الگوهای باور سلامت چیستند؟

نکات کلیدی

هدف الگوهای باور سلامتی:

الگوهای باور سلامت(1)، تلاش هایی را در بر می گیرند که در صددند شناخت ما درباره ی متغیرهای مؤثر بر رفتار و فرآیندهای وابسته به آن، در حوزه های مرتبط با سلامت را سازمان دهند. این الگوها مداخلات سلامت را آشکار کرده و ابزارهای ارزشمندی در فرآیند تحقیق به شمار می آیند. همه الگوهای باور سلامت در یافتن روش های معتبر و قابل اعتماد برای اندازه گیری متغیرهای مورد استفاده، مشترک هستند.

الگوی پایه ی باور سلامت: (2)

این الگو، یک الگوی شناختی است که شیوه های پاسخ افراد به یک تهدید کننده ی سلامت را بر حسب ارزیابی منطقی از هزینه ها و منافع در جریان یک کنش خاص، وصف می کند. ضعف اساسی این الگو، نادیده گرفتن عوامل اجتماعی است.

الگوی انگیزه حفاظت: (3)

این الگو، مشابه الگوی بنیادی باور سلامت است؛ با این تفاوت که متغیر خودکارآمدی (4) را نیز لحاظ کرده است. ادراک فرد از توانایی خود را انجام فعالیت های خاص با در نظر گرفتن منابع شخصی و اجتماعی را خودکارآمدی می گویند. تحقیقات بسیاری این موضوع را تأیید کرده اند که خودکارآمدی، یک عامل مهم در پیش بینی رفتارهای سلامت است.

نظریه رفتار طراحی شده: (5)

این الگو، یک الگوی اجتماعی - روان شناختی است که در پیش بینی بعضی از انواع تغییرات رفتاری در حوزه سلامت، بسیار کارآمد است. نقاط قوت این الگو، توجه به عوامل اجتماعی و هیجانی به عنوان تعیین کننده های مهم تغییرات رفتاری، و ارائه ی اهداف رفتاری به مثابه ی پیش درآمد رفتار (6) است.

الگوی فرآیند رفتار سلامت: (7)

این الگو، از نظریه رفتار طراحی شده اقتباس شده است که با تقسیم فرآیند تغییر به یک مرحله انگیزشی - که به قصد عمل (8) منتهی می شود - و یک مرحله کنش - که با طرح های عمل و نگهداری تغییر ارتباط دارد - یک ساختار زمانی را به فرآیند تغییر تحمیل می کند.

الگوی فرانظریه ای: (9)

بر اساس این الگو، تغییر در طی پنج مرحله که از مشاهدات روان درمانی به دست آمده اند، صورت می گیرد. این الگو ابزار مفیدی برای تعیین جایگاه مراجع در چرخه ی تغییر به دست می دهد. به این ترتیب، امکان طراحی مداخلات مناسب درمانی فراهم می شود.

هدف الگوهای باور سلامت

امروزه دیگر در جامعه غرب، بیماری های مسری و محرومیت های اجتماعی، جزء عوامل اصلی ناخوشی و مرگ زودرس به شمار نمی روند؛ بلکه خطرهای جدیدی سر بر آورده اند که ارتباط وثیقی با رفتار شخصی ما دارند. در این میان روان شناسی سلامت به رفتارهایی می پردازد که برای سلامت ما پیامدهایی دارند. این رفتارها، عبارتند از رفتارهای ارتقای سلامت (10) (مثل ورزش، برخورداری از رژیم غذایی مناسب)، رفتارهای حافظ سلامت (11) (مثل واکسیناسیون، استفاده از کلاه ایمنی هنگام موتور سواری)، و رفتارهای مضر به سلامت (12) (مثل استعمال سیگار). الگوهای باور سلامت، تلاش هایی هستند که می خواهند تأثیرات شخصی و اجتماعی مرتبط با این نوع رفتارها را بشناسند. این الگوها، سه هدف اساسی دارند: ارائه ی فهم روشن تر در مورد این رفتارها، پیش بینی پیامدهای آن ها و کمک به طراحی مداخلات لازم در جاهای مناسب، از قبیل عرضه ی امور مربوط به ارتقای سلامت.
بررسی این الگوها از راه تحقیقات، مستلزم سنجش رفتارهاست، و این امر می تواند مشکل ساز باشد؛ زیرا از طرفی طراحی یک مقیاس مناسب برای سنجش (مثلاً پاداش مشاهده شده برای انجام دادن یک عمل خاص) کار ساده ای نیست، و از سوی دیگر اعتبار این مقیاس ها نیز، اغلب مورد تردید واقع می شود. مقایسه میان تحقیقات، زمانی که مقیاس ها بر مبنای روش های متفاوت ساخته می شوند، بسیار دشوار است.
به نظر می رسد که شش طبقه ی گسترده از عوامل، رفتار سلامت را پیش بینی می کنند: عوامل ژنتیکی (آمادگی ارثی نسبت به بیماری)، عوامل اجتماعی (مثل هنجارها، یادگیری اجتماعی)، عوامل هیجانی (فشار روانی، ترس)، ادراک نشانگان (13) (درد، ضربان قلب نامنظم، و غیره)، باورهای بیمار و باورهای متخصصان سلامت. بیشتر تحقیقات روی باورهای افراد و کیفیت تعامل باورها با دیگر عوامل، در جهت ایجاد و اصلاح رفتارهای سالم متمرکز شده اند.

