عمل شنیع لواط (1) و همجنس بازی از جمله انحرافاتی است که ممکن است گریبانگیر بعضی از این گونه افراد گردد. لذا شرع مقدّس اسلام این عمل شنیع را نامشروع دانسته و شدیداً با آن مخالفت نموده است.
و لازم به ذکر است که عمل شنیع لواط، آثار سوء متفاوت و عواقب شوم متعدّد و کیفر و عقوبت و مجازات گوناگون و مختلفی را در دنیا و آخرت در پی دارد.
در این مقاله به پاره ای از آنها اشاره می کنیم.
1)مجازات و تنبیه معنوی.
2)مجازات و تنبیه حقوقی.
3)مجازات و تنبیه جسمی و بدنی.
4)آثار سوء و عواقب شوم در دنیا.
5)کیفر و عقوبت در آخرت و در روز قیامت.
1ــ مجازات و تنبیه معنوی
در حدیث آمده است: ارتکاب عمل شنیع لواط و همجنس بازی نشانه ی کفر و بی ایمانی می باشد.(2)در حدیث آمده است: شخصی که عمل شنیع لواط انجام می دهد تمام آبهای دنیا او را از آلودگی پاک نخواهد کرد.(3)
2ــ مجازات و تنبیه حقوقی
در حدیث آمده است: فردی که مرتکب عمل شنیع لواط می گردد، نمی تواند با مادر شخصی که این عمل را با او انجام داده است ازدواج نماید.(4)در حدیث آمده است: فردی که مرتکب عمل شنیع لواط می گردد، نمی تواند با دختر شخصی که این عمل را با او انجام داده است ازدواج نماید.(5)
در حدیث آمده است: فردی که مرتکب عمل شنیع لواط می گردد، نمی تواند با خواهر شخصی که این عمل را با او انجام داده است ازدواج نماید.(6)
3ــ مجازات و تنبیه جسمی و بدنی
با مراجعه به کتب فقهی می توان نسبت به موضوعات زیر که بخشی از مطالب مربوط به تنبیه جسمی و بدنی شخصی که مرتکب عمل شنیع لواط می باشد آگاهی و اطّلاع پیدا نمود:
1)معنای لواط در اصطلاح شرع.
2)شرائط تحقّق لواط و وقوع آن.
3)چگونگی و اثبات وقوع لواط.(7)
4)مجازات ارتکاب این عمل.
5)تنوع و گوناگونی مجازات این عمل.
6)علل و اسباب و عوامل تنوّع و گوناگونی مجازات این عمل.
7)شناخت شرایط و وضعیت و موقعیت فردی که مستحقّ مجازات می باشد.
8)شرائط زمانی و مکانی اجرای مجازات.
9)کیفیت اجرای مجازات.
10)شرائط افرادی که می توانند این گونه مجازاتها را اعمال نموده و اجرا کنند. و چگونگی شناخت و احراز صلاحیت آنها.
4ــ آثار سوء و عواقب شوم در دنیا
آثار سوء و عواقب شومی که گریبانگیر قوم حضرت لوت (علیه السلام) شدلازم به یادآوری است که قوم حضرت لوط (علیه السلام) مرتکب عمل شنیع لواط و همجنس بازی می شدند.(9) این جماعت و گروه به خاطر ارتکاب گناه همجنس بازی به مجازاتهای شدیدی رسیده و عقوبتهای سختی گریبانگیر آنها گردید.
در این بخش به پاره ای از آن مجازاتها و عقوبتها اشاره می کنیم:
وَ لوطاً إذ قَالَ لِقَومِهِ أتَأتونَ اَلفَاحِشَةَ مَا سَبَقَکُم بِهَا مِن أحَدٍ مِنَ العَالَمینَ «80».
إنَّکُم لَتَأتونَ الرِّجَالَ شَهوَةً مِن دُونِ النِّسَاءِ بَل أنتُم قَومٌ مُسرِفونَ «81»(الأعراف).
