خصوصیات نظام اجتماعی اسلام

احکام و رفتار دین اسلام به گونه ای تنظیم گردیده است که فراتر از توانایی آدمی نباشد؛ چنان که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «من به آیین آسان و ساده مبعوث شده ام.»(1)

بی گمان این آسانی از آن روست که آدمی از یک سو بدون تحمل فشار و سختی شدید به زندگی اجتماعی بپردازد و از سویی دیگر به بالاترین مرحله رشد انسانی دست یابد. بنابراین نظام زیست اجتماعی اسلام از هر گونه سخت گیری به دور است؛ آن سان که خداوند در قرآن کریم نیز می فرماید:
خداوند بر شما آسانی را می خواهد و سختی را روا نمی دارد.(2)
او شما را برگزید و در دین خود تکلیف سختی آوری را برای شما قرار نداد.(3)
 

2. واقع بینی

در این نظام همه مسائل بر اساس واقع بینی و تحلیل درست طراحی گردیده است. در واقع منافع مادی افراد و مصالح معنوی جامعه به زیبایی در هم پیوند خورده، ولی آرمان گرای محض نیست که دست نیافتنی باشد؛ زیرا هر گاه در برخی از دوران که بستر مناسب را برای تحقق اصول خود به دست آورده است نمونه های عملی و آثار مثبت فراوان بر جای گذاشته است. مانند صدر اسلام که به عنوان نقطه درخشان در تاریخ بشر، جاودانه مانده است.
 

3. میانه روی و اعتدال

یکی از ویژگی های نظام اجتماعی اسلام، اعتدال و میانه روی در قانون گذاری و دستوری اسلامی است که این بی گمان بر اساس عقل و فطرت بشر نیز هست. این حالت اعتدال، میان زندگی مادی و معنوی انسان هماهنگی لازم را به وجود می آورد و ضمن به دست دادن برنامه این جهانی، سعادت افراد در آخرت را نیز تضمین می کند.
 

کی رسد ایمان مؤمن بر کمال .... تا نیابد فعل و خُلقش اعتدال(4)
راهرو یابد حیات بی زوال ... وصف و خُویش جمله گیرد اعتدال(5)
 

علامه طباطبایی نیز می فرماید:
خداوند اسلام را دین «حنیف» خوانده است تا مردم را به این قاعده کلی دستور دهد که در تمامی امور، حد وسط و حالت اعتدال را از دست ندهند و از انحراف به سوی افراط و تفریط بپرهیزند.(6)

حدیث معروف: «خیر الامور اوسطها»(7) نیز بیانگر رعایت اعتدال در همه امور زندگی است، مگر آنکه در مورد خاصی دلیلی برای خروج از عمومیت آن داشته باشیم. بنابراین ما باید در امور مادی و معنوی از خوردن و آشامیدن تا عبادت کردن، امیدواری و ناامیدی (خوف و رجا)، دوستی و دشمنی با افراد، خندیدن (تبسم نه قهقه زدن) و سخن گفتن، راه اعتدال بپوییم. به همین رو، لقمان به فرزندش سفارش می کند: «در راه [زندگی] خودت میانه روی و اعتدال را پیشه کن».(8)


 

4. جامع نگری

اسلام توازن و تناسب کامل را میان همه بخش های زندگی اجتماعی بشر برقرار ساخته است. به واقع این نظام الهی، فراگیر بوده و تمامی انسان ها می توانند از آن بهره مند شوند.(9) برای اثبات جامع نگری این نظام می توان به ذکر نمونه ای از مجموع روایات اسلامی پرداخت که در آن پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) سی حق اجتماعی را بر عهده فرد مسلمان نهاده است:

1. از لغزش های او بگذرد؛ 2. هنگام اندوه و مصیبت بر او ترحم نماید؛ 3. آبروی او را حفظ کند؛ 4. تقاضای او را نسبت به گذشت از لغزش ها بپذیرد؛ 5. عذر خواهی او را قبول کند؛ 6. از بدگویی و غیبت از او خودداری ورزد؛ 7. پیوسته او را نصیحت نماید؛ 8. دوستی خود را با او محکم و حفظ کند؛ 9. عهد و پیمان با او را محترم شمارد؛ 10. هنگام بیماری از او عیادت نماید؛ 11. برای تشیع جنازه ی او حاضر شود؛ 12. دعوت و هدیه او را رد نکند؛ 13. هدیه اش را جبران نماید؛ 14. به دلیل احسانی که در حق او نموده، از او تشکر کند؛ 15. به خوبی او را یاری نماید؛ 16. ناموس او را حفظ کند؛ 17. نیازهای او را در حد امکان تأمین نماید؛ 18. اگر چیزی را طلب نمود؛ پاسخ مثبت دهد؛ 19. هر گاه عطسه کرد، برای سلامتی وی دعا کند؛ 20. در پیدا کردن گمشده اش او را راهنمایی نماید؛ 21. سلام او را جواب دهد؛ 22. با خوبی و محبت با او سخن بگوید؛ 23. با خوشرویی به او بخشش نماید؛ 24. سوگند او را تصدیق کند؛ 25. با دوستان او دوستی نماید؛ 26. با دشمنانش دشمن باشد؛ 27. اگر خواست به دیگری ستمی کند، او را باز دارد؛ 28. اگر به وی ستمی شد، او را یاری نماید تا حقش را بگیرد؛ 29. در توفان حوادث او را تنها نگذارد؛ 30. آنچه برای خود می پسندد؛ برای او نیز دوست بدارد و بپسندد و هر چیزی را که برای خود ناخوشایند می دارد، برای او نیز نخواهد.(10)
 

5. برخورداری از ضمانت اجرایی درونی و بیرونی

در دین اسلام، آموزه های بسیاری درباره ی زیست اجتماعی افراد وجود دارد که همه مسلمانان باید آنها را رعایت کنند. اصول و ارکان این آموزه ها در قالب دستورها و ضوابط فقهی ، در احکام ضروری (واجب)، مطلوب (مستحب)، حرام (نهی موکد) و ناپسند (مکروه) مطرح گردیده تا فرد مسلمان انگیزه لازم را برای رعایت آنها داشته باشد.

افزون بر این، در آموزه های دینی آثار مفید اجتماعی و پاداش های اخروی بیان شده تا افراد به آنها ترغیب گردند. از سویی دیگر، این آموزه ها با بیان آسیب های ناشی از عدم اجرای این نظام و مجازات های اخروی، افراد را از سر پیچی منع نموده است.

بخش دیگری از ضمانت اجرایی این نظام از حالت فردی و اخلاقی فراتر رفته و جنبه حقوقی یافته است که قابلیت پیگیری و مجازات را دارد؛ مانند تهمت زنا که برای آن مجازت تازیانه خوردن در نظر گرفته شده است.
 

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن حنبل، مسند احمد، ح 21260.

2. بقره (2):185.

3. حج (22): 78.

4. ابوالفضل داورپناه، انوار العرفان، ج 11، ص 166.

5. صفی علیشاه، تفسیر صفی، ص 91.

6. سید محمد حسین طباطبایی، ترجمه المیزان، ج 2، ص 575.

7. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1481؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج 75، ص 11، ح 70.

8. لقمان (31): 19.

9. گر چه در ابتدا به نظر می رسد نظام زیست اجتماعی اسلام تنها مخصوص مسلمانان است، با تعبیری کلی می توان گفت اسلام معیار اصلی و حاکم بر تمام روابط اجتماعی را محبت و دشمنی برای خدا می داند.در این صورت، درمجموعِ روابط اجتماعی رتبه بندی به وجود می آید. به همان نسبتی که افراد به خداوند نزدیک تر باشند، رابطه اجتماعی قوی تر و ارتباط عاطفی بیشتری دارند؛ چرا که این مرتبه عالی از روابط اجتماعی، همراه با ریشه ها و پیوندهای عمیق عاطفی است. در قرآن نیز بدین موضوع اشاره شده است: «المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض». (توبه (9): 71) اما خارج از این مقوله، وجود سایر مراح روابط اجتماعی نفی نشده، بلکه نظام اسلامی ، بسیای از آموزه های دینی مانند رعایت ادب و احترام در برخورد بادیگران وحس نوع دوستی را در بر می گیرد.

10. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج12، ص 212، ح 16114.

نویسنده: غلامرضا نور محمدی

منبع مقاله: نورمحمدی، غلامرضا؛ (1390)، مهارت های زندگی اجتماعی، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها،دفتر نشر معارف، چاپ دوم؛ سایت وسائل