الگوی پایه ی در باور سلامت

بر اساس الگوی پایه، رفتار سلامت تابع پنج متغیر است (نمودار 1). همان طور که در تصویر 1 نشان داده شده است، اگر فردی معتقد باشد با توجه به تاریخچه ی خانوادگی اش، امکان ابتلای وی به عارضه قلبی بالاست، بر اساس پیش بینی این الگو، احتمال تغییر رفتار بیشتر است.
** توضیح تصویر:
نمودار 1. الگوی پایه ی باور سلامت
تحقیقاتی وجود دارند که این الگو را تأیید می کنند؛ ولی انتقاداتی نیز به آن وارد شده است. برای نمونه، این الگو هیچ تبیینی برای ترس ها، عوامل اجتماعی یا دیگر موانع عمل ارائه نکرده است. البته در این الگو، تصمیم گیری های منطقی تا حدودی در ارزیابی هزینه ها و منافع لحاظ می شوند.

الگوی انگیزه ی حفاظت

این الگو را می توان گسترش الگوی پایه در نظر گرفت که به طور خاص، برای شناخت چگونگی واکنش افراد به ارتباطات وحشت انگیز طراحی شده است. انگیزه ی انجام دادن این رفتارهای حفاظتی، تابع شش متغیر است: شدت تهدید، آسیب پذیری ادراک شده نسبت به تهدید، توانایی در انجام دادن رفتار مقابله ای لازم (خودکارآمدی)، کارآیی رفتار در کاهش ترس، هزینه های اجرای رفتار حفاظتی و پاداش های مرتبط با رفتار ناسازگارانه. خودکار آمدی، از مفاهیم محوری در این الگو است. اگر خودکارآمدی پایین باشد، احتمال انجام دادن رفتار حفاظتی از سوی فرد، ضعیف است. همچنین اگر هزینه ها و پاداش ها بالا باشند، احتمال وقوع رفتار کاهش می یابد. این الگو مانند الگوی پایه، تا حدودی متضمن فرآیند پردازش منطقی اطلاعات است؛ ولی برای عوامل اجتماعی نقشی در نظر نمی گیرد. با وجود این، تعدادی از پژوهش ها این الگو را تأیید کرده اند. برای مثال، تحقیقات نشان داده اند که در معاینه سینه به وسیله خود فرد کارآیی ادراک شده رفتار، شدت بیماری و خودکار آمدی، بهترین پیش بینی کننده هایی هستند که تصمیم فرد بر انجام دادن معاینه را نشان می دهند.

نظریه رفتار طراحی شده

نظریه رفتار طراحی شده، یک الگوی کلی است که رابطه ی میان نگرش ها و رفتار را بررسی می کند. این الگو تأکید می کند که قصد، (17) (یعنی طرح اجرای یک رفتار خاص) مهم ترین عامل تعیین کننده ی آن رفتار است. قصد انجام دادن یک کار، نتیجه ی دو فرآیند شناختی موازی است که یکی از آن به باورهای فرد در مورد رفتار، و دیگری به هنجارهای اجتماعی مربوط می شود. خودکارآمدی به عنوان عامل سوم عمل می کند (تصویر 2). این مدل در مورد رفتارهایی مثل استفاده از وسایل ضد بارداری، شروع و ترک سیگار و شرکت در تمرین های ورزشی به کار رفته است؛ این الگو قدرت پیش بینی بالایی دارد.
** توضیح تصویر:
نمودار 2. مؤلفه های تئوری رفتار طراحی شده.