کور شدن چشم
فَطَمَسنَا أعیُنَهُم فَذُوقُوا عَذَابی وَ نُذرِ«37»(القمر).در حدیثی که پیرامون شرح ماجرای به کیفر رسیدن قوم لوط (علیه السلام) می باشد چنین آمده است: جبرئیل (علیه السلام) مقداری از خاک برداشته و به صورت آنها پاشید و بدین ترتیب چشم آنها کور شد.(10)
بارش باران سنگ
در حدیث آمده است: هنگامی که قوم حضرت لوط (علیه السلام) عمل همجنس بازی را انجام دادند. زمین از عمل زشت آنها گریه کرده و به خدا شکوه و شکایت نمود و آسمان نیز از این عمل زشت آنها گریست.در این هنگام خداوند متعال به آسمان فرمان داد تا آنان را سنگباران نماید و به زمین دستور داد تا آن جماعت را در خود فرو برد.(11)
در حدیثی پیرامون کیفیت عقوبت قوم حضرت لوط (علیه السلام) آمده است: جبرئیل (علیه السلام) در وقت سحر بر شهر آنها فرود آمد و بال خود را به زیر شهر فرو برده و آن را از جا کنده و به بالا برد آنگاه آن را واژگون کرده و به طرف زمین پرتاب نمود سپس بارانی از سنگ بر آن شهر فرود آمد.(12)
آیات قرآنی زیر درباره ی سنگباران شدن قوم حضرت لوط (علیه السلام) می باشد.
1) وَ أمطَرنَا عَلَیهِم مَّطَراً فَسَاءَ مَطَرُ المُنذَرِینَ «58»(النمل).
2) وَ أمطَرنَا عَلَیهِم مَّطَراً فَسَاءَ مَطَرُ المُنذَرِینَ«173»(الشعراء).
3) وَ أمطَرنَا عَلَیهِم مَّطَراً فانظُر کَیفَ کَانَ عَاقِبَةُ المُجرِمینَ«84»(الأعراف).
4) فَجَعَلنَا عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَ أمطَرنَا عَلَیهِم حِجَارَةً مِن سِجِّیلٍ «74»(الحجر).
5) فَلَمَّا جَاءَ أمرُنَا جَعَلنَا عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَ أمطَرنَا عَلَیهَا حِجَارَةً مِن سِجِّیلٍ مَنضودٍ «82»(هود).
6) وَ لَقَد أتَوا عَلَی القَریَةِ اَلَّتِی أُمطِرَت مَطَرَ السَّوءِ أفَلَم یَکُونُوا یَرَونَهَا بَل کَانُوا لایَرجُونَ نُشُوراً «40»(الفرقان).
7) إنَّا أَرسَلنَا عَلَیهِم حَاصِباً إلاّ آلَ لُوطٍ نَجَّینَاهُم بِسَحَرٍ «34»(القمر).
واژگون شدن شهر
امام صادق (علیه السلام) در حدیثی که پیرامون کیفیت عقوبت قوم حضرت لوط (علیه السلام) می باشد فرمود: جبرئیل به سوی شهرهای قوم لوط آمد. سپس بال خود را به زیر آن شهرها فرو برد. آنگاه آنها را به طرف آسمان برده به حدّی که اهل آسمان صدای پارس سگها را شنیدند. سپس آن شهرها را واژگون کرد.(13)آیات قرآنی زیر درباره ی واژگون شدن شهرهای قوم حضرت لوط (علیه السلام) می باشد. برای آگاهی از تفسیر این آیات به کتب تفسیر و حدیث مراجعه فرمائید.
1) ألَم یَأتِهِم نَبَأُ الَّذِینَ مِن قَبلِهِم قَومِ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَومِ إبراهِیمَ وَ أصحَابِ مَدینَ وَ المُؤتَفِکاتِ * أَتَتهُم رُسُلُهُم بِالبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللهُ لِیَظلِمَهُم وَلکِن کَانُوا أنفُسَهُم یَظلِمُونَ «70»(التوبة).
2) و المُؤتَفَکَةَ أهوَی «53» (النجم).
