نویسنده: علی خالقی

تولد

احمد بن محمد اردبیلی، مشهور به « مقدس اردبیلی» و معروف به « محقّق اردبیلی» ، از مشاهیر و مفاخر علمای امامیه در قرن دهم هجری و معاصر دوره ی اول سلطنت صفویه بوده است.
زادگاه وی براساس آن چه در کتاب های شرح حال نگاری آمده، روستای « نیار» از توابع شهر اردبیل بوده است. تاریخ ولادت محقّق اردبیلی و دوران کودکی و نوجوانیِ وی، در کلمات نویسندگان و اهل سیره و تاریخ، ذکر نشده است.
اگرچه داستان هایی درباره ی پدر و مادر اردبیلی نقل شده است، اما محققان، آن ها را مستند ندانسته اند و آن چه از قرائن برمی آید، تنها این است که پدر ایشان از برگزیدگان و صالحان اردبیل به شمار می رفته است، ولی از علما و فقها نبوده است. (1)
به غیر از این، درباره ی والدین ایشان اطلاع دقیقی در دست نیست.
در کتاب تاریخ اردبیل و دانشمندان، آمده است: « وی فرزندی داشته به نام ابوالصلاح، تقی الدین ( محمد)... که مرحوم محقق اردبیلی، حاشیه ی شرح الجدید للتجرید را در سال 986 به نام وی نگاشته است».
یکی از افراد برجسته در میان خاندان محقق اردبیلی، دایی او است که در برخی علوم، از قبیل: هیئت، نجوم و ریاضیات، تبحّر و تخصص داشته و در عصر خود ممتاز بوده است. محقق اردبیلی در کتاب مجمع الفائدة و البرهان و زبدة البیان، وی را چنین ستوده است: « و اهل هذا العلم فی هذا العصر قلیلٌ جدّاً و رأیناه منحصراً فی خالی الذی ما سمح الزمان بمثله بعد نصیر الدین –رحمه الله- من علماء هذا الفن...».(2)

پویشِ علمی محقق اردبیلی

چنان که بیان کردیم، درباره ی دوران کودکی و نوجوانی و محل نشو و نمای محقق اردبیلی، اطلاعات چندانی در کتاب های تراجم نیامده است و معلوم نیست که وی تحصیلات اولیه ی خود را چگونه و از کجا آغاز کرده است. نویسندگان، تنها حدس می زنند که احتمالاً تحصیلات ابتدایی را در اردبیل شروع کرده و سپس علوم عقلی را در شیراز، نزد خواجه جمال الدین محمود شیرازی فرا گرفت.(3) پس از آن، رحل اقامت در نجف افکند و تا پایان عمر، در آن حوزه، به فراگیری و نشر علوم فقهی و اصولی پرداخت، اما باز درباره ی این که وی در چه تاریخی از شیراز به نجف اشرف هجرت کرده است، مطلبی در میان آثار ترجمه نویسان به چشم نمی خورد.

استادان محقق اردبیلی

براساس آن چه در کتاب های شرح حال آمده محقق اردبیلی، علوم عقلی را در نزد خواجه جمال الدین، محمود شیرازی فرا گرفته است و از محضر یکی از شاگردان شهید ثانی، که احتمالاً سید علی صائغ عاملی جزینی بوده، استفاده کرده است. (4) هم چنین ایشان بنابر تصریح خود، در محضر داییِ خویش، مولی الیاس اردبیلی، که در علوم عقلی، به خصوص در هیئت و ریاضیات، علّامه ای بی نظیر بوده، تلمّذ کرده است. (5)

