نویسندگان :علی جعفری دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه اصفهان
صدیقه سپهری کارشناش ارشد تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز
منبع:راسخون
صدیقه سپهری کارشناش ارشد تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز
منبع:راسخون
چکیده
خلیج فارس در طول تاریخ مدون خود از اهمیت ویژه‌ای در سیاستهای بین‌المللی و منطقه‌ای برخوردار بوده است. مهمترین اهمیت خلیج فارس موقعیت جغرافیایی آن است که این وضعیت چه از نظر تجاری ویا نظامی به آن اهمیت ویژه بخشیده است و موجب توجه دولت ها بدان به عنوان مرکز تجاری ویا راه ارتباطی تجاری بین شرق وغرب بوده است. به لحاظ همین اهمیت بالای اقتصادی همواره مطامع قدرت های استعماری را برانگیخته و در طول قرون متمادی استعمارگران همواره کوشیده اند سیادت خود را بر این منطقه تحمیل نمایند به همین علت منطقه خلیج فارس همیشه صحنه کشمکش و نبرد بوده است و سرزمین های حاشیه آن از این کشمکش ها متأثر شده اند به طوری که زندگی سیاسی واقتصادی آن ها با توجه به این مسایل و وقایع شکل و جهت یافته است در این تحقیق سعی بر آن است که حضور دولت هلند در خلیج فارس در قرون شانزدهم تا نوزدهم میلادی مورد بررسی قرار گیرد.کلیدواژه ها:
هلند، تجارت، خلیج فارس، ایران، صفویه، انگلیس.
مقدمه
خلیج فارس از دیرباز یکی از مراکز مهم و شاهراه های تجاری شرق و غرب بوده است موقعیت استراتژیک و آوازه تجاری خلیج فارس تجار هلندی را متوجه خلیج فارس کرد. قبل از آن هلندی ها بازرگانی با مجمع الجزایر مالایا را در اواخر قرن شانزدهم آغاز کردند از میان محصولات بی شماری که از آن نواحی به هلند آوردند ادویه جزایر ملوک بیش از خواستار داشت. نخستین پایگاه بازرگانی آنان در مجمع الجزایر در یکی از این جزایر ادویه خیز برقرار شد لیکن در دهه دوم قرن هفدهم یان پیترسزون کوین فرماندار کل کمپانی هند خاوری هلند که مردی مال اندیش و مدبری کم نظیر بود مرکز منافع هلند را در خاور نزدیک به جاوه غربی که به اروپا نزدیکتر بود انتقال داد و در آنجا شهر باتاویا را که پایتخت هند خاوری هلند شد بنا کرد هلندی ها به عنوان بازرگان به هند رفتند وکمپانی هند خاوری هلند هم یک مؤسسه بازرگانی بود. برای هلندی ها قطع نظر از آن عرضه کننده‌ی ابریشم بود برای شبکه تجاری آسیایی شان هم پل ارتباطی به حساب می‌آمد بهانه‌ی ورود آنان به خلیج فارس و تجارت با ایران را هنگام بیرون راندن پرتغالی‌ها از هرمز به یاری انگلستان آمدند پایگاه در خلیج فارس تشکیل دادند و به رقابت شدید سیاسی و اقتصادی با تجار انگلیسی برآمدند و توانستند نفوذ بازرگانی خود را گسترش دهند و انحصار تجارت داخلی و خارجی ایران را به دست گیرند.حضور هلند در مشرق زمین
