هویت طبقه بندی علوم

چکیده

در این مقاله با فرض فضای حذف طبقه بندی علوم از زندگی انسان، و ترسیم مشکلات و تبعات آن، به تبیین مسأله ی بحث، یعنی چگونگی تحصیل فهم جامع و متمایز، و سپس به بیان ضرورت و فوائد طبقه بندی علوم پرداخته شده است.

کلمات کلیدی:

طبقه بندی، رده بندی، تقسیم، هویت طبقه بندی علم، ضرورت طبقه بندی علم، طبقه بندی و فرهنگ و تمدن.

مقدمه

طرح مشکل و آسیب شناسی آن

اگر علوم طبقه بندی نشده بود چه تصویری از شرایط داشتیم؟ وضعیتی که واجد تمایز میان علوم اما فاقد هرگونه سلسله مراتب بودیم، چه تصویری را در ذهن ما تداعی می کرد؟ بخشی از آن شرایط چنین است:
نمی دانستیم تغییر و تحول در نظریات، ادبیات، روش و... یک علم باعث چه تغییراتی در علوم دیگر می شود.
نمی دانستیم برای یک هدف مشخص بالاخره چه محدوده ای از دانش را باید فرابگیریم.
نمی توانستیم میان علوم مختلف اولویّت پژوهشی قائل شویم.
نمی توانستیم نظام آموزشی طراحی کنیم؛ اصولاً یکی از سؤالات این بود که اول (صرف نظر از مؤلفه های تأثیرگذار دیگر در طراحی محتوای آموزشی) باید چه چیزی را فراگرفت؟
به نظر می رسد ریشه ی این مشکلات در ندانستن «روابط جامع و متمایز» میان علوم مختلف است. دانستن روابط میان علوم گره گشاست، اما نه هر رابطه ای، بلکه رابطه هایی که در عین نشان دادن وحدت میان علوم، تمایز آنها را نیز آشکار سازند.

طرح مسأله

باتوجه به آنچه گفته شد می توان مسأله را اینچنین تعریف کرد:
چگونه می توان به کشف «روابط جامع و متمایز» میان علوم مختلف نائل شد؟
به نظر می رسد بتوان «طبقه بندی علوم» را (مطالب آتی عهده دار تبیین آن می باشند) ابزاری برای پاسخ به سؤال فوق تلقی نمود.

هویت طبقه بندی علوم

تعریف طبقه بندی:

طبقه بندی را (به صورت عام یا منطبق بر حوزه های خاص) در برخی منابع اینگونه تعریف کرده اند:
- رده بندی فلسفی و علمی که به طور مجرد ناظر بر ترتیب علوم یا ترتیب اشیاء است. (1)
- مقصود از طبقه بندی علوم ارزیابی آنها بر حسب موضوع، و یافتن نقاط مشترک و غیرمشترک برحسب موضوع، و روش و ارتباط آنها با توجه به چارچوب کلی است. (2)
واینار می گوید: «هدف رده بندی عبارت است از گردآوری اشیای همانند و جداسازی اشیای ناهمانند.» (3)
با دقت در تعاریف فوق مؤلفه های طبقه بندی را می توان اینگونه بیان نمود:

1. در طبقه بندی مفهوم ترتیب یا ترتب تعبیه شده است، بر این اساس شما باید یک مبدأ مقایسه داشته باشید.
2. در طبقه بندی وجوه اشتراک و اختلاف را می بینید، بنابراین باید معیار اشتراک و سپس معیار تمایز داشته باشید. بر همین اساس نیز رابطه ای بین طبقات شکل می گیرد؛ یعنی «رابطه» فرع نوع تمایز و تشابه است نه چیزی اصیل و همتراز با آنها.

