سیدعباس موسویان*
مجتبی کاوند**
مدل‌های عملیاتی تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار
اوراق مرابحة رهنی57
بانکی که منابع خود را به صورت فروش اقساطی واگذار کرده و در قبال تسهیلات اعطایی رهن گرفته است، می‌تواند با تبدیل تسهیلات فروش اقساطی به اوراق بهادار، منابع خود را تجدید کند؛ برای این منظور، اقدام به تأسیس واسط می‌کند. واسط، با انتشار اوراق مرابحه، وجوه سرمایه‌گذاران را جمع‌آوری، و به وکالت از طرف آنان دیون حاصل از تسهیلات فروش اقساطی را به قیمت تنزیلی از بانی(بانک) خریداری می‌کند. بانی متعهّد می‌شود که در سررسیدهای مشخّص، مبلغ اسمی دیون را از بدهکاران وصول کند و از طریق «شرکت تأمین سرمایه»، به دارندگان اوراق برساند. نمودار ذیل مدل عملیاتی اوراق مرابحه را نشان می‌دهد.
فقه اوراق مرابحه
بازار اوّلیه و ثانویة اوراق مرابحة رهنی ترکیبی از قراردادهای بیع نقد، بیع نسیه، وکالت و بیع دین (تنزیل) است؛ به این صورت که بانک با استفاده از منابع سپرده‌گذاران، کالاهای مورد نیاز متقاضیان را به صورت نقد می‌خرد؛ سپس، آنها را به صورت فروش اقساطی، در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد. واسط نیز با جمع‌آوری وجوه، به وکالت از طرف صاحبان اوراق، دیون حاصل از تسهیلات مرابحه‌ای بانک‌ها را خریداری (تنزیل) می‌کند. بنابراین، صاحبان اوراق مالکان مشاع دیون حاصل از بیع مرابحه هستند. آنان می‌توانند صبر کنند تا در سررسید، مبلغ اسمی ورق (دین) را دریافت کنند؛ همچنان‌که می‌توانند آن اوراق را در بازار ثانوی بفروشند (تنزیل‌کنند.) عملیات فروش ورق در بازار ثانوی ممکن است چندین بار تکرار شود. قراردادهای بیع نقد و بیع نسیة وکالتی هیچ مشکلی ندارند؛ امّا فروش اوراق در بازار ثانوی که خرید و فروش دین می‌باشد، محلّ اختلاف است که مشهور فقهای شیعه و شورای نگهبان آن را مجاز می‌دانند.58اوراق اجاره به شرط تملیک
بانکی که دارایی‌های خود را با قرارداد اجاره به شرط تملیک در اختیار اشخاص حقیقی یا حقوقی می‌گذارد و ماهانه یا هر فصل اجاره‌بهای آنها را دریافت می‌کند، با استفاده از اوراق بهادار، می‌تواند این دارایی‌ها را نقد کند و دوباره در طرح‌های مختلف به کار گیرد؛ برای مثال، بانکی واحدهای مسکونی را خریداری می‌کند، به صورت اجاره به شرط تملیک در اختیار خانوارها قرار می‌دهد، و اجاره‌بهای ماهانة آنها را دریافت می‌کند. بانک وقتی می‌بیند این توانایی را دارد که با تبدیل این دارایی‌ها به پول نقد، تسهیلات جدیدی را در اختیار خانوارها قرار دهد، با تأسیس شرکت واسط، از آن می‌خواهد که اوراق بهادار اجاره به شرط تملیک منتشر، و از آن طریق، دارایی‌ها را به سرمایه‌گذاران منتقل کند. واسط پس از مطالعه و تنظیم امیدنامه و تأیید آن از سوی مؤسسة رتبه‌بندی اعتبار، تعیین مؤسسة امین، و دریافت مجوّزهای لازم، اقدام به انتشار اوراق بهادار اجاره به شرط تملیک می‌نماید و آنها را از طریق «شرکت تأمین سرمایه» به مردم واگذار می‌کند؛ سپس به وکالت از طرف صاحبان اوراق با وجوه جمع‌آوری‌شده، دارایی‌های مذکور را از بانک خریداری می‌نماید و بدین ترتیب، جانشین بانک در قرارداد اجاره به شرط تملیک می‌شود و از آن پس، اجاره‌بهاها را از طریق «شرکت تأمین سرمایه» جمع‌آوری، و بین صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.
