کاربرد وسرانجام ابنیه صفوی اصفهان در دوران حکومت ظل السلطان

چکیده :

اصفهان در دوران صفویه به اوج شکوفایی رسید به گونه ای که نه فقط مورد تحسین نویسندگان ایرانی قرار گرفت بلکه گردشگران خارجی مانند شاردن ، دیولافولا و دیگران همواره این شهر را مورد تحسین قرار داده اند. اینکه مجموعه بناهای موجود از دوره صفویه در زمان ظل السلطان حاکم قاجاری اصفهان چه کاربردی داشته و نهایتا سرنوشت آن ها چه شده است موضوع این مقاله می باشد.
کلید وازه : اصفهان ، صفویه ، مسعود میرزا

مقدمه:

شاهزاده مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان، در روز شنبه بیستم ماه صفر 1266 از مادری غیر قاجاری و صیغه ای به نام عفت السلطنه متولد شد . وی در بین برادرانش از همه بزرگتر بود . مظفر الدین میرزا که حدود سه سال از ظل السلطان کوچک تر بود، بیشتر مورد توجه ناصر الدین شاه قرار گرفت . مظفر الدین میرزا در سال 1274 به ولیعهدی انتخاب گردید و به تبریز فرستاده شد . عدم انتخاب ظل السلطان به ولیعهدی به علت غیر قاجاری بودن مادرش بیان شده است . مسعود میرزا در سال 1251 به حکومت اصفهان فرستاده شد . وی قریب سی و چهار سال حاکم اصفهان بود و اگر حکومت مازندران و دامغان و دیگر شهرها نیز به این سال ها افزوده گردد، نزدیک به چهل و پنج سال حاکم این حدود بوده است . ظل السلطان در سال 1279 با همدم الملوک ازدواج کرد و تا پایان عمر وی در اصفهان با او به زندگی ادامه داد . ظل السلطان از سفر هایی که تا قبل از حکومت اصفهان به این شهر داشته، یاد کرده است . وی اشاره می کند بعد از خانلر میرزا، حکومت اصفهان به حسین میرزا ملقب به جلال الدوله محول گردید . در این هنگام خود حاکمیت استر آباد و گرگان را داشته؛ بنا براین قالی های گرگانی و اسبهای ترکمانی به عنوان هدیه برای جلال الدوله می فرستاده است . ( مسعود میرزا، 90:1362 )

حکومت مسعود میرزا در اصفهان:

مسعود میرزا، در هنگام سفر به اصفهان و استقبال حاکم از او، در باغ قوشخانه خلعت پوشیده و در بین استقبال مردم به عمارت سر پوشیده راهنمایی می شود . وی بعد از این سفر و در سال 1251 به حا کمیت اصفهان دست می یابد . شورش هایی صورت گرفته علیه ظل السلطان در اصفهان، از محبوبیت او نزد پدرش نمی کاهد و حتی حکومت یزد هم ضمیمه ی حکومت او می شود . مسعود میرزا در کتاب خود، از ساخت و سازهایش یاد می کند . او به ساخت عمارت هایی در حسن آباد ، الیادران و دیگر جاها پرداخته است . در ابتدای حاکمیت ظل السلطان، سخن از قابلیت وی در امر اداره اصفهان بوده است . (کاساکوفسکی، 85:2535 ) مسعود میرزا با کمک گرفتن از اتریشی ها ، سپاهی هماهنگ برای این شهر تدارک دیده بود . ( مسعود میرزا، 316:1362 ) وی به دنبال آرام کردن شهر و دور کردن آن از دزدی ، قمار بازی و دیگر خلاف ها ، مناصب اداری از جمله داروغه گری را احیا و با جدیت آن را دنبال نمود . اصفهان در این زمان به مانند پایتخت دوم قاجار گردیده و ظل السلطان به افتتاح کارخانه و شرکت برای آبادانی