ادبیات کودکان و نوجوانان در آیینه پیدایش

تا قبل از دو، سه قرن پیش، کودکان و نوجوانان در سراسر طول تاریخ جایگاه ویژه ای نداشتند و حتی بعضاً به حساب آورده نمی شدند. به دنیا می آمدند، دوران طفولیت را پشت سر می گذاشتند، ایام نوجوانی و به دنبال آن جوانی را سپری می کردند و سرانجام بدون اینکه خود آگاه باشند، جامه ای مانند جامه ی پدر یا مادر به تن می کردند و ناچار بودند همچون پدر و مادر بیندیشند، همچون آنها زندگی کنند و کم کم به کسوت و سن و سال پدر و مادر نایل شده، زندگی بزرگسالی را آغاز کنند.
مورخین بر این باورند که ادبیات کودکان و نوجوانان زمانِ شروع معیّنی ندارد و از هنگامی که مادر و کودک وجود داشته اند، مشکلی از ادبیات کودک نیز خلق شده است. عده ای هم پیدایش صنعت چاپ را - که توانست دگرگونی های بسزایی بوجود آورد- طلیعه ی ادبیات کودک می دانند.
به هر حال با غور و تحقیقاتی چند می توان گفت: قرن هفده ی میلادی طلیعه ای بود برای بعضی حرکتهای فرهنگی در راستای رشد و اعتلای ادبیات کودکان و نوجوانان، و به تقریب می توان گفت: فرم ابتداییِ ادبیات، هنرها و روانشناسی کودک در این سده در کشورهای مختلف اروپایی شکل گرفت و بطور جَسته، گریخته در زمینه های مختلف کارهایی مقدماتی انجام شد. کارهایی که زیر بنایی بود برای آینده ی این قشر عظیم جامعه. کارهایی مانند نَقلِ اسطوره ها، حکایتها، مَتَلها و افسانه های قدیمی از زبانِ مادر بزرگها و پدر بزرگها و انتقال آداب و رسوم و فرهنگِ اجداد و نیاکان به کودکان و نوجوانان.
در اواسط این قرن در کشور فرانسه، نویسنده ای به نام «شارل پرو» (1) ضمن قلمزنی هایی که برای بزرگسالان داشت، حکایات و داستانواره هایی کوتاه و مختصر هم برای کودکان جمع آوری کرد و برای آنها خواند و باب قصه گویی را گشود، ولی به علت نبودن پیش زمینه های مناسب و عدم تجربه ی کافی نتوانست توجه مخاطبین را به خود جلب کند.
بعد از «پرو» دو تن از کسانی که علاقمند بودند گوشه ی چشمی به کودکان داشته باشند و خدمتی به آنها کنند «برادران گریم» (2) بودند که در آلمان کتابهایی در زمینه ی حکایات، مَتَل ها، و داستانهای کودکانه جمع آوری کردند و ضمن قرائت آنها برای بچه ها، نسبت به چاپ آنها هم اقدام کردند و بیشتر از «پرو» مورد توجه و تمجید قرار گرفتند.
ولی هنوز هم همه ی این اقدامات، کوچک و ناکارآمد بود و نتوانست توجه همگان را به احساسات پاک و عواطف لطیف اطفال معطوف دارد و پلی به منظور ایجاد ارتباط بین نسل امروز و فردای تاریخ احداث کند.
قرن هیجده تداوم سده ی قبل بود و موضوع روانشناسی و ادب کودک بیش از پیش رشد کرد و تقریباً به نقطه ی اوج خود نزدیکتر شد و در کشورهای مختلف اروپایی کارهای نسبتاً پخته تری برای بچه ها انجام شد. ولی این تازه گامهای اولین بود و نیازهای گوناگون کودکان و نوجوانان را پاسخ نمی داد و به آنها توجه کافی نمی شد.
در قرن نوزده کارهای مقدماتی کم کم جای خود را به کارهای حساب شده و منسجم داد. اولین گام مهم در این ارتباط افتتاح کتابخانه ی مخصوص کودکان و نوجوانان در سال 1861 در شهر منچستر انگلستان بود که نقطه ی عطفی در تاریخ ادبیات کودک به حساب می آید. زیرا افتتاح چنین کتابخانه ای مستلزم داشتن کتابدارانِ ویژه، نویسندگان ویژه و شعرایِ ویژه بود که به تدریج در طول تاریخ بوجود آمد و نقطه ی درخشانی در تاریخ آموزش و پرورش جهان شد.
بعد از منچستر طولی نکشید که در سایر کشورهای اروپایی و بعضاً شرقی به تبعیت از انگلستان کتابخانه ها و مراکز فرهنگی، تفریحیِ خاص اطفال بوجود آمد و رفته رفته حساب این قشر از حساب بزرگسالان جدا شد و آمار کتابها و نشریاتی که برای گروههای مختلف کودکان تهیه شد، سیر صعودی پیدا کرد و سالانه میلیون ها کتاب در زمینه ی روان شناسی و شعر و ادب کودک به دست چاپ سپرده شد و رفته رفته چهره ی اجتماعی، فرهنگی، اروپا دگرگون شده، مواد و منابع مختلف کتابی و غیرکتابی (سمعی و بصری) برای نوجوانان تهیه و در اختیار آن ها قرار گرفت.
از جمله کشورهای شرقی که در این سده توجه کافی به ادبیات کودکان نشان داد کشور ژاپن بود.