فقه اوراق اجاره به شرط تملیک
در اوراق اجاره، متقاضیان اوراق ـ با اعطای وجوه و گرفتن اوراق ـ به ناشر وکالت می‌دهند که وجوه آنان را همراه سایر وجوه جمع‌آوری‌شده از این راه، به صورت مشاع، در خرید کالاهای سرمایه‌ای و بادوامی به کار گیرد که بانک در تسهیلات اجاره به شرط تملیک، به اشخاص حقیقی و حقوقی واگذار کرده است. ناشر در انجام امور مربوطه، وکیل صاحبان وجوه است.فروش اوراق اجاره در بازار ثانوی، از باب فروش سهم‌الشرکة فرد در دارایی‌های مورد اجاره است که از جهت فقهی صحیح است و قیمت فروش می‌تواند با توافق و رضایت طرفین تعیین شود. بعد از معامله، صاحب جدید اوراق در تمام مسائل حقوقی جانشین صاحب قبلی اوراق خواهد بود.
بررسی اقتصادی اوراق مرابحه و اوراق اجاره به شرط تملیک
این اوراق، از جهت معیارهای اقتصاد خرد و کلان، قابل بررسی هستند:
1. این اوراق جزء ابزارهای مالی ـ انتفاعی به شمار می‌آیند و سود آنها در بازارهای اوّلیه و ثانویه معیّن است. در نتیجه، این اوراق می‌توانند ابزار مناسبی برای سرمایه‌گذاران ریسک‌گریز باشند.
2. با توجه به بازار ثانویِ این اوراق، به نظر می‌رسد که اوراق از درجة نقدشوندگی بالایی برخوردار باشند. هرچه تنوّع اوراق بیشتر شود، بازار ثانویة اوراق به سمت رقابت بالاتر سوق پیدا می‌کند.
3. این اوراق گرچه با هدف تجدید منابع بانک‌ها به کارگرفته می‌شوند، امّا ابزاری برای تأمین مالی دولت، مؤسسات وابسته به دولت، بنگاه‌های اقتصادی و خانوارها می‌باشند؛ بنابراین، به طور هم‌زمان، بر روی اجزای مختلف تابع درآمد ملّی مانند هزینه‌های مصرفی، هزینه‌های دولت و هزینه‌های سرمایه‌گذاری و رشد واقعی اقتصادی تأثیر دارند.
4. در صورت گسترش بازار ثانویة این اوراق و تنوّع آنها، بانک مرکزی این توان را دارد که با خرید و فروش آنها در بازار ثانوی، بر روی نرخ سود بانکی و حجم نقدینگی جامعه تأثیر گذارد؛ در شرایط رکودی، با ورود به بازار ثانوی، اقدام به خرید اوراق و تزریق پول و نقدینگی به جامعه می‌کند و در شرایط تورّمی با فروش اوراق، نقدینگی مازاد را جمع‌آوری می‌نماید. بنابراین، این اوراق می‌توانند ابزاری برای سیاست پولی نیز به حساب آیند.
کاربرد اوراق بهادار اسلامی در مدیریت نقدینگی
اوراق مرابحه و اجاره، که از انواع اوراق بهادار اسلامی هستند، می‌توانند ابزار کارامدی برای مدیریت نقدینگی در بانکداری اسلامی قلمداد شوند این اوراق، ضمن ایجاد منابع جدید نقدینگی برای بانک، می‌توانند در بازار بین‌بانکی نیز به عنوان ابزاری مناسب برای مدیریت نقدینگی استفاده شوند؛ بدین صورت که بانک‌هایی که با مازاد نقدینگی مواجهند اوراق را می‌خرند و بانک‌هایی که با کمبود نقدینگی روبه‌رویند، با ورود به بازار ثانوی، اوراق را به فروش می‌رسانند. اوراق مرابحه (به عنوان ابزار مالی کوتاه‌مدت) و اوراق اجاره (به عنوان ابزار مالی میان‌مدت)، در صورت تشکیل بازار ثانوی برای مدیریت نقدینگی در بانک‌های اسلامی، به شکل گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرند.ارائة بستة ابزارهای مدیریت نقدینگی متناسب با نیازهای بانکداری اسلامی
در این بخش، متناسب با انواع نیازهای نقدینگی بانکداری اسلامی، ابزارهای مدیریت نقدینگی به صورت بستة ابزاری و در قالب جدول زیر ارائه می‌شود:|
طبقه‌بندی نیازهای نقدینگی در بانکداری اسلامی و ابزارهای مدیریت نقدینگی متناسب با آن |