آن همت گماشته بود . او در ابتدای حاکمیتش به ابنیه بر جای مانده از گذشتگان توجه خاص مبذول می داشت و علاوه به تعمیر آنها ، مقر حاکمیت و منزل خود را در این بناها قرار داده بود . قصر شاهی که شامل باغ ها و ایوان های متعدد بود و شاردن این محیط چهار میل و نیمی را مکانی برای پذیرش سفرا و دیدن بازی گوی و چوگان دانسته است، در این زمان مقر حکومت ظل السلطان گردیده بود . وی حیاط ها و اطاق هایی را که به میدان نقش جهان متصل می شد، به ادارات واگذار کرده بود . ( کرزن، 1373 : 9-38 ) مسعود میرزا در کتاب تاریخ مسعودی به اهمیت عالی قاپو اشاره کرده و درب آنجا که به روایتی از نجف اشرف آورده شده بود را مقدس دانسته است . این درب که روزگاری محل بست و دارالامان بود، به محلی برای بستن نیاز و دادن نذورات تغییر شکل داده و ظل السلطان نیز برای دادن نذورات به آنجا می رفته است . ( مسعود میرزا ، 184:1362 )
بار گاه شاه عباس دوم هم در این عصر مورد استفاده قرار گرفت . کرزن که در این عصر به ایران سفر کرده، شاهد بر تخت نشستن ظل السلطان در این عمارت و رسیدگی به امورات اصفهان بوده است. ( کرزن، 548:1373 ) براون نیز که در همین روز ها در اصفهان بوده است، از دیدار با رکن الملک ،کفیل حکومت اصفهان، در این عمارت سخن می گوید . ( براون، 301:1373 ) در عقب ایوان چهل ستون تالاری قرار دارد که در ایام ظل السلطان نیز سا لم بوده و وی و وزرایش در آنجا به مشکلات مردم رسیدگی می کرده اند . ( کرزن، 42:1373 ) همان طور که مشاهده می شود ظل السلطان همانند پدرش ناصر الدین شاه، در اصفهان برای خود دربار و درگاهی داشته است . در تصویر صفحه 504 تاریخ مسعودی، او و میهما نا نش در عمارت چهل ستون در سال 1311 مشاهده می شوند (ر.ک. مسعود میرزا ، 327:1362 ) و این دلیلی بر توجه وی به عمارت های زمان صفویه می باشد . ظل ا لسلطان همچنین عمارت باغ کاج را به شکلی نو در آورده و در آن دفتر خانه و دیوان خانه تشکیل داده بود . ( اصفهانی ، 36:1368 ) این باغ از شمال شرقی به چهل ستون وصل می شده و به عنوان عمارتی عالی مورد استفاده قاجارها قرار می گرفته است برخی از منابع نیز از باغ نو به عنوان منزل ظل السلطان یاد می کنند . ( برای نمونه .ر.ک. انصاری، 349:1321 ) مجموعه سعادت آباد که در دوران افغان ها تخریب شده بود، در این ایام مورد مرمت قرار می گیرد . دراین باز سازی ها، آب به وسیله بستن سد، در آن سمت جریان پیدا می کند و ظل السلطان و دیگر مردم به جشن و سرور در این مجموعه می پردازند . ( جناب ، 101:1386 ) ظل السلطان با تعمیر میدان چهار حوض، که در روبروی تالار طویله واقع شده بود، آنجا را محلی برای تمرین نظامیان قرار داد . (اصفهانی، 40:1368 ) از ساخت و ساز های وی، تکیه ای وسیع تر از تکیه تهران و خانه هایی به سبک قاجاری نیز باقی مانده است . ( افضل الملک ، 117:1380 ) تعمیرات او در میدان نقش جهان ، عمارت رشک جنان ، بازارچه بلند و غیره، شاهدی افزونتر بر توجه وی نسبت به آبادانی اصفهان می باشد .