ژاپنی ها در اوایل قرن نوزدهم مجموعه های چند جلدی از افسانه های مردم خویش را برای کودکان و نوجوانان منتشر کردند و بچه های آن روزگار را با فرهنگ و ادبیات غرب آشنا کرده و با انتشار چندین مجله ی مخصوص کودکان، نسبت به تربیت فکری و فرهنگی نسل جوان اهتمام ورزیدند.
اما سزاوار نیست که مقاله یا کتابی در ارتباط با پیدایش ادبیات کودکان جهان نوشت و ذکر خیری از «پدرِ ادبیات کودکان» نکرد .
اولین نویسنده ای که به طور جدی فقط برای کودکان شروع به کار کرد، کسی نبود جز «هانس کریستین اندرُسن» (3). این مرد که نام او امروزه زینت بخش بزرگترین جایزه ی ادبیات کودکان در جهان است، در سال 1805 میلادی در شمال اروپا، در کشور دانمارک، پا به عرصه ی وجود گذاشت.
اندرسن بیشتر عمر خود را وقف بچه ها کرد و افسانه های عامیانه تخیلی و داستانهای توصیفی زیبایی برای آنها نوشت و خیلی زود جای خود را در دلِ کودکان و نوجوانان باز کرد، بطوری که او را پایه گذار ادبیات جدید برای کودکان و نوجوانان می دانند.
بدون شک اندرُسن یکی از مشهورترین پیشگامان ادبیات کودک در جهان است.
که بلحاظ عشق و علاقه ی وافری که به بچه ها داشت «پدر ادبیات کودکان» لقب گرفت. به همین دلیل هر ساله روز سوم آوریل (چهاردهم فروردین) سالگرد تولد اندرسن به نام او «روز جهانی کودک و نوجوان» نام گذاری شده است که در سراسر جهان این روز را جشن می گیرند و به شعرا، نویسندگان و محققین کتابهای کودکان و نوجوانان در زمینه های مختلفِ ادبیات داستانی، شعر و روانشناسی کودک و هنرهای دید و شنودیِ کودکان و... جوایز ارزنده ای اهداء می شود.
«هانس کریستین اندرسن» بعد از عُمری خدمتگزاری به همه ی کودکان و نوجوانان جهان سرانجام شمع وجود پر فروغ پدرِ ادبیات کودک در سال 1875 میلادی به خاموشی گرایید.
همه ی افسانه های عامیانه ی او و قصه های زیبایش از جهت تخیّل و لطف حُزن آمیز و شایان توجه است. مشهورترین داستان اندرسن «لباسِ پادشاه» نام داشت که همه ی نویسندگان بعد از او را به تقلید از داستانهایش وا داشت.
قرن بیست، قرن تکامل و ارتقاء بود. در اوایل این سده در فرانسه مردی با نام مستعار «پرکاستور» (4) با توجه به علاقه ی زیادی که کودکان نسبت به طبیعت و نقاشی از خود نشان می دادند، کتابهای مصوری برای آنها به چاپ رساند. کتابهایی که دارای داستانهایی جالب با تصاویر زیبایی از طبیعت بود.
می توان گفت پرکاستور با آوردن طبیعت و تصویر به کتابهای کودکان تحولی عظیم در علاقمندی این قشر پدیدار کرد. کتابهای مصور او به نام «آلبومهای پرکاستور» از شهرت جهانی برخوردارند. این کتابها در واقع پُلی بود بین «طبیعت » و «کودکان» .
عده ای قرن بیستم را قرن «کودک » نیز گفته اند. به طوری که ما هر روز در سراسر جهان شاهد برگزاری کنفرانسها و سمینارهای مختلف درباره کودکان و مباحث مربوط به کتابخوانی آنها هستیم.
هر سال روز جهانی کتاب کودک در سراسر گیتی با شکوه هر چه تمامتر برگزار می شود و هر بار یکی از نویسندگان معروف برای کودکان و نوجوانان پیام و شعار می فرستد و کتابهای زیادی در زمینه های مختلف پرورشی و روانشناختی کودکان و همچنین مجموعه های داستانی، شعر، مقاله و... انتشار می یابد.
امروزه در آستانه ی قرن بیست و یک، اگر چه دیگر نه «پرو » ای وجود دارد، نه برادران «گریم» ، نه «اندرسن» نه «پرکاستور» و نه... اما در عوض نسل جدیدی از نویسندگانی توانمند، راه آنها را پی گرفته و به تقلید و استقبال از این پیشگامان، پلی زده اند بین کودک و کودکان. کودک و محیط های اجتماعی کاملاً متفاوت. کودکان و دنیای ناشناخته ی آینده. به طوری که امروزه ارائه ی کارهای کودکانه در زمینه های داستان، شعر، سینما، نمایشنامه، تئاتر، موسیقی، نقاشی، کارتون و... در سراسر جهان نه تنها از کارهای بزرگسالان کم اهمیت تر نبوده، بلکه در زمینه هایی حتی از کارهای بزرگسالان هم پیشی گرفته است.

پی‌نوشت‌ها:

1- Charles Perrault
2- Jacob , Wilhelm Grimm
3- Hans Christian Andersen
4- Pere Castor