3) فَلَمَّا جَاءَ أَمرُنَا جَعَلنَا عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَ أمطَرنَا عَلَیهَا حِجَارَةً مِن سِجِّیلٍ مَنضودٍ «82» مُسَوَّمَةً عِندَ رَبِّکَ وَ مَا هِیَ مِنَ الظَّالِمینَ بِبَعیدٍ «83»(هود (علیه السلام)).
4)ف َجَعَلنَا عَالیِهَا سَافِلَهَا وَ أمطَرنَا عَلَیهِم حِجَارَةً مِن سِجِّیلٍ «74»(الحجر).
5) ثمَّ دَمَّرنَا الآخرَینَ «172»(الشعراء).
صیحه و نهیب آسمانی
فَأخَذَتهُم الصَّیحَةُ مُشرِقینَ «73»(الحجر).صیحه ی آسمانی از جمله عقوبتهائی بود که گریبانگیر قوم حضرت لوط (علیه السلام) شد.
وزش طوفان و تندباد
إنَّا أرسَلنَا عَلَیهِم حَاصِباً إلاّ آلَ لُوطٍ نَجَّینَاهُم بِسَحرٍ «34»(القمر).قطع شدن نسل و از بین رفتن دودمان
وَ قَضَینَا إلَیهِ ذلِکَ الأمرَ أنَّ دَابِرَ هؤلآءِ مَقطُوعٌ مُّصبِحِینَ «66»(الحجر).مقطوع النسل شدن و از بین رفتن دودمان از جمله عقوبتهائی بود که گریبانگیر قوم حضرت لوط (علیه السلام) شد.
در خبری آمده است: درحین وقوع عذاب بر قوم لوط مردی از آن جماعت خارج از آن منطقه بوده و در جای امنی قرار داشت. او آخرین شخصی از این قوم بشمار می آمد اما هنگامی که از آن جای امن خارج شد سنگی که چهل روز در آسمان معلّق مانده بود بر او اصابت کرد. او را به هلاکت رساند و بدین ترتیب آخرین نفر آنها نیز به هلاک رسیده و نابود شد و از نسل آنها هیچ شخصی باقی نماند.(1)
هلاکت و نابودی
وَلَمّا جَاءَت رُسُلُنَا إبراهِیمَ بِالبُشریَ قَالوُا إنَّا مُهلِکُوا أهلِ هَذِهِ القَریَةِ إنَّ أهلَهَا کَانُوا ظَالِمینَ «31»(العنکبوت).ثُمَّ دَمَّرنَا الآخَرینَ «136»(الصافّات).
امام صادق (علیه السلام) فرمود: بدرستیکه خدای متعال چهار ملکِ جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و کرّوبیل را برای هلاکت قوم لوط فرو فرستاد.(15)
آثار سوء و عواقب شومی که گریبانگیر شخص همجنس باز می گردد
دچار شدن به آفت و آلودگی و درد
امام رضا (علیه السلام) فرمود: از زنا نمودن و لواط کردن بپرهیز و این دو گناه هر کدام از دیگری بدتر است.و این دو گناه باعث هفتاد و دو نوع درد و مرض در دنیا و آخرت می گردد.(16)
دچار شدن به کیفری مانند کیفر قوم لوط
فَلَمَّا جَاءَ أمرُنَا جَعَلنَا عَالِیَهاَ سَافِلَهَا وَ أمطَرنَا عَلَیهَا حِجَارَةً مِن سِجِّیلٍ مَنضُودٍ «82».مُسَوَّمَةً عِند رَبِّکَ وَ مَا هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعیدً «83»(هود).
در حدیث آمده است: جبرئیل (علیه السلام) به پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: اگر افرادی از این امّت مرتکب عمل زشت عمل زشت قوم لوط شوند دور و بعید نیست مجازاتی را که آن قوم دیدند گریبانگیر او نیز خواهد شد و او به عقوبتی که آن قوم دچار شدند گرفتار خواهد گشت.(17)
دچار شدن به عذاب و عقوبت الهی
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: روزی در کنار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مسجد نشسته بودم که مردی مخنّث (18) وارد شده و به پیامبر (صلی الله علیه و آله) سلام گفت.پیامبر (صلی الله علیه و آله) جواب سلام او را دادند. سپس پیامبر (صلی الله علیه آله) صورت خود را رو به زمین کرده و کلمه ی استرجاع (19) را بر زبان جاری ساختند.
