا اختصاص به شیعیان دارد.3- قریه تل
یکی از قریه های شیعه نشین است که بسیاری از ساکنان آن به تازگی به مذهب تشیّع گرویده و به شدت متأثّر از فرهنگ حزب الله در «لبنان» و حامی آن هستند.4- رقّه
«مزار عمّار یاسر» و اویس قرنی در «رقّه» قرار دارد. علاوه بر آن شمار زیادی از شهدای نبرد صفّین در آن حوالی مدفون هستند و در سال های اخیر بنایی برای آنها همراه با مسجدی ساخته شده است.این امر زمینه ای برای گرد آمدن شماری از شیعیان در آن نواحی شده و علاوه بر آن، مراسم شیعی در اعیاد اسلامی و عاشورا در آنجا برگزار می شود. در حال حاضر صدها شیعه در آن ناحیه سکونت دارند. قبیله البوسرایا در این ناحیه سکونت داشته و بر مذهب تشیع هستند. شماری از فرهیختگان این قبیله در «رقّه» به فعالیت های فرهنگی و تبلیغی و اجتماعی مشغول هستند.
سایر مناطق شیعه نشین «سوریه» عبارتند از:
«ادلب»، «حمص»، «دی زور»، «حطله»، «حسکه»، «قامشلی» و «درعا».
5- شمار شیعیان سوریه
درباره شمار دقیق شیعیان در «سوریه» آمار رسمی وجود ندارد؛ اما بر اساس برخی از گزارش هایی که در سال 2006 م. انتشار یافته، مجموعه علویان، اسماعیلیان و شیعیان امامی 13% از جمعیت سوریه را تشکیل می دهند. به این معنا که دو میلیون و دویست هزار نفر از جمعیت 18 میلیونی سوریه متعلق به این سه گروه است.6- تمایل علویان به تشیّع امامی
یکی از زمینه های شیعی که از روزگار دیرین در «شام» باقی مانده بود، حضور علویان نُصَیری است. این گروه که انشعابی غالیانه از تشیّع در قرن سوم هجری قمری به شمار می آید، بیشتر در نقاط دوردست به صورت مخفی زندگی را ادامه دادند؛ اما هیچ گاه از میان نرفتند. انزوای آنان عقب ماندگی فرهنگی را برای ایشان در پی داشت. با این حال در آستانه تحولات جدید توانستند در صحنه سیاسی و نظامی سوریه جای پایی پیدا کنند. عدم تعریف هویت فرهنگی سبب شد تا آنان در جست و جوی بیشتر برآیند. ارتباط آنان با تشیّع درگذشته نشان می داد که اگر قرار است، در جایی استوار قرار گیرند باید به دامن تشیّع باز گردند.این حرکت که قبل از پنجاه سال پیش آغاز شد، حامیانی در میان شیعیان یافت. از همان آغاز برخی از علمای شیعه در «سوریه» تلاش کردند تا نظر علما را در جذب علویان که شاخه ای انحرافی و غالی از تشیع به حساب می آمدند، جلب کنند. این در حالی بود که جامعه سنّی به شدت آنان را طرد می کرد. آیت الله شیرازی همان زمان کتابی با عنوان «العلویّون هم شیعة اهل البیت» نوشت. از آن زمان حرکت علویان به سمت تشیّع ادامه یافت؛ گرچه چندان نیرومند نبود.
آنچه در حال حاضر مورد توجه مخالفان قرار گرفته، اظهار نگرانی صریح از گرایش علویان به شیعه امامی است، در حالی که این حرکت به کندی ادامه دارد. البته طبیعی است که علویان که دوازده امامی تند هستند، به تشیّع امامی معتدل انتقال یابند. این یک تحوّل در داخل شیعه است و ارتباطی با گسترش تشیّع در میان دیگران ندارد.
7- علویان سوریه
نُصیریّه «سوریه» که به نام علویان نیز شناخته می شوند، بر اساس اظهارات منابع تاریخی و ملل و نحل بخشی از جامعه شیعی بوده و روزگار پیدایش ایشان به قرن سوم هجری قمری و به زمان حیات امام حسن عسکری (علیه السلام) و دوران غیبت صغرا باز می گردد. علویان سوریه، همانند علویان «ترکیه» به دوازده امام اعتقاد کامل داشته و دارند.در مقایسه میان آنان، علویان سوریه با تأکید بر جعفری بودن، حتی از علویان ترکیه به امامیّه نزدیک ترند؛ اما به هر روی هر دو به دلایل تاریخی از آموزه های اصلی تشیّع که اساس اسلام است تا حدودی دور افتاده اند.
دولت فاطمیان یکی از مهم ترین جریان های شیعی در «شامات» بوده که بر منطقه وسیعی حکومت می کرده است. اسماعیلیان نزاری در امتداد آنان قرار داشتند که در قلعه های معروفی از جمله «مصیاف» سکونت داشتند. دروزی ها یا موحّدون شاخه ای از اسماعیلیه بودند. گروه اخیر با نصیری ها درگیر بودند و ادعا شده است که ساکنان «جبال لبنان»، به ویژه «وادی التّین» علویانی بودند که دروزیان با مهاجرت به آن ناحیه، منطقه مزبور را از دست آنان خارج کردند. در این وقت علویان به «جبال لاذقیّه» و اطراف آن منتقل شدند. آنچه مسلم است، اینکه میان این دو گروه برخوردهای علمی و ردیّه نویسی نیز بوده است.
منبع مقاله :
شفیعی سروستانی، اسماعیل؛ (1391)، دانشستان سرزمین های درگیر در واقعه ی شریف ظهور، ج 1، تهران: موعود عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دوم
