روش های پژوهشِ کمّی در روان شناسی

روش آزمایشی (1)

در این روش، روابط علّی و معلولی بین متغیرها مورد بررسی قرار می گیرند. از ویژگی های مهم این روش، این است که تمام شرایط پژوهش را پژوهشگر کنترل می کند و در آن متغیر مستقل (2) دستکاری می شود تا اثرش بر متغیر وابسته (3) مورد بررسی قرار گیرد. برای این منظور، معمولاً از دو گروه آزمودنی که به صورت تصادفی از میان گروه وسیع تری از افراد انتخاب شده اند، استفاده می شود. یکی از این دو گروه را گروه آزمایشی (4) و گروه دیگر را گروه گواه (5) و به عنوان شاهد مورد استفاده قرار می گیرد. گروه آزمایشی کسانی هستند که در معرض متغیر مستقل قرار می گیرند و گروه گواه یا کنترل، در معرض هیچ مقداری از متغیر مستقل قرار نمی گیرند. به عبارت دیگر، متغیر مستقل را در مورد آن ها اِعمال نمی کنیم. برای روشن شدن مطلب به مثال زیر توجه کنید:
پژوهشگری می خواهد تعیین کند که آیا میزان خواب بر مقدار یادگیری دانش آموزان تأثیر معنادار دارد یا نه. برای این منظور، آزمایشگر دو گروه انتخاب می کند؛ در مورد گروه آزمایش مقدار خواب را کم یا زیاد می کند؛ ولی در مورد گروه گواه مقدار خواب هیچ تغییر نمی کند و دیگر متغیرها نیز کنترل می شود و سایر شرایط - غیر از میزان خواب - برای هر دو گروه، شبیه به هم هستند. در پایان آزمایش معلوم می شود که یادگیری تحت تأثیر میزان خواب است و افزایش خواب سبب افزایش یادگیری می شود و خواب کم، تأثیر منفی بر یادگیری دارد.
در آزمایش دیگری پژوهشگر می خواست مقدار مصرف مواد مخدر را بر حافظه بررسی کند. در این آزمایش فرق بین متغیرهای مستقل و وابسته روشن تر نشان داده می شود. در این آزمایش افراد را به صورت تصادفی در یکی از چهار گروه قرار دادند؛ آن گاه به این افراد مقداری مواد مخدر که آمیخته با نوعی غذا، بود خورانیدند. نوع غذا برای همه مساوی بود؛ ولی مقدار مواد مخدر در هر گروه متفاوت بود: به ترتیب 2، 4، 6 و 8 میلی گرم؛ سپس از آزمودنی ها خواسته شد که فهرستی از واژه ها را حفظ کنند و یک هفته بعد آنان را دوباره به آزمایشگاه آوردند و از آن خواستند هر مقدار از این واژه ها را که به یاد دارند، بیان کنند. درصد یادآوری واژه ها در نمودار زیر نشان داده شده است.

روش همبستگی (6)