حضور هلندی ها در هندوستان و منطقه خلیج فارس به اواخر قرن شانزدهم برمیگردد در آن ایام هلند از متصرفات اسپانیا محسوب می شد و چون تجار وبازرگانان آنان همراه کشتی های اسپانیایی به شرق رفت و آمدمی کردند با این مناطق آشنایی یافتند. شکست ناوگان اسپانیا در سال 1588 باعث شد که فرصت مناسبی برای هلندیها بوجود آید این شکست به قدرت اسپانیا در دریاها پایان بخشید و بازرگانی دریایی اسپانیا را به چنگ انگلیسی‌ها و هلندیها انداخت و اینها بدون هیچ گونه مجازاتی مستعمرات اسپانیا را در امریکا و خاور تصرف کردند و اسپانیایی‌ها را از متصرفات خودشان راندند و در اند مدت امپراتوری نیرومند پادشاه فیلیپ دا به یک کشور درجه دوم مبدل کردند اسپانیا که بر اثرجنگ هایش در دریا و زمین از لحاظ مالی از پا درآمده بود دیگر رمقی برایش نمانده بود تا این که در سال 1609 پادشاه اسپانیا قرارداد متارکه جنگ با ایالات هلند منعقد کرد و آنها دا به عنوان یک کشور آزاد و مستقل شناخت.)ویلسن،1366، صص 181-182(در سال 1597 چند شرکت هلندی با هم متحد شده و تشکیل یک شرکت بزرگ به نام کمپانی تجارت ممالک دوردست را دادند ازاین تاریخ به بعد کمپانی های تجارتی هلند با انگلیسی ها شروع به رقابت کردند در سال 1602 دولت هلند شرکت های مختلفی را که با هند شرقی روابط تجارتی داشتند و غالباً هم با یکدیگر رقابت می کردند همه را مبدل به یک کمپانی بزرگ موسوم به کمپانی شرقی هلندی کرد و به مدت بیست سال اختیارات تامه‌ی تجارتی به آن داد کمپانی مزبور کمکم مبدل به یک شرکت ملی شد و طولی نکشید که روابط تجارتی کامل بین هلند و مشرق زمین برقرار شد.) ویلسن،1366، ص 184(
دیری نگذشت که منافع کمپانی های هلندی و انگلیسی با هم تصادم کرد و مجادله‌ی آنها ابتدا بر سر تجارت ادویه و فلفل شروع شد. در اوایل امر هلندی ها سعی داشتند که این تجارت سودمند را به انحصار خود درآوردند زیرا از میان تمام کالاهایی که درآن موقع از مشرق به اروپا می رفت فلفل و ادویه گرانبهاتر از همه بود و خریدار بسیار داشت در این تجارت ابتدا پرتغالی ها و بعد از آن انگلیس ها رقیب هلندی ها بودند. (ویلسن،1366، ص 184).
تاسیس کمپانی هند شرقی هلند در دوره‌ی صفویه
کمپانی هند شرقی هلند در سال 1022 ق/1602 م.با متحد شدن شرکتهای تجاری کوچکی که در خارج از هلند و در شرق فعالیت می کردند با دخالت دولت هلند تأسیس شد.شرکت هند شرقی هلند، نخست در جاوه و تنگه‌ی مالاکا مستقر شد.در دوره‌ی صفویه که ایرانی ها و انگلیسی ها جزیره‌ی هرمز را از پرتغالی ها پس گرفته بودند؛ اولین کشتی آنها به نام ویسب هوزون در سال 1623 م.به بندرعباس و خلیج فارس وارد شد.از این نظر سابقه‌ی حضور تجاری آنها در ایران به دوران صفویه بر می گردد. هلندی ها در سال 1626 م.در بندرعباس دفتری تأسیس کردند که زیر نظر سورات هند و با نظر مستقیم دفتر کمپانی در جاوه اداره می شد.
از همان ابتدا موقعیت و امتیازهایی که کمپانی هند شرقی انگلیس از شاه صفوی در مقابل باز پس گیری جزیره‌ی هرمز از پرتغالی ها به دست آورده بود؛ نظیر معافیت از پرداخت حق گمرکی و تملک بخشی از درآمد گمرک منطقه‌ی خلیج فارس آزادی تجارت در سراسر ایران، موجب رشک و رقابت کمپانی تازه کار هند شرقی هلند شد، اما در سال 1043 ق.که پرتغالی ها بار دیگر هرمز را تصرف کردند، هلندی ها به کمک انگلیسی ها شتافتند و این جزیره را با از دست دادن بیست و نه نفر، از پرتغالی ها پس گرفتند و پرتغالی ها با هشتصد کشته فرار کردند
پس ازاین همکاری، روابط دو کمپانی به تدریج به تیرگی گرایید؛ زیرا کمپانی انگلیس به دلیل سابقه و موقعیت برتری که در امر تجارت ایران به دست آورده بود از هنلدی ها خواست تا عوارض گمرکی پرداخت کنند و آنها مخالفت کردند.