با توجه به نکات فوق می توان طبقه بندی را به: «هندسه ی گروه های متمایز ترتیب یافته» تعریف نمود. بر همین اساس می توان طبقه بندی علوم را چنین تعریف کرد:«هندسه ی گروه های متمایزِ علوم، که بر یکدیگر ترتب دارند.»
طبقه بندی علم عمدتاً (4) ناظر است به علوم مدون، علومی که می توان آنها را به: «مجموعه گزاره های مرتبط با یکدیگر (نظام مند) که به توصیف و تبیین یک پدیده (موضوع علم) می پردازند» (5) تعریف نمود.
باید به این نکته توجه کرد که معیار تمایز و تشابه و ترتیب به صورت مرکب یک طبقه را می سازند.
- فرض کنیم چند مفهوم کاملاً مترادف داشتیم، در اینصورت هم باز (به لحاظ مصادیقشان= ما یُنظَر به) هیچگاه طبقه ای شکل نمی گرفت.
- از سوی دیگر اگر اشیاء بر اساسی از هم متمایز و در چیزی با هم مشترک شدند، بایستی مبدئی را برای ترتیب میان آنها مشخص کرد. زیرا در غیر اینصورت هر چند میان دو گروه رابطه را می توان تصور کرد اما اگر با چیزی سنجیده نشوند، می توان نقطه ی شروع و اولویت را به هر کدام به طور مساوی اختصاص داد، و بنابراین باز «طبقه» که فرع نقطه ی سنجش است شکل نمی گیرد. به بیان دیگر هرجا تمایز داشته باشیم، لزوماً طبقه بندی شکل نمی گیرد، بلکه باید ترتب هم برقرار شود.
به بیان دیگر باید ابتدا معیار اشتراک را دید، سپس معیار تمایز را. همین فرآیند تمام ویژگی های مورد نیاز برای یک طبقه بندی یعنی: معیار اشتراک، تمایز و ترتیب را بیان می کند.

رویکردهای طبقه بندی:

در طبقه بندی می توان به دو رویکرد پیشینی و پسینی اشاره کرد.
رویکرد پیشینی که معمولاً از طریق تقسیم صورت می پذیرد، در دو مرحله انجام می شود:

1. ابتدا بدون توجه به مصادیقی که قرار است تحت «طرح طبقه بندی» مندرج شوند، یک طرح کلّی با استفاده از ابزار تقسیم ساخته می شود.
2. سپس نوبت به «تطبیق طبقه بندی» می رسد تا علوم مختلف تحت آن طرح مندرج شوند.

نکته ی شایان ذکر آن است که در رویکرد پیشینی طبقه بندی با استفاده از ابزار تقسیم؛ چون به لحاظ صوری مؤلّفه های طبقه بندی (معیار، تمایز، تشابه و ترتیب) در تقسیم تعبیه شده است، به طور ناخودآگاه که هر کس دست به تقسیم بزند، شرایط لازم طبقه بندی را هم رعایت کرده است: زیرا:

1. مقسم، اشتراک بین طبقات را تأمین می کند.
2. حیثیّت تقسیم، وجوه تمایز را تأمین می کند.
3. سیر از عام به خاص که در ماهیت تقسیم هست، مبدأ قیاس و ترتیب را تأمین می کند.

در رویکرد پسینی که طبقه بندی معمولاً از طریق تجرید و انتزاع (مقابل تقسیم) شکل می گیرد، تمامی مصادیق مختلف با توجه به وجه شبه در گروه هایی قرار داده شده، سپس دوباره بین گروه ها قدر اشتراک گیری می شود، تا نهایتاً این سلسله به شامل ترین گروه ختم شود. این فرآیند عکس جریان تقسیم را طی می کند.

نمودار فرآیند طبقه بندی

ضرورت و فایده ی طبقه بندی:

ضرورت طبقه بندی را می توان در سه محور اصلی بیان کرد:

1. مشاهده ی وحدت و کثرت دانش:

شاید بتوان بارزترین ضرورت طبقه بندی را در مشاهده و رصد وحدت و کثرت در نقشه ی کلان دانش دانست. در مقام یک فیلسوف علم مشاهده و رصد وحدت حاکم بر کل فضای دانش و احصای کثرت موجود در آن، زمینه ساز پیگیری تحولات بعدی در حوزه ی دانش خواهد بود.
بر اساس همین نگاه، فوائد زیر بر این نگاه از طبقه بندی مترتب می شوند:
الف) تعیین «محتوای درسی» نظام های آموزشی.
ترسیم نقشه ی جامع علمی.