گاهی پژوهشگر ممکن است نتواند از روش آزمایشی استفاده کند؛ زیرا همه ی متغیرها را دقیقاً نمی تواند کنترل کند یا این که تحقیق روی حالات روانی انسان است؛ مثلاً می خواهد تأثیر اضطراب را در یادگیری دانش آموزان بررسی کند. در این جا نه قانون و نه اصول اخلاقی به پژوهشگر اجازه نمی دهد که اضطراب را به عنوان متغیر مستقل دستکاری کند و تأثیر آن را در متغیر وابسته (یادگیری) بررسی کند؛ از این رو محقق به روش همبستگی روی می آورد. در این روش پژوهشگر بدون هیچ گونه دخل و تصرفی در متغیرها، صرفاً بود یا نبود روابط میان متغیرها را مورد بررسی قرار می دهد و یک ضریب عددی را که معروف به «ضریب همبستگی» (7) است، محاسبه می کند. ضریب همبستگی در واقع نشان می دهد که دو متغیر تا چه اندازه ای با یکدیگر ارتباط دارند و در صورت وجود رابطه، این رابطه مثبت است یا منفی.
ضریب همبستگی که بین مقدار 1+ و 1- است، با حرف «r» نشان داده می شود و محاسبه و همچنین ویژگی های آن در کتاب های آمار آمده است. (8)
برای آشنایی اجمالی با این شاخص آماری، برخی از ویژگی های آن را در این جا توضیح می دهیم:
1. ضریب همبستگی 1+ بیانگر رابطه ی کامل مثبت یا مستقیم بین دو متغیر است. برای مثال، رابطه ی بین اضلاع مربع و محیط آن، برابر 1+ است. در این جا به طور قطع می توان یک متغیر را (محیط مربع) از روی متغیر دیگر (ضلع های مربع) پیش بینی کرد و گفت هرچه ضلع های مربع بزرگ تر باشد، محیط آن بیشتر است و بالعکس هر چه ضلع های مربع کوچک تر باشد، محیط آن کوچک تر است؛
2. ضریب همبستگی 1- نشان دهنده رابطه ی کامل منفی میان دو متغیر است. برای مثال، رابطه ی بین ارزش لباس برای فروش مجدد و عمر لباس با این فرض که هر چه از عمر لباس می گذرد، به یک نسبت ثابت از ارزش آن کاسته می شود. بر اساس ضریب همبستگی 1- نیز می توان یک متغیر را به طور کلی از روی متغیر دیگر پیش بینی کرد؛ ولی این طور نیست که همیشه ضریب همبستگی بین متغیرها 1+ یا 1- باشد؛
3. ضریب همبستگی بین 1+ و 1- به جز صفر، نماینده ی رابطه ی غیر کامل هستند و هرچه قدر مطلق ضریب بیشتر باشد، مقدار رابطه ی متغیرها نیز زیادتر است؛ مثلاً ضریب همبستگی 0/49+ بیشتر از ضریب 0/41+، و ضریب 0/59- از ضریب 0/52- بیشتر می باشد. همچنین ضریب 0/90- از ضریب 0/80- و 0/60- بیشتر است با این تفاوت که ضریب مثبت، امکان پیش بینی مستقیم و ضریب منفی امکان پیش بینی رابطه ی معکوس را فراهم می کند؛
4. اگر در محاسبه ی ضریب همبستگی عدد صفر به دست آمد، بیانگر این است که هیچ گونه رابطه ای بین دو متغیر نیست و هرگز نمی توان از روی متغیری، متغیر دیگر را پیش بینی کرد؛ مثلاً در رابطه ی بین دو متغیر هوش و قد یا هوش و اندازه پا، هرگز نمی توان هوش فرد را از اندازه ی پا یا قد او پیش بینی کرد و هیچ رابطه ای (نه مثبت و نه منفی) بین هوش و اندازه پا یا قد وجود ندارد؛
5. از راه محاسبه ی همبستگی بین دو متغیر، هیچ گاه محقق نمی تواند بین متغیرها رابطه ی علیت برقرار کند؛ بلکه بر اساس ضریب همبستگی تنها می توان گفت بین دو متغیر رابطه ی زمانی یا پیش بینی وجود دارد؛ به همین دلیل پژوهشگران در بحث از همبستگی، هیچ گاه، نامی از متغیر مستقل و متغیر وابسته نمی برند، و در عوض برای متغیرهای مورد بررسی خود، از اصطلاحات متغیر پیش بین (9) و متغیر معیار (10) استفاده می کنند. (11)

پی نوشت ها :

1. experimental method.
2. independent variable.
3. dependent variable.
4. experimental group.
5. contrl gruop.
6. correlation method.
7. Correlation coefficient.
8. ر. ک: علی دلاور، روش های آماری، 1375.
9. predictive variable.
10. criterion variable.
11. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ویراست پنجم، ص 81 و 82.

منبع مقاله :
کریستنسن، یان و هاگ واگنر و سباستین هالیدی؛ (1385)، روان شناسی عمومی، گروه مترجمان، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله)، چاپ اول