روزنامه فرهنگ، که در عصر ظل ا لسلطان در اصفهان به چاپ می رسیده است، از ساخت و ساز و تعمیرات ابنیه صفویه به دست مسعود میرزا مطالبی آورده است . ظل السلطان به دلیل علاقه به امور نظامی، مکان های مختلفی را جهت آسایش سپاهش فراهم می کرده است . از جمله عمارت توپخانه در چهار باغ، که برای مشق نظامیان و انبار مهمات ، ایجاد گشته بود . ( رجایی ، 77:1386 ) او به تعمیر و ساخت و ساز هایی در عمارات چهل ستون و هشت بهشت هم پرداخته و در باغ های این دو مکان، به غرس درختان و کاشت گل ها همت گماشته است. ( فرهنگ ، 1303: شماره 383 ) به گفته این روزنامه، ظل السلطان به مرمت رشک جنان که روزگاری اندرونی حکام بود،اقدام کرده است. ( فرهنگ ، 1301: شماره 272) هشت بهشت، کاخ باقی مانده از عصر شاه سلیمان صفوی، به افتخار الدوله واگذار گشته و توسط ظل السلطان و خواهرش مورد مرمت و باز سازی قرار گرفته است. ( فرهنگ ، 1303: شماره 383 ) عمارت صدری، که در این دوره طعمه آتش گشته و آسیب هایی دیده بود، هم مورد باز سازی قرار گرفت . ( فرهنگ، 1304: شماره 417 ) روزنامه فرهنگ، همچنین از تعمیر پل ها و بقیه ابنیه توسط ظل السلطان یاد کرده است . ( فرهنگ، 1297: شماره 46 ) جالب توجه است که در سال 1305، چهل ستون به عنوان موزه ای برای آثار بر جای مانده از گذشتگان محسوب می شده است . ( فرهنگ، 1305: شماره 588 ) گرچه صحت اکثر این تعمیرات توسط ظل السلطان، در منابع تأیید می شود ولی نباید از این نکته غافل ماند که این روزنامه هم زمان با حکومت ظل السلطان به چاپ می رسیده و مدیر این روزنامه، دکتر سر تیپ، بسیار مورد اعتماد ظل السلطان بوده و حکومیت ، مکانی را برای این روزنامه در میدان نقش جهان در نظر گرفته بوده است پس بی تردید این روزنامه از گفتن ویژگی های بد ظل السلطان و تخریبات یا بی توجهی هایی که توسط وی در اصفهان صورت می گرفته، چشم پوشی می کرده است .
اما به صورت جمع بندی از این سال ها نظر لیدی شیل مورد تائید است که راجع به اصفهان در این عصر می گوید : " در حال حاضر اصفهان راه آبادانی را پیش گرفته و بمرور از صورت ویرانه سابق در می آید . بناهای تاریخی باز ماندۀ آن – همانطور که قبلاً گفتم – در حال مرمت است . تجارت این شهر رو به رونق گذاشته است و تجار آن روز بروز ثروتمند تر می شوند و به نظر می رسد که اگر همین رویه معتدل حکومت ، به صورت مستمر ادامه یابد ، با توجه به حاصلخیزی خاک اصفهان ، در آینده نزدیک ساکنان این شهر تاریخی شاهد باز گشت عظمت و افتخار گذشته ... " خود باشند . ( لیدی شیل، 197:1362 ) رونق اصفهان دراین دوره سبب حضور مجدد انگلیس و روس در این شهر شده بود. ( دولت آبادی ، 87:1362 ) اصفهان در این دوره از لحاظ فعالیت تجاری و اقتصادی سهمی برای خود در نظر گرفته بود و بازار قیصریه و ضرابخانه ی آن رونق گذشته را بر خود می دیدند . ( شفقی، 320:1381 حضور مشاوران با لیاقتی چون مشیر انصاری را در این آبادانی ها نباید از نظر دور داشت . مسعود میرزا با وجود این مشاور با کفایت و با پروراندن سودای پادشاهی در سرش به ساخت و ساز هایی چون قورخانه ، توپخانه و مرمت آثار و ابنیه اصفهان همت گماشت . ( انصاری، 505:1321 ) در سال 1291، مشیر انصاری و رحیم خان بیگلر بیگی، دو مشاور آگاه حاکم اصفهان، در کنار وی به