2. تأثیر طبقه بندی علوم بر تحولات فرهنگی و تمدنی:

به نظر می رسد بعد از ضرورت مشاهده ی وحدت و کثرت، مهمترین اثر طبقه بندی علوم در رابطه ی آن با فرهنگ و تمدن بشری باشد، که به گوشه هایی از آن اشاره می کنیم:
از عوامل تأثیرگذار بر فرهنگ و تمدن بشر طبقه بندی علوم است. این تأثیرگذاری بدان جهت است که طبقه بندی علوم، باعث تغییراتی در فرهنگ تخصصی یک جامعه می شود. همین تغییرات در یکی از اساسی ترین وجوه فرهنگ و تمدن بشر است که گفته اند: «اگر فرهنگی بتواند روش تقسیم بندی علوم خود را وارد فرهنگ دیگری کند، تمام آن فرهنگ را تسخیر کرده است.» (6)
این تغییرات گاهی از طریق «باز تعریف» جایگاه یک واحد علم صورت می پذیرد.
نمونه ای از این تغییر چنین بیان شده است:
«با تقسیم بندی دنیای نوین از علم، علوم اسلامی به حاشیه رانده شدند. آنها علوم را به اسطوره و غیراسطوره، یا دانش و ارزش تقسیم کردند. در این نگاه دین و ایدئولوژی در زمره ارزش ها و بینش ها قرار می گیرند که حسابشان از علم جداست. متأسفانه این تصور به حوزه ی کشورهای اسلامی نیز کشیده شده و تقسیم بندی مسلمانان از علوم را تحت تأثیر خود قرار داده است؛ مثلاً امروز وقتی به نام گذاری کتب دوره ی متوسطه در کشورمان نگاه می کنیم تأثیرات این تقسیم بندی به وضوح قابل ملاحظه است. برای مثال واژه ی «علوم» در همه ی بخش های علمی به کار می رود؛ علوم تجربی، علوم انسانی و مانند آن؛ اما همین که نوبت به علوم اسلامی می رسد بدان گفته می شود «بینش اسلامی».» (7)
گاهی این تغییرات از طریق تحول در نظام اولویت ها و حساسیت های عالمان و متخصصان صورت می پذیرد، که به تبعِ آن فرهنگ عمومی جامعه نیز تحت تأثیر قرار می گیرد. در این حالت، نظام توزیع امکانات مادی و معنوی نیز تغییر می کند، یعنی امکانات به سمت اموری که اولویت تلقی می کردند سوق داده می شوند.
نمونه هایی از این دست تأثیرات در تحول نظام اولویت ها در حوزه های مختلف پژوهشی و آموزشی و... از این قرارند.

1. «... دانش ها باید نخست به صورت دقیق انشعاب یابند تا بتوان درباره ی هر موضوعی در حوزه ی ویژه ی آن موضوع پژوهش کافی به عمل درآورد.» (8) طبیعتاً این پژوهش ها به ترتیب اولویت و یا با ملاحظه ی ترتّب علوم انجام خواهند شد.
2. «دانشجوی هر رشته ای بداند که برای مقصود خویش باید چند رشته را به صورت رشته های اصلی بخواند وچند رشته را به صورت رشته های فرعی، و از نظر ترتیب کدام رشته ها را نخست بیاموزد و کدام ها را بعد، و در رشته های بعدی کدام را بر دیگری مقدم بدارد.» (9)
3. «... طبقه بندی می تواند در نحوه ی آموزش علوم مختلف و تقدّم و تأخّر آموختن آنها نیز مؤثّر باشد». (10)
4. «... و هم فرهنگ نویسان که به نوعی، درگیر تدوین دانش برای استفاده از آن هستند به آن "طبقه بندی علم" محتاجند.» (11)
5. «به هر حال طبقه بندی تأثیر زیربنایی و اساسی در همه روندهای پژوهشی و فعالیت های علمی داشته است. و هم اکنون سایت های اینترنت و همه ی انواع فعالیت های علمی از طبقه بندی متأثرند. طبقه بندی علوم و رده بندی منابع از مقدمات و زمینه های مهم نمایه سازی و اصطلاح نگاری است». (12)