شاگردان محقق اردبیلی

صاحب کتاب ریاض العلماء درباره ی شاگردان وی می نویسد: « از اساتید شنیدم که شاگردان او ده نفرند که همه ی آن ها از فضلا و علما بوده اند». (6) از میان شاگردان وی، نام شیخ حسن ( صاحب معالم) و سید محمد ( صاحب مدارک)، میر علّام و سید فیض الله در همه ی کتاب های شرح حال آمده است.
برخی از نویسندگان معاصر، همه ی ده شاگرد محقق اردبیلی را از کتاب های مختلف تراجم، چنین استخراج کرده اند:
1- شیخ جمال ادین، ابومنصور، حسن بن زین الدین شهید ثانی، معروف به صاحب معالم ( متوفای 1011ق) که در دهه ی آخر عمر محقق اردبیلی (983- 993 ق) از محضر پر فیض او استفاده کرده است. (7)
2- سید محمد بن علی بن حسین موسوی عاملی، معروف به صاحب مدارک ( متوفای 1009 ق).(8)
3- امیر علّام که در بسیاری از علوم زمان خود، به خصوص فقه، صاحب نظر بوده است؛ چنان که محقق اردبیلی به هنگام وفاتش می گوید: « در شرعیات از سید علّام استفاده کنید.».(9)
4- خواجه فضل الله استرآبادی، که یکی از برجسته ترین شاگردان محقق اردبیلی بوده است. وی تعلیقاتی بر زبدة البیان فی احکام القرآن استادش نگاشته و حاشیه ای هم بر الهیات شرح تجرید دارد.(10)
5- میرزا محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی ( متوفای 1026 ق)، رجالیِ بزرگ و مؤلف کتاب های: رجال کبیر، رجال متوسط و رجال صغیر. (11)
6- شیخ محمد علی بلاغی ( متوفای 1000 ق) صاحب تألیفات ارزشمندی از جمله، شرح اصول کافی، شرح ارشاد علامه حلّی و حاشیه بر معالم الاصول. (12)
7- عنایت الله قهبانی، مؤلف کتاب مجمع الرجال. (13)
8- ملا عبدالله شوشتری ( متوفای 1021 ق). (14)
9- خواجه فیض الله بن عبدالقاهر حسینی تفرشی ( متوفای 1025 ق) که تعلیقاتی نیز بر کتاب ارزنده ی آیات الاحکام استادش نگاشته است. (15)
10- سید عباس بن محمد موسوی بیابانکی که کتاب مجمع الفائده و البرهان مقدس اردبیلی را که در سال 985 قمری به اتمام رسیده بود، در سال 986 کتابت کرده است. (16)

تألیفات محقق اردبیلی

وی آثار قلمی ارزشمندی را در زمینه ی موضوعات مختلف علوم اسلامی از خود به یادگار گذاشته است که هر یک از آن ها در نوع خود بسیار مهم و همواره مورد توجه علما و دانشمندان بوده است. از آن جا که توصیف موضوعات آثار وی در بخش ضمیمه آورده شده، در این جا تنها به معرفیِ اجمالی آثار او اکتفا می شود.

1- مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان:

این کتاب، که دائرة المعارف فقه استدلالی است، از مهم ترین آثار محقق است. وی آن را در شرح کتاب ارشاد الاذهان الی احکام الایمان علامه حلّی به نگارش درآورده است. تألیفات این کتاب ظاهراً در ماه رمضان سال 977 درکربلای معلّا آغاز و در سال 985 به پایان رسیده است. (17) این کتاب را انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تصحیح و در چهارده جلد به چاپ رسانده است.

2- زبدة البیان فی احکام القرآن:

این کتاب که زبدة البیان فی براهین احکام القرآن و تفسیر آیات الاحکام القرآن نیز خوانده شده است، یکی دیگر از آثار ارزشمند محقق اردبیلی است که در سال 989 قمری به اتمام رسیده است. (18) وی در این کتاب، فروغ فقهی را از آیات شریف قرآن استخراج کرده است. این کتاب، به وسیله ی کنگره ی مقدس اردبیلی تجدید چاپ گردیده است.

3- اصول دین یا ترجمه العقائد و اثبات الواجب:

این اثر به زبان فارسی و در زمینه ی اصول عقاید نگارش یافته است. این رساله نیز در مجموعه ی رسائل ایشان از سوی کنگره ی مقدس اردبیلی چاپ شده است.

4- تعلیقة علی ما قاله الفخر الرازی فی تفسیر الکبیر:

کتاب تفسیر الکبیر فخر رازی از جمله ی کتاب های تفسیریِ مهم است. فخر رازی در بخشی از این کتاب، دلیل هایی بر افضلیت خلیفه ی اول نسبت به حضرت امیر(ع) اقامه کرده است. محقق اردبیلی بر این بخش، حاشیه ای نوشته و دلایل او را پاسخ گفته است. وی در زبدة البیان و مجمع الفائدة و البرهان و حاشیه شرح الجدید نیز از این رساله یاد کرده است. (19)

5- رساله ی تقلید میت ( اجتهاد و تقلید یا خلوّالزمان عن المجتهد):

رساله ای است در باب تقلید از میت، که محقق از آن، در بحث « فقیه جامع الشرایط» در مجمع الفائدة و البرهان یاد کرده است.

6- الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید:

سلطان الحکماء، خواجه نصیرالدین طوسی( متوفای 672 ق) کتاب تجرید الاعتقاد را در تحریر عقاید امامیه به نگارش درآورده است. بر این کتاب، شروح مختلفی نوشته شده است که برخی از آن ها بیش از همه، مورد توجه علما بوده اند. شرح الجدید، تألیف فاضل قوشچی، ( متوفای879 ق) یکی از این شروح مورد توجه بوده است. حواشی و تعلیقاتی نیز بر این شروح، از جمله، شرح قوشچی نوشته شده است که از جمله حواشی که بر شرح الجدید قوشچی نوشته شده، شرح محقق اردبیلی بر بخش الهیات آن می باشد. این کتاب از سوی کنگره بزرگداشت مقدس اردبیلی به چاپ رسیده است.

7- حدیقة الشیعه:

این کتاب، درباره ی امامت و فضایل ائمه ی اطهار(ع) به نگارش درآمده است و از شهرت و مقبولیت فراوانی برخوردار است. نسخه های خطیِ فراوانی از آن در کتاب خانه ها موجود است. ظاهراً این کتاب، در دو جلد نگاشته شده است که جلد اول آن، در شرح زندگانیِ پیامبراکرم(ص) و جلد دوم آن، که همین کتاب موجود است، درباره ی اثبات امامت می باشد. از جلد اول آن، نسخه ای در دست نیست. توضیح بیش تر درباره ی این کتاب، در بخش کتاب شناسیِ توصیفی آمده است.

8- رساله ی خراجیه اولی:

الخراجیه، رسالة فی الخراج، حاشیة علی خراجیة الکرکی و تعلیقة علی خراجیة المحقق الکرکی، عناوین دیگر این رساله ی محقق اردبیلی است. محقق کرکی ( متوفای 940 ق) رساله ای درباره ی خراج ( مقدار آن، حلّیت آن در عصر غیبت و غیره) تألیف کرده که به نام قاطعه الجاج فی تحقیق حلّ الخراج نامیده شده است. پس از آن، شاگرد وی، فاضل قطیفی ( متوفای بعد از 940 ق) رساله ای در رد رساله ی خراجیه ی محقق کرکی تألیف نمود (20) و محقق اردبیلی ( متوفای 993 ق) در حمایت از رساله ی خراجیه فاضل قطیفی و رد بر رساله ی خراجیه محقق کرکی، رساله ای تألیف کرد که تحت عنوان رساله خراجیه اولی مشهور است. این رساله، در مجموعه ی الخراجیات، توسط انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به چاپ رسیده است.

9- رساله خراجیه ثانیه:

همان طور که بیان شد، محقق اردبیلی در تأیید رساله ی فاضل قطیفی، رساله ای تألیف نمود و پس از آن، فاضل شیبانی، معاصر مرحوم اردبیلی، در زمان حیات او، در حیات او، در حمایت از محقق کرکی، رساله ی حلّ الخراج را به نگارش درآورد. (21) از این رو، محقق اردبیلی رساله خراجیه ی ثانیه را در تأکید بر رساله خراجیه اولی و ظاهراً در مقام رد و پاسخ به فاضل شیبانی تألیف نمود.

10- رساله صلاتیه:

رساله در صلاة و صوم یا رساله ی عملیه، دو عنوان دیگر برای این رساله می باشد که به زبان فارسی نوشته شده و نسخه های خطیِ آن در کتاب خانه ها، از جمله کتاب خانه ی آیت الله مرعشی، موجود می باشد.

11- رسالة حول کفایة بسملة الجنب بقصد سورة العزیمة فی التذکیة.

12- رسالة فی ان المر بالشیء یقتضی النهی عن ضده الخاص.

13- تعلیقة علی بحث الاجماع من شرح العضدی.

14- تعلیقة علی ما قال البیضاوی فی تفسیر الآیه 118 من سورة الهود.

15- تعلیقة علی ما قال البیضاوی فی تفسیر الآیه 77 من سورة الحج.

16- تعلیقة علی ما قال الزمخشری فی تفسیر الآیه 158 من سورة المؤمن.

17- تعلیقة علی ما قال الزمخشری فی تفسیر سورة الکافرون.

18- رسالة فی الرد علی افخر الرازی فی ما قال فی تفسیر آیة 22 من سورة النور.