اوضاع اصفهان رسیدگی می کردند و این دلیلی بزرگ بر آبادانی اصفهان گردیده بود . ( انصاری، 540:1321 ) بعد از مرگ مشیر انصاری و دیگر مشاوران، برخی از نوکرهای مغرض ظل السلطان دورش را گرفتند . آنها مکرر سخن چینی کرده و ذهن مسعود میرزا را مشوش گردانیدند . از سویی نزدیک شدن روزهای پادشاهی مظفرالدین شاه نیز این آشفتگی را بیشتر ساخت . دیگر شخصیتی چون مشیر انصاری نیز وجود نداشت تا ذهن نا آرام ظل السلطان را تسلی بخشد . پس از این جریانات بود که رفتار ظل السلطان نسبت به امورات و ابنیه اصفهان تغییری اساسی یافت. از این زمان، بی توجهی های او نسبت به ابنیه ای که روزگاری خود دستور به ساخت و تعمیر آن ها داده بود، آغاز می شود. وی دستور داد بر تمام نقاشی های به جا مانده از دوران صفوی در چهل ستون، عالی قاپو و دیگر ابنیه ی باقی مانده از آن دوران، گچ بکشند. ( براون، 1371: 300) عدم توجه به ابنیه ای چون چهل ستون، در حدی بوده است که در این مکان، تنها کارگرانی که برای ظل السلطان چادر مسافرتی می دوخته اند، حضور داشته اند. ( دیولافوا، 1378: 287) حتی مسعود میرزا تصمیم به تخریب کلی این بنا می گیرد که توسط حاج محمد ابراهیم ملک التجار منصرف می گردد . ( اصفهانی ، 34:1368 )
علاوه بر عمارت چهل ستون که در ایام ظل السلطان مورد توجه و مکانی برای رسیدگی به امور مردم بوده است ، عمارت هایی چون تالار طویله و تالار اشرف نیز مورد بی مهری قرار گرفتند . عمارت تالار طویله که روزگاری محل سلام و بار شاه عباس دوم بود، در سال 1317 قمری ( 1802 میلادی ) ویران گردید . ( مستوفی ، 212:1375 ) عمارت اشرف – واقع دئر خیابان پشت میدان امام حسین "ع" کنونی - که با گچ گبری های زیبا تزیین گردیده بود، جز قسمت اندکی منهدم گردید. ( انصاری، 351:1321 ) عمارت صدری که در بین عمارات صفویه جایی را برای خود از نظر شکوه ایجاد کرده بود، ( همایی، 42:1384 ) به ضمیمه عمارات صفویه در سال 1318 تخریب گردید. ( مهدوی، 19:1382 ) مجموعه سعادت آباد که دیر هنگامی از آبادی آن به وسیله ظل السلطان نگذشته بود، مورد بی مهری شدید قرار گرفت . قصر هفت دست هم که در سال 1056 توسط شاه عباس دوم در محله گبران احداث شده و میان پل الله وردیخان و خواجو قرار گرفته بود، به امر ظل السلطان تخریب گردید . ( رفیعی مهر آبادی، 62:1352 ) در این میان خواهش کردن و پول دادن حاج محمد ابراهیم ملک التجار برای منصرف کردن ظل السلطان و واگذاری قصر به وی مورد ثمر واقع نگردید و هفت دست منهدم گشت . ( جناب، 245:1371) عمارت نمکدان نیز به دستور شاهزاده خراب و از مصالح آن عمارتی برای او ترتیب داده شد. ( همایی، 284:1384 ) در واقعیتی غم انگیز، بر ویرانه های این بناها، خانه ها و کارخانه هایی مانند کارخانه ی وطن شکل گرفت تا جای آنها برای همیشه متروک نماند . ( جناب، 245:1371 ) میزان تخریب عمارات در این دوره، به حدی اسف بار بوده که عمارات باقی مانده از صفویه، که در ابتدای همین حکومت نیز مورد توجه بود، محلی برای کشت غله ، توتون و سبزی می شود. ( پولاک، 78:1368 ) منابع میزان تخریبات را تا سی عمارت و بنا برشمرده اند . برخی از این آثار و ابنیه تخریب شده عبارتند از: عمارات نمکدان ، هفت دست ، اشرف ، هزار جریب ، آیینه خانه ، تالار طویله ، صدری و عمارت جهان نما.