|||
|
طبقه‌بندی نیازهای نقدینگی از جهت زمان |
نیازهای نقدینگی آنی |
قرض‌الحسنة متقابل |
|
|
بازار پولی بین‌بانکی |
تسهیلات مشارکتی |
||
|
مشارکت متقابل |
|||
|
تأسیس صندوق مشترک |
|||
|
دریافت تسهیلات از بانک مرکزی |
|||
|
خرید و فروش دین |
|||
|
نیازهای نقدینگی بسیار کوتاه‌مدت |
مرابحه موازی |
||
|
صندوق ABC |
|||
|
بازار پولی بین‌بانکی |
تسهیلات مشارکتی |
||
|
تسهیلات متقابل |
|||
|
تأسیس صندوق مشترک |
|||
|
خرید و فروش دین |
|||
|
دریافت تسهیلات از بانک مرکزی |
|||
|
نیازهای نقدینگی کوتاه‌مدت |
مرابحة موازی |
||
|
صندوق ABC |
|||
|
بازار پولی بین‌بانکی |
تسهیلات مشارکتی |
||
|
تسهیلات مشارکتی متقابل |
|||
|
تأسیس صندوق مشترک |
|||
|
خرید و فروش دین |
|||
|
دریافت تسهیلات از بانک مرکزی |
|||
|
گواهی سپردة انتقال‌پذیر |
|||
|
صکوک بانکی |
اوراق اجاره به شرط تملیک |
||
|
اوراق مرابحة رهنی |
|||
نتیجه‌گیری
در نظام اقتصاد متعارف، و در بازار پول و سرمایه، اوراق قرضه نقش اساسی دارد. با تحریم ربا و ابزارهای مالی مبتنی بر عقد قرض، از جمله اوراق قرضه، نظام اقتصاد اسلامی با خلأ مواجه می‌شود. بر این اساس، بانکداری اسلامی به عنوان یکی از بخش‌های مهمّ اقتصادی و نهاد اصلی تأمین مالی نمی‌تواند در فعالیت‌های خود از این ابزارها استفاده کند. مطالعات نشان می‌دهد که بانک‌های اسلامی، به علّت نبود ابزارهای کافی برای مدیریت نقدینگی، حجم بالایی از نقدینگی را نگهداری می‌کنند که این امر هزینه فرصت بالایی برای آنها ایجاد می‌کند؛ و در نهایت، بازدهی بانک را پایین می‌آورد. اندیشمندان مسلمان برای جبران این خلأ گام‌های مهمّی برداشته‌اند آنها ابزارهای مدیریت نقدینگی چون مرابحة موازی، قرض‌الحسنة متقابل، صندوق ABC و اوراق بهادار اسلامی از جمله اوراق مرابحة رهنی و اجاره به شرط تملیک را به عنوان جایگزین اوراق قرضه در نظام اقتصاد اسلامی معرفی کرده‌اند.در این مقاله، پس از ارائة مبانی نظری مدیریت نقدینگی در بانکداری اسلامی، نیازهای بانکداری اسلامی به سه دستة کلّی نیازهای آنی، بسیار کوتاه‌مدت، و کوتاه‌مدت تقسیم شد؛ سپس، با نقد و بررسی انواع روش‌های مدیریت نقدینگی در بانکداری اسلامی، مجموعه‌ای از ابزارهای مدیریت نقدینگی در قالب بسته‌هایی متناسب با نیازمندی‌ها ارائه گشت که می‌توانند برای مدیریت نقدینگی در بانکداری اسلامی مورد استفاده قرار گیرند.
پی‌نوشت‌ها:
* دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
** کارشناسی ارشد مدیریت مالی، دانشگاه امام صادق(لیه السلام)
57. مقصود از مرابحه قراداد فروش اقساطی است که در آن، فروشنده قیمت تمام‌شدة کالا را به اطلاع مشتری می‌رساند سپس تقاضای مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان سود می‌کند.
58. سیدباقر موسوی، «خرید و فروش دین»، اقتصاد اسلامی، ش7، ص78-87؛ سیدعلی‌اصغر هدایتی و همکاران، عملیات بانکی داخلی(2)، ص 159.
بختیاری، حسن، «روش‌های مؤثر مدیریت نقدینگی در بانک‌ها»، حسابرس، ش 34، 1385، ص94-86.
ثابتی کهنمویی، معصومه، «طراحی و اجرای مدل بهینه نقدینگی بانک‌ها»، مجموعه مقالات هجدهمین همایش بانکداری اسلامی،تهران، مؤسسه عالی بانکداری، 1386.
حسینی عاملی، سیدجواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بیروت، موسسه آل‌البیت، بیتا.