19- رساله حجیّه، در مناسک حج ( به زبان فارسی).

20- رساله ی دوازده امام.

21- رساله ی تهلیلیه.

این رسائل، در جلد چهارم از مجموعه آثار کنگره ی مقدس اردبیلی به چاپ رسیده است. به غیر از تألیفات ذکر شده نیز آثاری به او نسبت داده شده است که برخی از آن ها اصلاً موجود نمی باشد و برخی نیز نسبت آن ها ثابت نشده است. (22)

جایگاه علمی و اخلاقیِ محقق اردبیلی

وی محققی بزرگ و نام دارد و مجتهدی دقیق النظر و موشکاف می باشد که آرا و نظریات دقیق و علمیِ او مورد توجه اهل نظر بوده است و همه وی را نمونه ی بارز تحقیق و تدقیق دانسته اند.
همه ی کسانی که درباره ی محقق اردبیلی سخن گفته اند، از او با کمال ستایش و اکرام یاد کرده اند. شیخ حرّ عاملی، درباره ی ایشان می نویسد: « مولای اجل اکمل، احمد اردبیلی عالمی فاضل، مدقّق، عابد، ثقه، ورع، عظیم الشأن و جلیل القدر بوده است.».(23)
علامه مجلسی، در مورد محقق اردبیلی می نویسد: « کسی را در میان متقدمین و متأخرین نشنیدم که همانند او باشد. خداوند بین او و بین ائمه ی طاهرین جمع بفرماید و کتب او در نهایت تدقیق و تحقیق است.». (24)
مؤلف جامع الرواة نیز درباره ی وی می نویسد: « ... او متکلمی فقیه، عظیم الشأن و رفیع المنزله است... او را مصنفاتی است، از جمله آن ها کتاب آیات الحکام و کتاب شرح ارشاد که بسیار عالی و نیکو است.». (25)
محدث قمی نیز پس از ستایش از وی درباره ی منزلت علمیِ او می نویسد:
« برای استفاده از علم او باید مرکب ها را به تندی رانده و شتابان به سوی او رهسپار شد.» (26)
شیخ اسدالله تستری از وی به عنوان اعلم، فقیه، مفسّر، متکلم، متبحّر، ساطع البرهان، فاتح درهای افکار غامضه و انظار دقیقه که پیش از او به بیانی نیامده است، یاد کرده است. (27)
سید نعمت الله جزایری درباره ی وی می نویسد:
« مولی احمد اردبیلی در ساحت علم و دانش به مقام عالی و در مقام زهد و تقوا به درجه ی عالی تر از آن نائل آمد.» (28)
با تمام این توصیفات، از آن جا که محقق اردبیلی در آسمان تقوا و معنویت اوج گرفته و زهد و قداست او زبانزد عام و خاص گردیده است، بُعد علمیِ ایشان تا حدودی تحت الشعاع بُعد معنوی وی قرار گرفته است. محدث و رجالیِ بزرگ، مرحوم نوری، صاحب مستدرک به این امر اذعان نموده و می نویسد:
« شجره ی علم و تحقیقات این عالم ربّانی و فقیه محقق صمدانی، زیر انوار قدس و زهد و خلوص و کراماتش مدفون مانده است.» (29)
در عین حال، آرای فقهیِ او از توجه علمان دقیق النظر دور نمانده است و از آن جمله، شیخ انصاری توجه بسیاری به نظریات و آرای محقق اردبیلی داشته و در کتاب مکاسب، از ایشان به عنوان محقق یاد شده و با جمله ی « انتهی کلامه رفع مقامه» تحسین و تمجید نموده است.
محقق اردبیلی یکی از علما و بزرگان شیعه در عصر خود بوده است و آن چنان که از آثار وی برمی آید، او در بیش تر علوم، به خصوص علم فقه، تفسیر، علوم قرآن و کلام، تبحّری کم نظیر داشته و در همه ی این زمینه ها، آثار قلمیِ مفیدی تدوین کرده است.
محقق در فقه، روشی کاملاً مستقل و مخصوص به خود داشته و مکتبی خاص به وجود آورده است. مشخصه ی مکتب وی اتکا بر فکر و اجتهاد تحلیلی و تدقیقی، بدون توجه به آرا و نظریات پیشینیان بود. او اگر چه در اساس فقه، تغییر و تحولی به وجود نیاورده، اما دقت های خاص و موشکافانه و روش آزاد و شجاعت حقوقیِ او مکتب وی را کاملاً ممتاز ساخته است. گروهی از بهترین فقهای این دوره، پیرو روش محقق اردبیلی و دنباله رو او شده اند که مشهورترین آنان عبارتند از: صاحب مدارک ( سید محمد بن علی بن حسین بن موسوی عاملی)، صاحب معالم ( شیخ جمال الدین ابومنصور حسن بن زین الدین شهید ثانی) عبدالله بن حسین شوشتری، محقق سبزواری و فیض کاشانی. (30)
آرای دقیق و اجتهادیِ او در کتاب شرح ارشاد، تحت عنوان مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان و خراجیات و برخی از رسائل فارسی، بیان شده است.
در زمینه ی تفسیر قرآن نیز ایشان با تبحّر و دقت نظر وافر، آیات الحکام را در کتاب زبدة البیان فی تفسیر آیات الحکام القرآن تفسیر و تبیین نموده است. این کتاب، از زمان تألیف، مورد عنایت فقها و مفسران بوده است و شرح های مختلفی نیز بر آن نگاشته شده است.
آثار گران قدر وی در زمینه ی کلام نیز مانند حاشیه بر شرح الجدید للتجرید و اصول دین و حدیقة الشیعه، بیان گر تسلط علمیِ او در مباحث کلامیِ شیعه است.