کسرائیل خانم، ملقب به افتخار الدوله، نامزد ابو الفتح خان و خواهر ظل السلطان، در تخریب ابنیه اصفهان به برادرش کمک می کرده است . ( مسعود میرزا، 198:1362 ) آنها که در عمارت هشت بهشت سکونت داشتند، علاوه بر قطعه قطعه کردن باغ و فروختن آن به دیگران، به تخریب سایر ابنیه همت گماشتند . ( انصاری، 348:1321 ) باغ خرگاه ، قصر جهان نما و عمارت بهشت آئین که همه بر جای مانده از دوره صفویان بودند و روزگاری دولتخانه صفویه را تشکیل می دادند، به دستور کسرائیل ویران گشتند . اطاق مروارید، حوض خانه ای دارای عمارت و تزیینات نقاشی زیبا، واقع در تالار طویله بود که توسط وی ویران گردید به گفته ی همایی، کسرائیل در تخریب مجموعه سعادت آباد نیز دخالت داشته است . (همایی، 298:1384 )
علت تغییر ناگهانی رفتار ظل السلطان نسبت به اداره شهر اصفهان و ابنیه این شهر مورد توجه منابع قرار گرفته است . هر منبع دلیلی را برای خود بر گزیده و توضیح می دهد . در این جا دلایلی به صورت کلی ارائه می گردد:
الف ) خصومت با دولت صفویه : ( عمرانی ، 88:1384 ) به اشتباه بودن این نظر هنگامی پی برده می شود که تعمیرات و مرمت های ظل السلطان در ابتدای حکومتش بار دیگر مرور گردد . از نظر نگارنده، ظل السلطانی که مقر حکومت خود را در عالی قاپو ، چهل ستون و دیگر ابنیه صفویه قرار داده بود ،هیچ گونه نیتی در این خصوص نداشته است .
ب) فرمان ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه : ظل السلطان سبب تخریب ها را دستور پدرش به این امر ذکر می کند. ( انصاری، 97:1378 ) با توجه به تعمیرات و اصلاحاتی که ناصر الدین شاه در بناها انجام داده و حتی نام وی در عالی قاپو به نام یکی از مرمت گران برده شده است، این دلیل نیز ضعیف به نظر می رسد .دستور مظفر الدین شاه مبنی بر این کار هم، با مرور این مسئله که وی سخت در گیر مسائل پایتخت و تشکیل مجلس و شورش مردم بوده است، چندان صحیح به نظر نمی رسد .
پ) ترس از هوس پادشاهان قاجار نسبت به تصاحب اصفهان و پایتخت قرار دادن آن ( دالمانی، 537:1378 ) این موضوع با توجه به اوضاع آشفته تهران و سخن چینی اطرافیان ظل السلطان قابل بررسی است . زیرا بنا به دلایلی که بعد ها نیز قرار شد پایتخت از تهران به اصفهان منتقل شود، این امر می توانسته دلیلی بر ترس ظل السلطان شده و به ویرانه نشان دادن اصفهان بپردازد .
ت) تبدیل شهر اصفهان به املاک خاصه و فروش به مردم ( کرمانی، 129:1347 ) طبق شواهد موجود، ظل السلطان باغات و املاک صفویه را به وزرا و عمال خود و نیز اشخاص ثروتمند واگذار می کرد. پس ممکن است این مورد یکی از دلایل تخریب ها به حساب آید . از جمله می توان به باغ تخت اشاره کرد که به دستور ظل السلطان توسط میرزا مرتضی خان نوری قطعه قطعه گردید و به مردم فروخته شد .( رفیعی مهر آبادی، 67:1352 )
ث) تامین مصالح قشون ( زنده دل، 35:1331 ) علاقه ی ظل السلطان به سپاهیان و مخارج زیاد ایشان، سبب فروش باغات و ابنیه صفویه به تجار و دولتیان شد تا مخارج آنها را تامین نماید . این دلیل نیز چندان دور از ذهن نیست.
ج) میل به پادشاهی و عدم رسیدن به آن ( ساسانی، بی تا : 257 ) بنا به تائید کرمانی، عدم رسیدن ظل السلطان به پادشاهی، منجر به آتش زدن قیصریه و تخریب سایر ابنیه ای شد که روزگاری به طمع رسیدن به شاهی، به حفظ آن ها می پرداخت. ( کرمانی، 134:1347 ) این امر تا جایی پیش رفت که ظل السلطان که تا قبل از این با عنوانی نیک یاد می شد، به دلیل بستن اسب هایش در هشت بهشت و بی توجهی به عمارات صفویه، به بی آبرو بودن ملقب گردید .