در این حین پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آیا چنین افرادی در میان امّت من وجود دارد؟
بدرستیکه وجود چنین افرادی در میان امّت باعث نزول عذاب قبل از قیامت می گردد.(20)
فساد و تباهی
مردی از امام صادق (علیه السلام) از علّت تحریم گناه لواط و همجنس بازی پرسید؟امام صادق (علیه السلام) در جواب فرمود: این کار موجب بی نیازی مردی از زنان می شود. و این امر باعث متروک شدن ازدواج و منقطع شدن نسل بشر می گردد و ارتکاب این عمل موجب تباهی و فساد بسیاری است.(21)
مورد خشم و غضب الهی قرار گرفتن آنها
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: مردی که با پسری آمیزش جنسی کند در روز قیامت او در حالی که به جنابت آلوده شده است وارد محشر می گردد و او بوسیله ی هیچ آبی پاک و مطهر نمی گردد.و خداوند عزّ و جلّ بر او خشم می کند. و او را مورد لعن و نفرین قرار می دهد و او را در جهنّم قرار می دهد که جهنّم بد جایگاهی است.(22)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: لعنت و نفرین خدا و ملائکه و همه ی مردم بر شخصی باد که مرتکب عمل لواط می گردد.(23)
مسخ شدن
در حدیثی که پیرامون علّت مسخ می باشد آمده است: مردی که با مردان دیگر آمیزش جنسی می کرد مسخ شده و به صورت خرسی درآمد.(24)در حدیثی که پیرامون علت مسخ می باشد آمده است: مردی که با مردان دیگر آمیزش جنسی می کرد مسخ شده و به صورت فیل درآمد.(25)
ابن عبّاس می گوید: شخصی که مرتکب عمل شنیع لواط می گردد و از اینکار توبه نمی کند در قبر مسخ شده و به صورت خوک درمی آید.(26)
در حدیث آمده است: دو جوانی که مرتکب عمل شنیع لواط و همجنس بازی می شدند مسخ شده و به صورت سنگی درآمدند.(27)
فررفتن جنازه ی آنها در زمین و ملحق شدنشان به قوم لوط
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: چنانچه فردی از امّت من عمل قوم لوط را انجام دهد و از این گناه توبه نکند پس از مردن و قرار گرفتن در لحد بیش از سه روز در قبر خود باقی نمی ماند.زیرا پس از گذشت این مدّت در زمین فرو رفته و به قوم لوط ملحق می گردد و در روز قیامت با آنها محشور می شود.(28)
محرومیت از استشمام بوی بهشت
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئیل به من خبر داد که بوی بهشت از فاصله ی هزار سال به مشام می رسد. اما شخصی که مخنّث می باشد بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.(29)پی‌نوشت‌ها:
1ــ لواط بر فاعل این عمل شنیع و شخصی که تن به آن می دهد اطلاق می گردد.
2ــ قال الإمام الصادق (علیه السلام): إنّ الله تعالی جعل شهوة المؤمن فی صلبه.
و جعل شهوة الکافر فی دُبره (مکارم الأخلاق ج 1 ص 508).
3ــ قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): من جامع غلاماً جاء جنباً یوم القیامة. لاینقّیه ماء الدنیا.
و غضب الله علیه و لعنه و أعدّ جهنّم و سائت مصیراً ... (الکافی ج 5 ص 544).
4- عن إبراهیم بن عمر عن أبی عبدالله (علیه السلام) فی رجل لعب بغلام.
هل تحلّ له اُمّه؟
قال (علیه السلام): إن کان ثقب فیه. فلا (تهذیب الأحکام ج 7 ص 363).
5- عن ابن أبی عمیر عن رجل عن أبی عبدالله (علیه السلام) فی الرجل یعبث بالغلام؟
قال (علیه السلام): إذا أوقب. حرمت علیه اُخته و ابنته (تهذیب الأحکام ج 7 ص 363).