کمپانی هلند از همان آغاز مانند کمپانی انگلیس به تجارت ابریشم ایران چشم دوخته و خریدار خوبی برای این کالا بود هلندی ها به دلیل قدرت مالی بیشتر و بهتر بازرگانان کمپانی هلند، از مقدار، 2500 عدل ابریشم موجود در بازار ایران 1000 عدل آن را در برابر 373 عدل انگلیسی ها خریدار بودند؛ این امر باعث شد ایرانیان، هلندی ها را پولدارتر از انگلیسی ها به حساب آورند و اهمیتی بیشتر برای انها قائل شوند
هلندی ها در برابر صدور ابریشم، مقداری شکر از تایوان که تازه مستعمره‌ی انها شده بود به ایران وارد می کردند با تأسیس کمپانی هند شرقی فرانسه در سال 1664 م.و هم پیمانی آن با کمپانی انگلیسی، آنها برای صدمه زدن به روند تجارت هلندی ها از انجام هیچ کاری خودداری نکردند و این نقطه‌ی اوج رقابت سه کمپانی اروپایی در عهد صفوی بود. هلندی ها با گذشت زمان موفق شدند در رقابت با کمپانی انگلیس، با جلب نظرشاه صفوی در سال 1628 م.فرمانی مشابه فرمان انگلیسی ها از وی بگیرند که امتیازهایی خاص به آنها می داد.
هلندی ها موفق شدند با بازرگانان ایرانی که ابریشم را به صورت ازاد و خارج از نظارت حکومت می فروختند، معامله کنند. از جمله در سال 1638 م. این کار آنها سبب شد حکومت صفوی برای این تخلف که به خرید 593/5 عدل ابریشم از بخش خصوصی منجر شده بود، تقاضای 140 هزار گیلدرز غرامت کند و آنها را مجبور کند که مقداری زیاد ابریشم به مبلغ 50 تومان برای هر عدل از حکومت خریداری کنند در سال 1644 م.که دفتر مرکزی باتاویا، کارل کونستانت یکی از مدیران خود را برای تسهیل امور تجاری کمپانی به ایران فرستاده بود، در دربار ایران او را به فلک بستند و 31500 درهم غرامت خواستند؛ چون ایرانی ها مدعی بودند هلندی ها از امتیاز معافیت گمرکی کاروانهای خود سوء استفاده کرده و با کشتیهای هلندی کالاهای متعلق به تاجران خصوصی خارجی را حمل کرده اند.
دفتر مرکزی کمپانی با فرستادن ناوگانی به خلیج فارس و حمله به قشم در برابر این اهانت واکنش نشان داد، اما پس از دریافت نامه ای از شاه صفوی به عملیات خود خاتمه داد.
در سال 1645 م.که هلندی ها از دربار صفوی مجوز گرفتند تا در هر جای ایران ابریشم بخرند و آن را بدون پرداخت عوارض صادر کنند و سپس هشت کشتی پر از کالاهای آنها به بندرعباس وارد شد، تجارت انگلیسی ها با ایران مختل شد تا جایی که ناچار شدند تجارتخانه‌ی خود را از نبد عباس به بصره منتقل کنند. اما اوضاع این گونه نماند؛ چرا که انگلیسی ها در سال 1647 م.موفق شدند تجارت ادویه و فلفل سورات هند را که در ایران بسیار مشتری داشت به انحصار خود در آورند و بازار ادویه را که در اختیار هلندی ها بود از دست انها خارج کنند و ضربه ای اساسی و جدی به تجارت هلند وارد آورند.
در ادامه‌ی رقابت این دو کمپانی در سال 1653 م.و در زمان جنگ هلند و انگلیس، هلندی ها سه کشتی انگلیسی را در مقابل بندر چارک توقیف کردند و به اعتبار انگلیسی ها در نظر ایرانیان آسیب رساندند.در سال بعد و قبل از انعقاد صلح میان دو کشور، ناوگان هلند با محاصره‌ی دریایی خلج فارس تجارت کمپانی انگلیس را تعطیل کرد؛ به گونه ای که روند تجارت ایران با این کمپانی کاملاً متوقف شد. این اقدام هلند در فاصله‌ی سالهای 1657 تا 1698 م.سبب شد انگلیس برای حمایت از موقعیت تجاری خود در ایران، کشتیهای جنگی اش را به خلیج فارس بفرستد.
انگلیسی ها در این دوره، عرصه‌ی تجارت را در اختیار هلندی ها گذاشته بودند؛ چون نمی توانستند با آنها رقابت کنند، برای نمونه در برابر فرستادن کشتیهای متعدد تجاری هلندی از سورات به ایران، آنها فقط توانستند دو کشتی بفرستند. هلندی ها در این دوران در اصفهان و بندرعباس دفتر تجاری داشتند.
