موضوعِ روان شناسی رشد

مراحل رشد

روان شناسی رشد عبارت است از بررسی چگونگی تغییر رفتار و فرآیندهای روانی موجودات زنده در طول زمان. رشد نیز از لحظه انعقاد نطفه آغاز می شود و تا هنگام مرگ ادامه می یابد. فرآیند رشد انسان را معمولاً در چهار مرحله ی اصلی زندگی مورد بررسی قرار می دهند:

* مرحله پیش از تولد (1)

سلول ها برای تشکیل اندام ها و بافت های اختصاصی بدن پیش از تولد، از هم متمایز می شوند و بدین صورت ساختار اصلی بدن را شکل می دهند. کودک در این دوره نسبت به عوامل محیطی که می توانند به طور نامطلوب بر رشد جسمانی اثر بگذارند، بسیار آسیب پذیر است.

* مرحله ی کودکی (2)

این مرحله را می توان به چند دوره تقسیم کرد: الف. دوره ی طفولیت (3): این دوره کم و بیش دو سال اول زندگی، یعنی زمان وقوع رشد سریع کارکردهای حرکتی، ادراکی و شناختی را در بر می گیرد؛ ب. اوایل کودکی (4): بقیه ی سال های پیش دبستانی را شامل می شود. در این سال ها رشد اجتماعی اولیه کودک غالباً در فضای بازی تحقق می یابد؛ ج. اواسط کودکی (5): این دوره ی پیش از نوجوانی را دربر دارد که در آن دیگر ابعاد مهم رشد شناختی حاصل می شود.

* مرحله نوجوانی (6)

از حدود دوازده تا هجده سالگی، دوران گذار از کودکی به بزرگسالی است. یکی از تغییرات اساسی این دوره، بلوغ جنسی است. استقلال روزافزون از مراقبان و تغییرات پی در پی در روابط اجتماعی، از دیگر ویژگی های این دوره به شمار می آید.

* مرحله ی بزرگسالی (7)

افراد در دوره بزرگسالی و پیری، با بر عهده گرفتن نقش های گوناگون و متغیر در زندگی به رشد بیشتر دست می یابند. در این دوره اهداف فردی احتمالاً تغییر می کند، و با افزایش سن، عملکرد شناختی و جسمانی غالباً رو به ضعف می گذارد.
مطالعه فرآیند رشد در گستره ی زندگی، کلیه ی تغییرات هیجانی، اجتماعی، شناختی و جسمانی را در بر می گیرد؛ ولی ما در بحث های آینده روی رشد شناختی و اجتماعی در دوره طفولیت و مراحل بعدی دوران کودکی، و بعضی از ابعاد رشد در دوره نوجوانی و بزرگسالی تمرکز خواهیم کرد.
تذکر این نکته لازم است که در فرآیند رشد، تغییرپذیری فردی به چشم می خورد، به ویژه در بزرگسالی، تغییرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در طی سال های گذشته، امکان ارائه الگوی بهنجار از رشد را کاهش داده است.

فرآیندهای رشد

بیشتر صور رشد، ویژگی های مشترک دارند. این ویژگی ها عبارتند از:

* تمایز (8) (افتراق)

افتراق در رشد جسمانی، در دوره ی پیش از تولد کاملاً نمایان است که در آن، بافت ها از هم متمایز می شوند. در ابعاد فعالیت حرکتی در دوره ی طفولیت (برای مثال، رشد گرفتن اشیاء با دست از به کارگیری تمام دست تا دستکاری آن ها با دو انگشت) و در رشد ادراکی نیز، این تمایز به خوبی به چشم می خورد.

* پیشروی منظم (9)

بسیاری از جنبه های رشد نمی توانند بدون تغییرات ضروری قبلی تحقق پیدا کنند. برای مثال، رشد حرکت جابه جایی در دوره ی طفولیت که تقریباً پانزده ماه به طول می انجامد، به دنبال یک پیشروی منظم در بلند کردن سر تحقق می یابد که کودک می تواند در اثنای سینه خیز رفتن، ایستادن، و راه رفتن، سر خود را بالا نگه دارد. دیدگاه پیشروی منظم، یکی از دیدگاه های اساسی در نظریه های رشد به شمار می آید.

* تغییر تراکمی (10)

تجربه ها و رشد اولیه، چگونگی واکنش به عوامل بعدی رشد را تحت تأثیر قرار می دهند. برای مثال، رشد توانایی های ادراکی به این بستگی دارد که فرد در دوران طفولیت در محیطی غنی - دارای محرک های مناسب - قرار گیرد؛ همین طور محیط خانواده می تواند تغییراتی را به وجود آورد که فرد را مستعد بیماری افسردگی کند.
مکانیسم های رشد، عوامل ژنتیکی (11) را نیز در بر می گیرد، و ژن ها را که ما آن ها را از والدین خود به ارث می بریم، معین می کنند. سنخ ارثی (ژنوتیپ (12)) (13) که این ژن ها رقم می زنند، به کمک عوامل مؤثر محیطی گوناگون تعدیل می شوند و در نتیجه سنخ پدیداری (14) (فنوتیپ (15) = ویژگی های نهایی فردی) را به وجود می آورند. عوامل محیطی در این جا ساختار خانواده و تعاملات بین افراد، تعلیم و تربیت، گروه همسالان و دیگر عوامل تأثیرگذار اجتماعی - فرهنگی را در بر می گیرد. رسش (16) نیز عبارت است از یک رشته از تغییرات برنامه ریزی شده ژنتیکی. رسش در رشد جسمانی آشکارتر است؛ ولی در تمام ابعاد رشد ضرورت دارد. برای مثال، تا وقتی راه های عصبی زیربنایی یک رفتار به رسش کامل نرسند، رفتار مربوط به آن ها به وجود نمی آید. عوامل محیطی می توانند رسش را تحت تأثیر قرار دهند؛ آن را جلو بیندازند یا با تأخیر مواجه کنند.
در این میان یادگیری اجتماعی (17) (از جمله تقلید و سرمشق گیری) که در محیط خانواده یا تعامل با دیگر کودکان تحقق پیدا می کند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رسش به میزان بسیار زیاد تحت تأثیر تغذیه (18) قرار می گیرد؛ بنابراین سوء تغذیه در دوران طفولیت رشد جسمانی را با مشکل مواجه می کند، و تأثیرات منفی گسترده ای می تواند روی رشد مغز داشته باشد، و در نتیجه رشد شناختی و اجتماعی را نیز به شدت تحت تأثیر قرار می دهد. همه این عوامل دست به دست هم می دهند و تفاوت های فردی را در سرعت و دامنه ی رشد پدید می آورند.

پی نوشت ها :

1. prenatal.
2. childhood.
3. infancy.
4. early childhood.
5. middel childhood.
6. adolescence.
7. adulthood.
8. differentiation.
9. orderly progression.
10. cumulative change.
11. genetic factors.
12. ژنوتیپ، به معنای سنخ ارثی است و به مجموعه عوامل ارثی منتقله از والدین به فرزند اطلاق می شود. این مجموعه عوامل ارثی بر رشد فرد تأثیر می گذارد (پورافکاری).
13. genotype.
14. phenotype.
15. فنوتیپ، یعنی مجموعه ی صفات یک ارگانیزم به صورتی که به مشاهده درآید (منصور).
16. maturation.
17. social learning.
18. nutrition.

منبع مقاله :
کریستنسن، یان و هاگ واگنر و سباستین هالیدی؛ (1385)، روان شناسی عمومی، گروه مترجمان، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله)، چاپ اول.