6- عن ابن أبی عمیر عن بعض أصحابه عن أبی عبدالله (علیه السلام) فی رجل یعبث بالغلام؟
قال (علیه السلام): إذا أوقب. حرمت علیه ابنته و اُخته (الکافی ج 5 ص 417).
7- انتساب و ارتکاب این عمل به اشخاص با دو صورت به اثبات خواهد رسید:
1)اقرار و اعترافی که حجّیت داشته و مورد قبول شرع باشد.
زیرا اقرار و اعترافی که از روی: اجبار یا اکراه یا اضطرار یا ترس یا ارعاب یا تهدید یا جهل و نادانی یا هزل و شوخی و امثال آن ــ.
و همچنین اقرار و اعترافی که در حال خواب یا بیهوشی انجام می گیرد، حجّیت نداشته و برای اثبات وقوع این امر، نافذ و کارساز نمی باشد.
2)گواهی شهود اربعه و وجود دلائل و مدارکی که حجّیت داشته و مورد قبول شرع باشد.
8- (قال الإمام الصادق (علیه السلام)): لو کان ینبغی لأحد أن یرجم مرّتین لرجم اللوطی مرّتین (عقاب الأعمال ص 316 و المحاسن ج 1 ص 200).
9- وَ لوطاً إذ قَالَ لِقَومِهِ أتَأتونَ اَلفَاحِشَةَ وَ أنتُم تبصِروُنَ «54».
أئِنَّکُم لَتَأتونَ الرِّجَالَ شَهوَةً مِن دُونِ النِّسَاءِ بَل أنتُم قَومٌ تَجهَلوُنَ «55»(النمل).
10- فأخذ (جبرئیل (علیه السلام)): کفَّاً من بطحاء. فضرب بها وجوههم. و قال: شاهت الوجوه.
فعُمی أهل المدینة کلّهم (الکافی ج 5 ص 546 و المحاسن ج 1 ص 199 و عقاب الأعمال ص 316).
11ــ قال الإمام الباقر (علیه السلام): قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): لمّا عمل قوم لوط ما عملوا بکت الأرض إلی ربّها. حتّی بلغت دموعها (إلی) السماء. و بکت السماء. حتّی بلغت دموعها العرش فأوحی الله تعالی إلی السماء: أن أحصبیهم و أوحی إلی الأرض: أن أخسفی بهم (تفسیر العیّاشی علیه الرحمة ج 2 ص 321 و المحاسن ج 1 ص 196 و عقاب الأعمال ص 314).
12ــ قال الإمام الصادق (علیه السلام) فی حدیث حول کیفیّة عقوبة قوم لوط (علیه السلام): (و لمّا کان فی السحر) نزل إلیها جبرئیل (علیه السلام) فأدخل جناحه تحتها حتّی إذا استعلت (1) قلّبها علیهم.
و رمی (جبرئیل (علیه السلام))(جدران) المدینة بحجارة من سجّیل (علل الشرائع ج 2 ص 319 و تفسیر العیّاشی علیه الرحمة ج 2 ص 318).
13- (قال الإمام الصادق (علیه السلام) فی حدیث حول عقوبة قوم لوط (علیه السلام) و ما جری علی مُدنهم):
هی أربع مدائن: سدوم و صریم و لدماء و عمیراء.
14- ذکر: أنّ حجراً بقی معلّقاً بین السماء و الأرض أربعین یوماً یتوقّع به رجل من قوم لوط کان فی الحرم حتّی خرج منه. فأصابه (مجمع البیان ج 5 ص 282).
15- قال الإمام الصادق (علیه السلام): إنّ الله تعالی بعث أربعة أملاک فی إهلاک* قوم لوط:
جبرئیل و میکائیل و إسرافیل و کرّوبیل (علیهم السلام)(الکاف ج 8 ص 328 و الکافی ج 5 ص 546 و تفسیر العیّاشی علیه الرحمة ج 2 ص 316).
16- قال الإمام الرضا (علیه السلام): اتّق الزنا و اللواط.
و هو أشدّ من الزنا. و الزنا أشدّ منه.