کمپانی هند شرقی هلند در اواخر دوره‌ی صفوی و دوران شاه سلطان حسین صفوی افزون بر خرید ابریشم به تجارت مروارید در بندرهای ایران نیز توجه داشت.
ارتباط سیاسی و تجاری کمپانی هند شرقی هلند با حکومت صفوی تا بدانجا رسید که حکومت صفوی در آخرین روزهای قبل از سقوط به دست افغان ها، مبلغ 800 هزار گیلدرز از این کمپانی وام گرفت.
با سقوط حکومت صفوی، میزان تجارت هلندی ها با ایران کاهش یافت؛ آنها نه تنها قادر نبودند وامهایی را که به حکومت ایران داده بودند از آن مطالبه کنند، بلکه در اثر فشار حاکمان جدید افغان مجبور شدند باج و خراجهای سنگینی بپردازند؛ پس تصمیم گرفتند فعالیتهای تجاری خود را در اصفهان تعطیل کنند.
کالاهایی که هلندی ها در این دوران وارد ایران می کردند عبارت بودند از:لباسهای پنبه ای از بنگال و سورات و کوروماندل، قهوه از مخا، قلع از تنگه‌ی مالاکا، کافور از ژاپن، مس، برنز لاک و الکل، چینی آلات از چین، شکر از باتاویا و تایوان و بنگال،فلفل از ونگورلا در غرب هند؛ هل، چوب زایان، زنجبیل، لباسهای پشمی، چوب و صندل، عنبر، مرجان، آهن الات انواع صمغ، فولاد، لباسهای گلدار ویتنامی، عرق سیلان، عاج، جوز و میخک و پوست خشک شده ای که در مصرف ادویه به کار می رفت. آنها از فروش این کالاها که رقمی معادل 700 تا 800 هزار گلیدرز بود، بسیار سود می بردند.
دفتر تجاری هلندیها در بندر عباس
در اواخر قرن شانزدهم میلادی بود که هلندیها اطلاعاتی راجع به شرق و همچنین تجارت هند شرقی کسب کردند. در سال 1595 م، وقتی هلند جز مستملکات اسپانیا بود هلندیها رابطه تجاری غیرمستقیمی از راه لیسبون با هندوستان و مشرق داشتند. (ویلسن،1366، ص 182-181) هلندی ها در اواخر قرن شانزدهم میلادی با ایجاد نهضت استقلال طلبانه از اسپانیا جدا شد. در سال 1583 میلادی از جانب این کشور شخصی به نام ژان هویژن وان لینشتن به گوا در هند رفت، و در سال 1595 میلادی گزارش مفصلی از سفر خود به هلند فرستاد. در بین سالهای 1598 و 1601 میلادی تاجران هلندی زیادی سفرهایی به هندوستان داشتند و در آنجا تحقیقات جامعی در خصوص تجارت هند شرقی به عمل آوردند. به دنبال همین مسافرت‌ها شرکت هند شرقی هلند در سال 1602 تشکیل شد. (سیوری،1377، صص 65-64)بدین ترتیب دولت هلند شرکت های مختلفی را که با هندشرقی روابط تجاری و همچنین با یکدیگر رقابت می کردند. به یک کمپانی بزرگ و مقتدر به نام کمپانی هند شرقی هلند مبدل کرد، وکمپانی کم کم تبدیل به یک شرکت ملی شد. در سال 1032 ه. ق/1623 م، اولین بار شرکت هلندی هند شرقی وارد بندر عباس شد. و نماینده آن به نام هوبرت ویس نیخ (HUYBERT VISNICH) که جوانی 26 ساله و تجربیات زیادی در امور تجارت با کشورهای شرق مدیترانه داشت، به این ماموریت اعزام شد. (والسر،1364، ص 106)
ویس نیخ پس از تخلیه محمولات کشتی خود در بندرعباس برای ملاقات باشاه عباس به اصفهان رفت. او با استقبال و پذیرایی گرم پادشاه صفوی مواجه شد. همچنین یک نقاش هلندی به نام یان فان هاست (yanfanhost) که سال‌ها مقیم دربار شاه عباس بود زمینه مساعدی برای برقراری روابط ایران و هلند فراهم آورد. (طلوعی،1366، ص 54)