خواجه حقوردی، نادر و امیددی، امیر؛ «نقش بانک‌ها در انتشار اوراق قرضه اسلامی صکوک»، مجموعه مقالات هجدهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران، مؤسسه عالی بانکداری، 1386.
دیواندری، علی و همکاران، «طراحی مدل پیش‌بینی در مدیریت نقدینگی نهادهای مالی در چارچوب نظام بانکداری بدون ربا با استفاده از شبکه‌های عصبی»، پیام مدیریت،تابستان و پائیز 1383، ش 11 و 12،ص 23-58.
سازمان بورس و اوراق بهادار، قانون اوراق بهادار، تهران، سازمان بورس و اوراق بهادار، 1386.
سازمان بورس و اوراق بهادار، قانون اوراق بهادار، تهران، سازمان بورس و اوراق بهادار، 1387.
سلیمانی، محمد، «زیربناهای سازمانی لازم جهت مدیریت نقدینگی در بانکداری اسلامی»، نخستین همایش مالی اسلامی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1386، ص 163 -147
سوری، داوود؛ وصال، محمد، «روش‌های نوین تأمین مالی و مدیریت نقدینگی در بانک»، مجموعه مقالات نوزدهمین سمینار بانکداری اسلامی، تهران، مؤسسه عالی بانکداری، ص247-231، 1378.
شادکام، حامد؛ لیلی‌دوست، مریم، «اندازه گیری ریسک نقدینگی و ارتباط آن با سودآوری»، مجموعه مقالات برگرفته از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، تهران، مؤسسه عالی بانکداری، ص55-50، 1387.
عاملی، حرّ، وسائل‌الشیعه، ج 18، بیروت، مؤسسة آل‌البیت‰ لإحیاء التراث العربی، 1413ق.
عربمازار، عباس و قنبری، حسنعلی؛ «مبانی نظری مدیریت نقدینگی در بانک‌ها»، مجموعه مقالات هشتمین سمینار بانکداری اسلامی، تهران، مؤسسه عالی بانکداری، ص151-127، 1376.
فلاح شمس، میرفیض؛ رشنو، مهدی، «ریسک در اوراق و مصون‌سازی آن»، مجموعه مقالات نوزدهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران، مؤسسه عالی بانکداری، ص303-281، 1387.
گروه مطالعات و مدیریت ریسک بانک اقتصاد نوین، مدیریت دارایی ـ بدهی و ریسک نقدینگی در مؤسسات مالی، تهران، نشر فرا سخن، 1387.
موسوی، سیدباقر، «خرید و فروش دین»، اقتصاد اسلامی، پاییز 1381، ش7، ص88-75.
موسویان، سیدعباس، «صکوک مزارعه و مساقات ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایرانی»، اقتصاد اسلامی، تابستان 1386، ش26، ص96-71.
موسویان، سیدعباس، بانکداری اسلامی، تهران، پژوهشکده پولی و بانکی ـ بانک مرکزی ج.ا.ا، 1387.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1981 م.
هدایتی، سیدعلی اصغر و همکاران، عملیات بانکی داخلی(2)، موسسه عالی بانکداری، 1381.
Ahmad, Osman Babikir, Islamic Financial Instruments to Manage Short-Term Excess Liquidity, Jeddah:IDB,2001.
Bahrain Islamic Liquidity Management Report, Bahrain: Global Banking Corporation, 2007.
Fabozzi, Frank J., Modigiliani Franco and Ferri Michael G., Foundations of Financial Markets and Institutions Upper Saddle River, N.J:Prentice-Hall,1994.
Koch Timothy W. & Scott S. Macdonald, Bank Management , USA, Mason:Thamson, 2003.
Mishkin, Fredric.S, Economics of Money, Banking and Financial Markets, New York: Harper Collins, 7th ed, 2004.
Nathif J., Adam and Abdulkader Thomas, "Islamic Bonds: Your Guide to Issuing, Structuring and Investing in Sukuk", London, Euro money Books, 2004.
Nathif J., Adam and Abdulkader Thomas, "Islamic Bonds: Your guide to issuing, structuring and investing in Sukuk", Euro money Books, London, 2004.
Timothy,Scott, and Macdonald, Bank Management , USA, Mason, Thamson,2003.
Yeager, Fred C. & Neil E. Seitz ,Institution Management, Englewood Cliffs, N.J Prentice-Hall International Inc, Third ed,1989.
Yeager, Fred C. & Neil E.Seitz, Liquidity Management in Islamic Banking: A Comparative Study with Conventional Banks, Global Islamic Finance Magazine, September 2010, p. 67-71.
منبع مقاله:
بانکداری اسلامی
/م