پایان زندگی

اگر ذکری از تاریخ ولادت عالم جلیل القدر، محقق اردبیلی در کتب تراجم نشده است، اما در تاریخ وفات ایشان، در میان شرح حال نویسان اتفاق نظر وجود دارد. آنان، همگی تاریخ رحلت این اندیشمند فرزانه را ماه صفر سال 993 قمری ( مطابق با 963 ش. و 1584 م.) در نجف اشرف ذکر کرده اند. (31)
مقبره ی ایشان در ایوان بارگاه حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در ردیف اشخاص موسوم به احمد، در حجره ی متصل به خزانه ی علوی و مناره ی جنوبی قرار دارد.

پی نوشت ها :

1- وفیات العلماء یا دانشمندان اسلامی، ص70 -71
2- محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ج2، ص71- 72.
3- محمد باقر خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج1، ص82.
4- عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج1، ص56؛ و شیخ محمد حرزالدین، معارف الرجال، ص54.
5- محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ج2، ص71- 72.
6- عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج1، ص56.
7- سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج5، ص95.
8- حر عاملی، الامل الآمل، ج1، ص 58 و 167.
9- عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج3، ص321؛ و خوانساری، روضات الجنات، ج1، ص116- 117.
10- همان، ج4، ص362.
11- همان، ج5، ص117.
12- سید حسن صدر، تکمله الآمل الآمل، ص389 و 390.
13- عبداله افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج4، ص304.
14- مجلسی اول، شرح مشیخه « من لایحضره الفقیه»؛ و سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج3، ص82.
15- خوانساری، روضات الجنات، ج1، ص80؛ و محدث قمی، فوائد الرضویه، ص356.
16- آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج20، ص36.
17- سید حسن صدر، تکملة امل الآمل، ص355؛ و شیخ اسدالله تستری، مقابس الانوار، ص15.
18- محمد علی مدرسی، ریحانة الادب، ج3، ص369.
19- محقق اردبیلی، زبدة البیان، کنگره بزرگداشت مقدس اردبیلی، ص390 و 392؛ و محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ج3، ص219؛ و محقق اردبیلی، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، ص212.
20- آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج12، ص164.
21- همان، ج7، ص68.
22- مجموعه آثار کنگره مقدس اردبیلی، ج8، ص151.
23- حر عاملی، الامل الآمل، ج2، ص23.
24- محمدباقر مجلسی، بحارالانور، ج1، ص42.
25- محمد بن علی اردبیلی حائری، جامع الرواة، ج10، ص61.
26- محدث قمی، فوائد رضویه، ص23.
27- شیخ اسدالله تستری، مقابس الانوار، ص15.
28- محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ص84. به نقل از سید نعمت الله جزایری در کتاب المقامات.
29- میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج3، ص392.
30 - حسین مدرسی طباطبایی، مقدمه ای بر فقه شیعه، ص56 و 57.
31- محمدعلی مدرسی، ریحانة الادب، ج5، ص370.