پس از این رفت و آمدها قراردادی تجاری میان هلندی ها و شاه عباس اول منعقدشدکه براساس آن،امتیازاتی برای تجارت ابریشم و همچنین تاسیس تجارت خانه در اصفهان و بندرعباس و معافیت از پرداخت عوارض گمرکی به هلندیها داده شد. (اسدی،1358، ص 71) در نیمه نخست قرن هفدهم، مرکز کمپانی هند شرقی در هلند با ایران بود. هلندیها پس از استقرار در بندرعباس،فورا در صدد انحصار تجارت کالاهای باارزشی نظیر ادویه و فلفل و ابریشم برآمدند. (رحیم زاده،1309، ص 84) ولی اساس عمده نفوذ تجاری آنان در ایران به خریدابریشم اختصاص یافت. (فلسفی،1352، ص 183) در ابتدا تجارت خانه هلندیها در طرف غرب بندرعباس و در همسایگی تجارت خانه شرکت هند شرقی انگلیس و با مرکز بازرگانی فرانسه نزدیک بود. ولی در سال 1110-1109 ه.ق /1968 م. یکی از نمایندگان آن شرکت به نام هوگ کامر تجارت خانه جدیدی با ساختمان و انبارهای بزرگ در انتهای شرقی بندر، کنار دریا بنا نهادند. (لاکهارت،1344، صص 241-240) کمپاتی هلندی ها در شرق از کمپانی انگلیس در واقع بزرگتربود چون این ساختمان خیلی وسیع ودارای مخازن اسلحه و اطاقهای آن بسیار زیبا و بلند بوده که محل سکونت رئیس کمپانی در همین ساختمان قرار داشت. این ساختمان دارای دیوارهای کنگره دار و بادگیربلندی که داشت باعث می شد هوای بسیار مطبوعی درآن جریان داشته باشد. (لاکهارت،1344، صص 241-240)
وضع تجاری هلندی ها در زمان شاه عباس اول
همچنین آنها مرکز بازرگانی دیگری در اصفهان که آن وقت پایتخت ایران بود دایر کردند زیرا شاه عباس برای مبادله قند با آنها قراردادی بسته بود و به علاوه سفیران هلند نیز در اصفهان معرفی شدند. و علاوه بر شهرهای یاد شده هلندی ها در لار، کرمان و نیز در بندر کنگ هم در طی قرن هفدهم نمایندگی ایجاد کردند همان گونه که انگلیسی ها از شاه عباس اول انحصار تجارت ابریشم و معافیت از پرداخت عوارض گمرکی را به دست آوردن هلندی ها نیز قراردادی را در 1623 با دولت ایران منعقد کردند که طبق آن کلیه اتباع آن کشور اجازه تجارت در ایران یافتند و نیز از پرداخت عوارض و حقوق گمرکی واردات و صادرات خود معاف شدند و مأمورین ایرانی مکلف به همکاری و ایجاد تسهیلات برای آنها شدند. (هوشنگ مهدوی،1364، ص 70)در زمان شاه عباس اول هلندی ها به امتیازات قابل توجهی دست یافتند و با انگلیسی‌ها در تجارت خلیج فارس رقابت سنگینی را آغاز کرده و موفق شدند که انحصار تجارت ادویه را به خود اختصاص دهند همانگونه که انگلیسی ها تجارت ابریشم را به خود اختصاص داده بودند. البته هلندی ها نیز قادر به خرید ابریشم و صدور آن شدند. (اسدپور،1387، ص 80)
و چون در بندرعباس مستقر شدند از تأدیه عوارض گمرکی امتناع کردند و ایشان به ضرر انگلیسی ها تمام می شد زیرا شاه عباس نصف عوائد گمرکی این بندر را به آنها واگذار کرده بود آنها برای کالاهای ایرانی رشوه می دادند و کالاهای اروپایی را با حداقل قیمت می فروختند رقابت بین انگلیس و هلند در خلیج فارس و اقیانوس هند و آسیای جنوب شرقی تنها بخشی از مبارزه‌ی جهانی این دو قدرت برای دستیابی به برتری بازرگانی بود. (ویلسن،1366، ص 187)
وضع تجاری هلند در زمان جانشینان شاه عباس اول