3-بازیابی اطلاعات:

از سوی دیگر اگر «ماهیت دانش را به عنوان مجموعه ای از اطلاعات تأیید شده می پذیریم که ویژگی قابلیت بازیابی به آن افزوده شده است»، (13) حتماً می توان پذیرفت که طبقه بندی در این قابلیت بازیابی نقش مهمی را ایفا می کند. مبتنی بر همین ویژگی «قابلیت بازیابی» در دانش است که برخی دیگر از فوائد طبقه بندی ظاهر می شوند:
تعیین ساختار کتاب ها (اصطلاحنامه ها، فرهنگ ها، دائرة المعارف ها،...)
تعیین ساختار نرم افزارهای اطلاع رسانی (سایت ها، طبقه بندی موتورهای جستجو،...)
رده بندی های کتابخانه ای.

مؤلفه های اثرگذار در طبقه بندی علوم:

نشان دادن تأثیر عوامل مختلف معرفتی و غیرمعرفتی در طبقه بندی علوم نیازمند یک بررسی گسترده و روشمند بوده، که در این مجال تنها به یکی از این عوامل (معیارهای طبقه بندی) می پردازیم. اما اجمالاً می توان گفت عواملی مانند تلقی عالمان از روش های مقبول علمی، وجود اشیاء و روابط میان آنها، سعادت انسان، طبقه بندی های پیشین، از جمله موارد تأثیرگذار در فضای طبقه بندی بوده اند.

معیارهای طبقه بندی:

از آنجائیکه بحث طبقه بندی علم متوقف است بر بحث ماهیت علم و فروعات آن، در طول تاریخ نیز شاهد تأثیر یکی از جدی ترین مباحث فلسفه علم، یعنی «ملاک تمایزعلوم» در طبقه بندی علوم بوده ایم. تلقی هر شخص از معیار وحدت و تمایز در علوم، در طرح طبقه بندی علم ارائه شده از سوی او، تأثیر گذاشته است.
این معیارها به طور «کلی» عبارتند از:

1. طبقه بندی بر اساس موضوع، مانند تقسیم حکمت به نظری و عملی.
2. طبقه بندی بر اساس غایت، مثل تقسیم علوم به آلی و اصالی.
3. طبقه بندی بر اساس روش، مثل تقسیم علوم به شرعی و غیر شرعی.

قواعد طبقه بندی:

با توجه به هویت طبقه بندی (که نیازمند مبدئی برای شروع می باشد) و همچنین انواع معیارهای وحدت و تمایز علوم، برخی قواعد در تاریخ طبقه بندی علوم قابل ملاحظه است.
این قواعد را آقای طاهری عراقی چنین توضیح می دهند:
«از بررسی روش طبقه بندی اسلامی، می توان چند قاعده و ضابطه استخراج کرد که ملاک تقسیم بندی علوم بوده است.
از جمله آن موارد:

عموم و خصوص:

یعنی از موضوعات اخص به اعم. این قاعده را طاش کبری زاده در تعریف علم طبقه بندی (علم تقاسیم العلوم) ذکر کرده است ‍[...] این قاعده "عموم و خصوص" که برخی از آن به اصل و فرع تعبیر کرده اند، مهم ترین و اساسی ترین قواعد در تنظیم طبقه بندی هاست و امروز نیز در طبقه بندی ها (چه نظری چه عملی) به کار می رود.

توقف (یا اناطه):

تعلیم و تعلم علوم موقوف است بر آگاهی از دانش های دیگر مانند توقف علم بلاغت بر صرف و نحو، و علم طب بر علم تشریح و علم فقه بر علم اصول، [...] این قاعده در نظام تعلیمات مدارس اسلامی رعایت می شده است، در طبقه بندی ها نیز اثر گذاشته است و اغلب این قاعده را در نظر داشته اند.