چ) عوامل طبیعی (سیرجانی ، 128:1376 ) در کنار تمام موارد یاد شده، موردی که به طور حتم یکی از دلایل اصلی تخریب در بنا هاست، عدم رعایت استاندار ها در ابنیه است که سبب تابش نور مستقیم آفتاب و وزش باد می گردد . همچنین وجود خشکسالی و قحطی از سویی و طغیان زاینده رود از سوی دیگر منجر به ویرانی ابنیه و یا تشدید تخریب آن گردیده است . از جمله سیلاب 1298 که سبب بالا آمدن آب زاینده رود گردید و منجر به خرابی هایی شد. با مرور این بحث به این نکته پی برده می شود که ظل السلطان در ابتدای حاکمیت خود در اصفهان از ابنیه دولتخانه ی صفویه، برای دولتخانه ی خود استفاده می کرده است . اما پس از طی روزگاری، بنا به دلایل اشاره شده، وی به تخریب و بی توجهی هایی دست می زند که سبب از دست رفتن بسیاری از ابنیه دولتخانه اصفهان می گردد. در واقع او یک بد نامی تاریخی برای خود ایجاد می کند! مسعود میرزا سرانجام در سال 1336 در باغ نو اصفهان در گذشت و در مشهد به خاک سپرده شد.

نتیجه گیری:

با تغییر پایتخت از اصفهان به تهران در سال 1210، اصفهان از دوران اوج خود فاصله گرفت ولی همچنان به عنوان یکی از ایالت ها ی مهم ایران باقی ماند. در دوران قاجار، ایالات مهم به شاهزادگان و صدر اعظم ها واگذار می شد، اصفهان نیز از این امر مستثنی نبود. در زمان فتحعلی شاه، اصفهان به رونق و آبادانی رسید و ابنیه بازمانده از دوره ی صفوی مورد توجه قرار گرفتند. علاوه بر فرمان فتحعلی شاه شاه مبنی بر مرمت ابنیه ی اصفهان، حاکمانی چون حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی و سلطان محمد میرزا سیف الدوله، فرزند فتحعلی شاه، در این دوره به ساخت و ساز در اصفهان پرداختند . اصفهان در عصر محمد شاه به وسیله معتمدالدوله گرجی اداره می گردید. وی به دستور شاه به مرمت بناها همت گماشت. در عصر ناصرالدین شاه در ابتدا حکومت اصفهان به خا نلر میرزا سپرده شد . در این زمان اصفهان به علت رقابت امرا دچار آشفتگی گردیده بود و همین مسئله در تخریب بناها بی تأثیر نبود. سپس حکومت اصفهان به دستور ناصرالدین شاه به چراغ علی خان زنگنه سپرده شد . وی به ساخت و ساز در اصفهان پرداخت و در این هنگام بناهای دولتخانه ای صفویه مورد استفاده قرار گرفتند . در دوران حکومت ظل-السلطان، اصفهان و ابنیه آن در ابتدا مورد توجه بسیار قرار گرفتند، ولی در ادامه با بر تخت نشستن مظفرالدین شاه و فوت مشاوران لایق ظل السلطان، وی تغییر روش داده و به بی توجهی نسبت به آثار اصفهان و تخریب آنها پرداخت . در پی مشروطیت و هرج و مرج هایی که در شهر های بزرگی همانند تبریز و اصفهان رخ داده بود، مردم اصفهان به تجمع در عمارات صفویه پرداختند . این تجمعا ت تخریباتی را به دنبال داشت . در عصر محمد علی شاه عمارت چهل ستون به عنوان انجمن بلدیه تغییر شکل داد . در دوران آخرین پادشاه قاجار، احمد شاه ، جنگ جهانی اول رخ داد و اصفهان مورد تاخت و تاز نیروهای اروپایی قرار گرفت و بناهایی همچون تالار اشرف به انبار اسلحه و مهمات تبدیل شدند . این تغییر کاربری ابنیه تاریخی و سان نیروها در میدان نقش جهان، منجر به تخریب بناها می گردید . به طور کلی می توان سرگذشت دوگانه ای برای ابنیه ی دولتی صفویه در اصفهان دوره ی قاجار در نظر گرفت: عده ای به احیای ابنیه و آبادانی آن ها همت گماشتند و حتی خود نیز به عمارت سازی پرداختند و عده ای در پی آشفتگی ها ی به وجود آمده، به تخریب آن پرداختند. باید توجه داشت که خشکسالی و وقوع جریانات سیاسی در این تخریبات نقشی بسزا داشته است

پی نوشت ها :

1-مدرس دانشگاه و کارشناس ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی

منابع :
آصف . محمد هاشم (1352) ، رستم التواریخ، تهران ، امیر کبیر .
