زمینه پیدایش
مضمون قطعه، شعری به نام «مادر» از «ایرج میرزا»، شاعر دوره قاجار است. معشوقه سنگ‌دل که مادر عاشق را مزاحم خود می‌بیند، با شرح مزاحمت‌های او، از عاشق می‌خواهد مادرش را بکشد و قلب او را برایش بیاورد. عاشق چنین می‌کند، قلب مادر را بیرون می‌آورد تا آن را برای معشوقش ببرد، ولی هنگام خارج شدن از خانه به زمین می‌افتد و قلب مادر بر زمین می‌افتد. آن دل گرم که جان داشت هنوز * اوفتاد از کف آن بی‌فرهنگ از زمین باز چو برخاست نمود * پی برداشتن دل آهنگ دید کز آن دل آغشته به خون * آید آهسته برون این آهنگ آخ دست پسرم یافت خراش * وای پای پسرم خورد به سنگ(1)پیامها
مادر، جسم و جانش را فدای فرزند خود می‌کند و با همه بی‌مهری‌های فرزند از او دل نمی‌کند.مادر بی‌هیچ توقعی به فرزندش مهر می‌ورزد.
کاربرد: این ضرب‌المثل و موارد مانند آن به مهر و وفا و محبت مادر به فرزند اشاره دارد.
ضرب المثل های هم مضمون
پدر و مادر، عاشق بی‌عارند.پدر و مادر میوه نایابند.
کس نزاده است مهتر از مادر.(2)
اشعار هم مضمون
حق اینها بدان که اربابند * مقبلان این دقیقه دریابند حب ایشان سرت برافرازد * بغض ایشان به خاکت اندازد (اوحدی)سر ز مادر مکش که تاج شرف * گردی از راه مادران باشد خاک شو زیر پای او که بهشت * در قدمگاه مادران باشد(3) (جامی)
ریشه های قرآنی حدیثی
قرآن کریم: «وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً؛ به پدر و مادر خود نیکی کنید». (بقره: 83)رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «اَلْجَنَّةُ تَحْتَ اَقْدامِ الْاُمَّهاتِ؛ بهشت، زیر پای مادران است».(4)
پی‌نوشت‌ها:
1. فرج الله شریفی گلپایگانی، امثال و حکم دهخدا، تهران، هرمند، 1381، چ 2، ج 2، ص 669.
2. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، 1385، چ 1، صص 697 و 698.
3. همان، ص 698.
4. متقی هندی، کنز العمال، ترجمه: صفوة السقا، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1389 هـ.ق، چ 1، ح 45439.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
/ج