با مرگ شاه عباس اول در سال 1629 م. موقع هلندی ها باز هم بهبود بیشتری یافت زیرا در این زمان طبق رسوم ایران ادامه قرارداد انگلیس و ایران منوط به امضاء قرارداد توسط شاه جدید بود هر چند شاه صفی با تغییراتی قرارداد مزبور را توشیح نمود ولی هلندی ها نیز فرصت را غنیمت شمرده و با جلب رضایت خاطر اولیای حکومت تازه و بالا بردن قیمت کالاهای خود در بازار با انگلیسی ها به مخالفت برخاستند در اواخر سلطنت شاه صفی به علت سوء استفاده هایی که هلندی ها از موقع برتر خود به عمل می آوردند دولت ایران اقدام به لغو معافیت گمرکی واردات وصادرات هلندی ها کرد هلندی ها به این امر اعتراض کردند و گقتگوها ادامه یافت تا زمان سلطنت شاه عباس دوم یعنی در سال 1645 م (1024) ناوگان هلندی به حصار و قلعه جزیره قشم حمله برد و برای جلوگیری از تجارت انگلیسی ها به جزیره هرمز وبندر عباس فرستاد و در نتیجه شاه عباس دوم تقاضای صلح کرد و طبق قراردادی هلندی ها اجازه یافتند در هر نقطه ایران هر قدر ابریشم بخواهند بخرند و کالاهای خود را بدون پرداخت حقوق گمرکی به ایران وارد نمایند این قرارداد برای تجار انگلیسی ضایعه بزرگی بود. (هوشنگ مهدوی،1364، ص 116-115)کمپانی هند شرقی انگلیس که تجارت خود را درخلیج فارس در خطر می دید درصدد جایگزینی بندر بصره به جای بندرعباس برآمد اما اغتشاشات سیاسی در بین النهرین این اقدامات را با شکست مواجه کرد. هلندی ها در واکنش به این عمل با اعزام ناوگانی متشکل از هشت فروند کشتی به بندر بصره درصدد توقف تجارت انگلیسی ها برآمدند در کنار این امتیازات که امکان گسترش به نفوذ کمپانی هند شرقی هلند در ایران و خلیج فارس می داد هلندی ها به علت مهم دیگری نیز قادر شدند بر رقیب خود انگلیسی ها برتری جویند. هلندی ها به علت تسلط بر جاوه و سوماترا و سایر مناطق اندونزی که مراکز اصلی تولید ادویه جات بود بر این محصولات با ارزش و مورد توجه تجار منطقه و همین طور اروپا به مقدار وسیع دسترسی داشتند و بنابراین به آسانی می توانستند با ایجاد نوسان در قیمت سلطه تجاری خود را تثبیت نمایند. آنها فلفل گلپر و سایر ادویه را به ایران آورده،به فروش می رساندند و در عوض با خرید ابریشم و فروش آن در بازارهای اروپایی سود سرشار به دست می آوردند. (امیر ابراهیمی، بی تا، ص 69)
ادویه تنها کالای مورد علاقه تجار هلندی نبود بلکه تجارتخانه های آنها تجارت پارچه‌های هندی، قند ومس را نیز در سواحل خلیج فارس در انحصار خود داشتند که در مقابل آن مخمل، ابریشم، قالی، طلا، نقره و مروارید را به اروپا صادر می‌کردند. (امیرابراهیمی، بی تاص 70)
به این دلایل منطقه ای موفقیت هلندی ها باید برخی دلایل غیر منطقه‌ای را نیز اضافه کرد از جمله این وقایع می توان به مسائلی که در حدود نیمه‌ی قرن هفدهم در انگلستان اتفاق افتاد اشاره نمود در این دوران انگلستان دچار انقلابات و جنگ های داخلی بود به طوری که به اعدام پادشاه آنجا یعنی شارل اول کردید این واقعه موجب ضعف انگلستان گردید و در نتیجه در میدان رقانت کمپانی هند شرقی انگلستان پشتوانه و اعتبار خود را تا حدود زیادی از دست داده بودپس از تثبیت اوضاع در انگلستان مبارزه بین هلند و این کشور بر سر برتری در تجارت و در دست گرفتن بازارهای شرق وارد مراحل جدید و جدی تری گردید. در 1651 م. فرمان کشتی رانی به تصویب پارلمان انگلستان رسید که طبق آن کشورهای اروپایی حق نداشتند جز کالاها و محصولات کشور خود از چیزی از سایرنقاط دنیا را به انگلستان حمل کنند و در نتیجه حمل کالاهای آسیایی و آمریکایی به کشتی های انگلیس اختصاص می یافت به دنبال آن هلند به انگلستان اعلان جنگ داد. جنگ در اروپا نتیجه‌ی خود را در خلیج فارس نشان دا د و هلندی ها به کشتی های انگلیسی در جاسک و بندرعباس حمله کرده و سه فروند را در جاسک تصرف و در فروند را در بندرعباس غرق کردند. اما جنگ با شکست هلند تمام شد در سال 1654 م. هلند طبق معاهده ای فرمان کشتی رانی و سیادت دریایی انگلستان را به رسمیت شناخت که موجب بهبود وضع انگلستان در آسیا شد. (هوشنگ مهدوی،1364، ص 116)