افضل الملک. میرزا غلامحسین (1380) ، سفرنامه اصفهان ، ناصرافشار فر ، تهران،وزارت فرهنگ وارشاداسلامی.
انصاری. میرزا حسن خان جابری (1321) ، تاریخ اصفهان ،ری و همه جهان ،کتابخانه دانشگاه اصفهان .
انصاری. میرزا حسن خان جابری (1378) ، تاریخ اصفهان ، جمشیدمظاهری ،اصفهان ، مشعل .
براون. ادوارد (1371) ، یکسال در میان ایرانیان ، ذبیح الله منصور ، تهران ، صفار .
تحویلدار . حسین بن محمدابراهیم (1388)،جغرافیای اصفهان ، الهه تیرا ، تهران ،اختران .
جناب. میر سید علی (1371) ، الاصفهان ،عباس نصر ، اصفهان ، نشر امور فرهنگی شهر داری اصفهان .
جناب. میر سید علی (1386) ،آثار و ابنیه اصفهان ، رضوان پور عصار ، اصفهان ، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان ، چاپ محمدی .
دیولافوا . مادام (1378) ، سفرنامه مادام دیولافوا "ایران و کلده ..." ، همایون فره وشی ، تهران .
رجایی . عبد المهدی (1386) ، اصفهان از انقلاب مشروطه تا جنگ اول جهانی ، اصفهان ، انتشارات دانشگاه اصفهان .
رجایی . عبد المهدی (1383) ،تاریخ اجتماعی اصفهان در عصر ظل السلطان (از نگاه روزنامه فرهنگ )، اصفهان ، انتشارات دانشگاه اصفهان .
رجایی . عبد المهدی (1385) ، تاریخ مشروطیت اصفهان ، اصفهان ،سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان .
رفیعی مهرآبادی. ابو لقاسم (1352) ، آثار ملی اصفهان ،تهران ،انجمن آثارملی .
ریاضی هروی . محمد یوسف (1372) ،عین الوقایع ، محمد آصف فکرت ، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی .
زنده دل. حسن (1331) ،استان اصفهان ، تهران ، ایران گردان .
ساسانی . خان ملک (بی تا) ،سیاستگران دوره قاجار ، تهران ،بابک.
سایکس. سر پرسی (1368) ، تاریخ ایران ، سید محمد تقی فخر داعی گیلانی ،تهران ، دنیای کتاب .
سایکس . سر پرسی (1336) ،سفرنامه ژنرال سر پرسی سایکس ،حسین سعادت نوری ،تهران ،ابن سینا .
شفقی . سیروس (1381)،جغرافیای اصفهان ، اصفهان ،دانشگاه اصفهان .
کاساکوفسکی.خاطرات کلنل کاساکوفسکی (2535) ،عباسقلی جلی ،تهران ، سیمرغ .
کرزن . جرج.ن (1373)، ایران و قضیه ایران ، غلامعلی وحید مازندرانی ، تهران ،علمی و فرهنگی .
مسعودمیرزا (1362)، تاریخ مسعودی ، تهران ، یساولی .
مهدوی. سید مصلح الدین (1382) ،تاریخچه محله خواجو و تاریخ ساختمان حمام .اصفهان ،چاپ محمدی.
همایی . جلال الدین (1384) ، تاریخ اصفهان ، ماهدخت بانو همایی ، تهران ، هما .
هنرفر . لطف الله (2536) ، اصفهان ، اصفهان ، شرکت سهامی کتابهای جیبی .
هنرفر . لطف الله (1335) ، راهنمای ابنیه تاریخی اصفهان ، اصفهان ، چاپخانه امامی .
هنرفر . لطف الله (1350) ، گنجینه آثار تاریخی اصفهان ، تهران ، چاپخانه زیبا .