الگوی فرآیند رفتار سلامت

این الگو به نظریه ی رفتار طراحی شده شباهت دارد، ‌با این تفاوت که شامل یک بعد زمانی (18) نیز می شود؛ به این ترتیب که تغییرات طی دو مرحله، نخست طی یک مرحله ی انگیزشی و به دنبال آن یک مرحله ی عمل محقق می شوند. ارزیابی تهدید، پیامد و خودکارآمدی در مرحله ی انگیزشی رخ می دهند، و به قصد انجام دادن یا ترک کردن عمل منجر می انجامد. مرحله عمل، تلفیقی از عوامل شناختی و موقعیتی است (تصویر 3). در این طرح، نخست ارزیابی انتظار تهدید - و - پیامد می آید، و سپس قضاوت در مورد خودکارآمدی مطرح می شود. اگر این ارزیابی و قضاوت به قصد عمل منجر شوند، فرد با جزئیات بیشتری آنچه را که باید برای رسیدن به هدف انجام دهد، مد نظر قرار خواهد داد. این مرحله مستقیماً تحت تأثیر ادراک فرد از خودکارآمدی و عوامل موقعیتی - و نه انتظار پیامد - قرار دارد. زمانی که فعالیتی آغاز می شود، لازم است که تداوم یابد؛ رفتاری که از تأیید اجتماعی برخوردار شود، به احتمال زیاد ادامه خواهد یافت.
** توضیح تصویر:
نمودار 3. الگوی فرآیند عمل سلامت

الگوی فرانظریه ای

این الگو، مبتنی بر داده هایی است که از بیماران متقاضی روان درمانی گردآوری شده است. در این الگو پنج مرحله ی پیشنهاد می شود:
* پیش از تأملی: (19) در نظر نداشتن هیچ گونه تغییر؛
* تأملی: (20) اراده کردن تغییر بدون در نظر گرفتن انجام دادن کاری به صورت فعال؛
* آمادگی: (21) انجام دادن تغییرات کوچک؛
* عمل: (22) انجام دادن رفتار جدید به صورت فعال برای غلبه بر مشکل؛
* نگهداری: (23) نگهداری تغییرات در طول زمان.
این مراحل مانند مراحل موجود در دیگر الگوها، به صورت خطی محقق نمی شوند، و یک فرد ممکن است پیش از پیشرفت بیشتر، در میان مراحل چندین بار جابه جا شود. از آن جا که بازگشت به وضعیت سابق، ویژگی مشترک بعضی از تغییرات رفتاری (مثل ترک سیگار و کم کردن وزن) است، این الگو را با عنوان "درب گردان" وصف کرده اند (نمودار 4). این الگو در زمینه ی چندین رفتار مرتبط با سلامت آزمون شده است، و داده ها از وجود پنج مرحله برای تغییر حمایت می کنند. بر اساس پیش بینی این الگو، بهترین نتایج در وضعیتی به دست می آیند که مداخلات با مرحله ای که مراجع در آن قرار دارد، متناسب باشد، نه این که به شیوه ای یکسان برای تمام افراد به اجرا درآید.
** توضیح تصویر:
نمودار 4. الگوی مراحل تغییر فرانظریه ای تحت عنوان "درب گردان". ترسیم مجدد از پروچاسکا، جی. اُ. ونوکراس،‌ جی. سی. (1994) نظریه های روان درمانی: یک تحلیل فرانظریه ای (ویرایش سوم). تجدید چاپ با مجوزو ادسورث،‌ شاخه ای از دانش تامسون.

پی نوشت ها :

1. health belief models.
2. The basic health belief model.
3. The protection motivation model.
4. self efficacy.
5. The theory of planned behavior.
6. precursor to action.
7. The health action process model.
8. intention to act.
9. The transtheoretical model.
10. health promoting.
11. health protecting.
12. health impairing.
13. perception of symptoms.
14. percieved susceptibility.
15. percieved severity of the illness.
16. cue to action.
17. intention.
18. temporal.
19. precontemplation.
20. contemplation.
21. preparation.
22. action.
23. maintenance.

منبع مقاله :
کریستنسن، یان و هاگ واگنر و سباستین هالیدی؛ (1385)، روان شناسی عمومی، گروه مترجمان، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله)، چاپ اول.