در سال 1663 م. انگلستان و فرانسه متحداٌ علیه هلند وارد جنگ شدند هر چند این جنگ در 1667 با شکست انگلستان پایان پذیرفت در وضعیت طرفین جنگ در خلیج فارس تأثیر چندانی به جای نگذاشت چنان که پس از رهایی هلندی ها از جنگ های اروپایی در 1684 م. ناوگان هلندی به سواحل ایران حمله برد و قشم را گرفت و بندرعباس را گلوله باران کرد. دولت ایران تقاضای اعزام سفیری برای مذاکره نمود مذاکرات 3 سال طول کشید تا اینکه سفیر اجازه بازگشت یافت و هلندی ها قشم را پس دادند.
بالاخره در سال 1689 م. شاه سلیمان تحت فشار کمپانی هند شرقی هلند فرمانی صادر کرد که به موجب آن تخفیف کلی در بهای فروش ابریشم به هلند در نظر گرفته شد و کلیه بدهی های تجار هلندی را نیز بخشود. (هوشنگ مهدوی،1364، ص 125)
بازرگانی هلندی ها تا 1722 م. رونق بسیار داشت تا این که افغان ها در (1101 ه) این سال پایتخت صفویه یعنی اصفهان را اشغال کردند و هلندی ها مجبور شدند کار خود را به تجارتخانه در بندرعباس محدود کنند و با توجه به وضع خاصی که در ایران پیش آمده بود تجارت هلندی ها رو به کسادی نهاد. (ر.والادا،1364، ص 44)
وضع تجاری هلندی ها در دوره‌ی افشاریه
پس از ظهور نادرشاه و اخراج افغان ها و استقرار دولت مرکزی در ایران،مقامات کمپانی هند شرقی هلند بار دیگر به احیای تجارت وکسب امتیازات جدید در ایران امیدوار شدند نادرشاه در ابتدا نسبت به کمپانی های خارجی و از جمله کمپانی هندشرقی هلند سیاستهای تشویقی به کار می برد و با تمدید امتیازات آنها زمینه های فعالیت آنها را هموار می کرد و از هلندی ها نیز درخواست کرد دفتر خود را در اصفان بازگشایی کنند و امتیازات آنها را تمدید کرد. در عصر نادرشاه هلندی ها در اصفهان،شیراز، بوشهر، کنگ، بندرعباس و کرمان دارای دفاتر نمایندگی بودند. (فلور،1368، ص 15)نادرشاه توجه خاصی به تجدید حاکمیت ایران بر سواحل خلیج فارس و دریای خزر مبذول می داشت. طرح وی ایجاد دو نیروی دریایی قوی یکی در جنوب و دیگری در شمال بود اما در این زمان مبارزه ایران و عثمانی بر سر تصاحب عراق عرب و خصوصاٌ بندربصره آغاز شد و انگلیسی ها جانب عثمانی را گرفتند وهلندی ها نیز برای تحکیم مواضع خود از نادرشاه حمایت می نمودند و نمایندگان خود را نزد وی گسیل داشتند که این مذاکرات منجر به همکاری نظامی دوقدرت درسال 1737 م.گردید در این سال ناوگان هلندی نیروی نظامی نادرشاه را به همراه یک سواره نظام کامل ایرانی به عمان حمل کرد وسربازان نادری تواستند مسقط را تسخیر نمایند. (ویلسن،1366، ص 206)
این پیروزی اخطاری بود برای انگلستان زیرا نادر ناوگان دریایی شامل 20 تا 30 کشتی که در اروپا وهند ساخته شده بود در خلیج فارس آماده نموده بود. (مدنی،1357، ص 104)
