زمینه پیدایش
گِلی خوش‌بوی در حمام روزی * رسید از دست محبوبی به دستم بدو گفتم که مُشکی یا عبیری * که از بوی دلاویز تو مستم بگفتا من گِلی ناچیز بودم * ولیکن مدتی با گُل نشستم کمال هم‌نشین در من اثر کرد * وگرنه من همان خاکم که هستم(1)پیامها
انسان به طور فطری، از خلق و خوی دوست و هم‌نشین خود تأثیر می‌پذیرد.اگر شخصی کمالات و سجایای اخلاقی داشته باشد، به یقین دوستان و هم‌نشینان نیکو نیز خواهد داشت.
کاربرد: در بیان تأثیر هم‌نشین در انسان و تشویق به انتخاب دوستان خوب به کار می‌رود.
ضرب المثل های هم مضمون
آلوچه به آلو نگرد، رنگ برآرد.از بدان بد شوی ز نیکان نیک.
انگور ز انگور همی گیرد رنگ.
با بدان سر مکن که بد گردی.
با ماه نشینی، ماه شوی، با دیگ نشینی، سیاه شوی.
خوش‌بوی بود کلبه همسایه عطّار.
صحبت روشن ضمیران، کور را بینا کند.
صحبت نیکان، بدان را از بدی باز آورد.
گُل بشکفد چو همنفس صبحدم شود.
مردی گَردی، چو گِرد مردی گَردی.
مشو با ناکسان همدم که صحبت را اثر باشد.
هر چیز که در کانِ نمک رفت، نمک شود.
هر که با دیگ نشیند، بکُند جامه سیاه.(2)
اشعار هم مضمون
با بدان کم نشین که دَرمانی * خوپذیر است نفس انسانی (سنایی)با بدان یار گشت همسر لوط * خاندان نبوتش گم شد سگ اصحاف کهف روزی چند * پیِ نیکان گرفت و مردم شد (سعدی)
به عنبر فروشانِ اگر بگذری * شود جامه تو همه عنبری وگر تو شوی نزد انگِشت گر * از او جز سیاهی نیابی دگر (فردوسی)
تو اول بگو با کیان دوستی * من آنگه بگویم که تو کیستی چه بهره می‌بری از اختلاط نااهلان * به جز شراره و دود از دکان آهنگر ز نیکان نیک باشی، وز خسان خس * ز دونان دون شوی و از کسان کس (ناصر خسرو)
وای آن زنده که با مرده نشست * مرده گشت و زندگی از وی بجست(3)
ریشه های قرآنی حدیثی
رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «اَلمَرءُ عَلی دینِ خَلیلِهِ وَ قَرینِهِ؛ آدمی به دینِ دوست و یار خود است».(4)رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «مَثَلُ الجَلیسِ الصّالِحِ مَثَلُ العَطّارِ، اِن لَم یُعطِکَ مِن عِطرِهِ اَصابَکَ مِن ریحِه، وَ مَثَلُ الجَلیسِ السُّوءِ مَثَلُ القَینِ اِن لَم یُحرِق ثَوبَکَ اَصابَکَ مِن ریحِه؛ حکایت هم‌نشین خوب، حکایت عطار است که اگر از عطرش به تو ندهد، بوی خوش آن به مشامت می‌رسد و حکایت هم‌نشین بد، مانند آهنگر است که اگر [حرارت کارگاه او] لباست را نسوزاند، بوی بد آن مشامت را می‌آزارد».(5)
رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «اِعتَبِروُا الصّاحِبَ بِالصّاحِبِ؛ دوست را به دوستش بسنجید و بشناسید».(6)
امام علی(علیه السلام): «قارِن اَهلَ الخَیرِ تَکُن مِنهُم وَ بایِن اَهلَ الشَّرِّ تَبِن عَنهُم؛ قرین اهل خیر باش تا از آنان شوی و از اهل شر دوری گزین تا از آنان بر کنار باشی».(7)
پی‌نوشت‌ها:
1. علی‌اکبر دهخدا، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر، 1357، چ 4، ج 1، ص 42.
2. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، 1385، چ 1، صص 330 و 331.
3. همان، ص 331.
4. کلینی، کافی، ترجمه: علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388 هـ.ق، چ 3، ج 2، ص 375.
5. متقی هندی، کنز العمال، ترجمه: صفوۀ السقا، بیروت، مؤسسه الرسالۀ، 1389هـ.ق، چ 1، ح 24736.
6. همان. ج 11، ح 89.
7. نهج‌البلاغه سید رضی، ترجمه: کاظم محمدی و محمد دشتی، قم، انتشارات امام علی(علیه السلام)، 1396 هـ.ق، چ 2، نامه 31.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
/ج