و هما یورثان صاحبهما اثنین و سبعین داء فی الدنیا و الآخرة (الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا (علیه السلام) ص 377 الباب 44 و بحارالأنوار ج 76 ص 49).
17- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): إنّ أخوف ما أخاف علی امّتی عمل قوم لوط.
فلیرتقب اُمّتی العذاب إذا تکافا الرجال بالرجال. و النساء بالنساء (مستدرک الوسائل ج 14 ص 347 نقله عن لبّ اللباب).
18- یعنی: مردی که مرتکب عمل لواط و همجنس بازی می گردد. در رفتار این مرد نشانه های فاحشی وجود داشت که ظاهراً نمایانگر آلودگی او به این گناه بود.
19- یعنی فرمود: إنّا لله و إنّا إلیه راجعون.
20- قال أمیرالمؤمنین (علیه السلام): کنت مع رسول الله (صلی الله علیه و آله) جالساً فی المسجد. حتّی أتاه رجل به تأنیث. فسلّم علیه. فردّ (صلی الله علیه و آله) علیه.
ثمّ أکبّ رسول الله (صلی الله علیه و آله)ــ فی الأرض یسترجع.
ثمّ قال (صلی الله علیه و آله): مثل هؤلاء فی امّتی؟!
إنّه لم یکن مثل هؤلاء فی امّة إلاّ عُذّبت قبل الساعة (علل الشرائع ج 2 ص 384 الباب 385).
21- قال رجل للإمام الصادق (علیه السلام): لِمَ حرّم اللواط؟
قال (علیه السلام): من أجل إنّه لو کان إتیان الغلام حلالاً. لإستغنی الرجال عن النساء و کان فیه قطع النسل. و تعطیل الفروج و کان فی إجازة ذلک. فساد کثیر (الاحتجاج ج 2 ص 239 و المناقب ج 4 ص 285).
22- عن أبی عبدالله (علیه السلام) قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): من جامع غلاماً جاء جُنُباً یوم القیامة لاینقّیه ماء الدنیا. و غضب الله علیه. و لعنه و أعدّ له جهنّم. و سائت مصیراً (الکافی ج 5 ص 544).
23- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): ألا لعنة الله و الملائکة و الناس أجمعین .... علی من أتی الذکران من العالمین (میزان الحکمة ج 9 ص 3713 نقله عن کنز العمّال).
24- (جاء فی حدیث حول المسوخ و سبب مسخها): و أمّا الدبّ. فکان رجلاً مؤنّثاً یدعو الرجال إلی نفسه (الخصال ص 494 و علل الشرائع ج 2 ص 233 و ص 236 الباب 239).
25- (جاء فی حدیث حول المسوخ و سبب مسخها): و أمّا الفیل. فکان رجلاً لوطیّاً لایدع رطباً و لایابساً (الخصال ص 494).
26- قال ابن عبّاس: إنّ اللواط إذا مات من غیر توبة یمسخ فی قبره خنزیراً (ثواب الأعمال و عقابها للدخیّل ص 568 نقله عن کتاب الکبائر ص 57).
27- سئل أمیرالمؤمنین (علیه السلام) عن إساف. و نائلة؟
فقال (علیه السلام): کانا شابّین صبیحین و کان بأحدهما تأنیث و کانا یطوفان بالبیت.
فصادفا من البیت خلوةً. فأراد أحدهما صاحبه ففعل، فمسخهما الله (حجرین)(الکافی ج 4 ص 546 و قرب الاسناد ص 50).
28- قال أمیرالمؤمنین (علیه السلام): سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله) یقول: من یعمل من امّتی عمل قوم لوط.
ثمّ یموت علی ذلک فهو مؤجّل أن یوضع فی لحده.
فإذا وضع فیه لم یمکث أکثر من ثلاث. حتّی تقذفه الأرض إلی جملة قوم لوط. المهلکین.
فیحشر معهم (المناقب ج 3 ص 406).
29- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): أخبرنی جبرئیل: أنّ ریح الجنّة یوجد من مسیرة ألف عام.
ما یجدها زنوق.
و هو: المخنّث (معانی الأخبار ص 303).
/م