اشرفیّت:

یعنی ترتب علوم بر حسب اشرفیت و افضلیت. این ضابطه البته مبنای عقیدتی دارد، و چون امری نسبی و اضافی است و به حسب ملل و ادیان و اقالیم تفاوت می کند، نمی تواند چندان پایه ی علمی داشته باشد. مع هذا این قاعده در اکثر طبقه بندی های قدما ملحوظ شده است. و گفته اند که اشرفیت یک علم و فن به سه وجه حاصل می آید: یکی به سبب شرف موضوع آن علم... و دیگر به سبب شرف غایت و غرض.» (14)
والسلام

پی‌نوشت‌ها:

1. محمدنیا، مرتضی، تأثیر رده بندی ارسطو بر رده بندی های اسلامی، ص 56.
2. مطلبی داریوش رده بندی های کتابخانه ای و نگرش های جانبدارانه.
3. Bohdoans. Wyanr. Introduction to Cataloging and Classification/3rd Ed به نقل از: داوودی، مهدی، مقدمه ای بر جنبه های نظری رده بندی.
4. قید «عمدتاً» بدین جهت است که گاهی مصادیق طبقه بندی شده علم مدون نیستند، بلکه بسته هایی از اطلاعات هم سنخ می باشند. این وضعیت علی الخصوص در طبقه بندی دایرة المعارف ها دیده می شود.
5. مقتبَس از تعریف حجة الاسلام و المسلمین شیخ عبدالحمید واسطی.
6. میرعلی، محمد، تقسیم بندی علوم در اندیشه غزالی معرفت شماره 157، ص 140.
7. همان.
8. حکیمی، محمدرضا، دانش مسلمین «دفتر فرهنگ اسلامی»، ص 82 و 83.
9. همان.
10. رضایی، محمدجواد، بررسی تحلیل و نقد دیدگاه این سینا درباره ی طبقه بندی علوم، مجله معارف اسلامی، شماره 1، ص 145.
11. فدائی عراقی، غلامرضا، طرحی نو در طبقه بندی علوم، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان و پاییز 1380، شماره 158 و 159 و ص 288.
12. فتحی عبدالهادی محمد و بدر، احمد، تاریخ تحولات طبقه بندی و رده بندی در فرهنگ اسلامی، ترجمه حسینی (نوری)، محمد، ص 15.
13. هاشمیان بجنورد، ناهید (دانشجوی دکتری)، منهاج، محمدباقر (استاد) ارائه مدلی برای ارزش گذاری دانش، مجله علمی پژوهشی شریف، مرداد 1388، شماره 49.
14. طاهری عراقی، احمد، رده ی BP اسلام، ص 11.

منابع تحقیق:
1. هاشمیان، بجنورد، ناهید، و منهاج، محمدباقر، ارائه مدلی برای ارزش گذاری دانش، مجله علمی پژوهشی شریف، مراد 1388، شماره 49.
2. رضایی، محمدجواد، بررسی تحلیل و نقد دیدگاه ابن سینا درباره طبقه بندی علوم، مجله معارف اسلامی، زمستان 1382، شماره 1.
3. محمدنیا، مرتضی، تأثیر رده بندی ارسطو بر رده بندی های اسلامی، آیینه پژوهش، شماره 96.
4. فتحی عبدالهادی، محمد و بدر، احمد، تاریخ تحولات طبقه بندی و رده بندی در فرهنگ اسلامی، ترجمه محمد حسینی (نوری)، آیین پژوهش، شماره 125.
5. میرعلی، محمدعلی، تقسیم بندی علوم در اندیشه غزالی، مجله معرفت، شماره 157.
6. حکیمی، محمدرضا، دانش مسلمین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
7. طاهری عراقی، احمد، رده ی BP اسلام، کتابخانه ملی، 1376.
8. مطلبی، داریوش، رده بندی های کتابخانه ای و نگرش های جانبدارانه، کتاب ماه کلیات، شماره 151.
9. فدائی عراقی، غلامرضا طرحی نو در طبقه بندی علوم، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان و پاییز 1380، شماره 158 و 159.
10. 10.introduction to Cataloging and Classification,Bohdans,Wyna2.rd Ed.

منبع مقاله:
فصلنامه تخصصی مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، ربیع الثانی- رمضان 1433، شماره 4 و 5.