و به علاوه درصدد بر آمد که در سواحل جنوب ایران مرکز کشتی ساژی فراهم کند این کار نیز شروع شد. اما نادرشاه در سال 1747 م. به قتل رسید و کریم‌خان حکومت را در دست گرفت کمپانی هند شرقی انگلیس از موقعیت استفاده کرده و موفق شد قراردادی را با کریم‌خان امضاء کند که طبق آن حق انحصاری ایجاد تجارتخانه بزرگی را در بندر بوشهر به دست آورد و از پرداخت عوارض گمرکی معاف گردد همزمان با این تحولات عمال کمپانی هندشرقی انگلیس به ایجاد رابطه با شیوخ و حکام منطقه پرداخته و آنها را علیه هلندی ها به کار گرفتند. (والادا،1364، ص 45)
افول تجارت هلند در خلیج فارس
نمایندگی کمپانی هند شرقی در بوشهر در 1738 م.تأسیس شده بود به نظر می رسد تجارت هلندی ها در خلیج فارس و نیز در ایران در طول دوران حکومت نادرشاه در مقایسه با دوران پس از قتل نادرشاه و حکومت کریم خان زند دارای شرایط بهتری بود اما به طور کلی از سال 1740 م. تا 1760 م. به علت مشکلات درونی کمپانی دارای شرایط تجاری مناسبی نه فقط در ایران یا خلیج فارس بلکه در کل شرق و آسیا نبود. (فلور،1368، ص 140)هزینه‌های نظامی و اداری کمپانی در خلیج فارس،هند، ایران، عثمانی، شرق افریقا،آسیای شرقی و خاور دور و رقابت فشرده با کمپانی انگلیسی قدرت اقتصادی آن را رو به تحلیل برد. با قتل نادرشاه شرایطی به وجود آمد که منابع هلندی از آن تحت عنوان دوران فترت و هرج مرج یاد می کنند. (فلور،1368، ص 12)
در این شرایط حاکمان جز بنادر و جزیره های خلیج فارس به قدرت رسیدند سرنوشت کمپانی هلندی پس از نادرشاه به عملکرد و سیاست های همین حاکمان جز بنادر و جزایر خلیج فارس پیوند خورد.
به عنوان نخستین پیامد قتل نادرشاه باید از تعطیل شدن دفتر هلندی ها در اصفهان به علت غارت علی مردان خان بختیاری یاد کرد. بعد ازآن به تضیف موقعیت تجاری کمپانی هلندی در بندرعباس اشاره نمود که نهایتاً منجر به تعطیل شدن نمایندگی کمپانی هلندی در بندرعباس در سال 1759 م.شدبرخلاف انگلیسی ها که توانستند پس از ترک بندرعباس در بصره اقامت کنند خروج هلندی ها از بندرعباس شرایط مناسبی برای آنها بوجود نیاورد و آنها به بصره و اقامت در آن امیدی نداشتند. زیرا به علت اختلافات شدیدبین حاکم بصره و نماینده کمپانی هند شرقی هلند در بصره هلندیان از آنجا نیز خارج شده و اکنون تنها جزیره خارک باقی مانده بود که هلندیان را در خود بپذیرد.
هلندی ها در سال 1754 م. در جزیره خارک مستقر شدند جزیره خارک در آن زمان تحت کنترل حکام محلی بندر ریگ بود و هلندی ها جزیره خارک را از آنها اجاره کرده بودند. میرناصر پدر میرمهنا با بارون کیپ هاوزن مذاکراتی انجام داده و مقرر شده بود که جزیره خارک در برابر اجاره سالیانه به میزان 900 تومان (18 هزار روپیه) به هلندیان واگذار شود. (یاحسینی،1373، ص 41)
بارون فان کیپ هاوزن دارای شخصیت ماجراجویانه ای بود و طراح اصلی احیای قدرت کمپانی هلندی در خلیج فارس به شمار می رفت که بر اساس توافق با میرناصر حاکم بندرریگ،جزیره خارک را در دست گرفت و در صدد جذب تجار داخلی و خارجی جزیره خارک برآمد. بنا به گزارش برخی از منابع در دوران اقامت هلندی ها در جزیره خارک که از سال 1754 م.تا 1767 م. به درازا کشید جزیره خارک مورد توجه تجار واقع شد به طوری که جمعیت آن سریعاٌ رشد کرده و به رقم 12000 نفر رسید. (اسدپور،1387، ص 307)
البته حضور هلندی ها درجزیره خارک سبب نگرانی انگلیسی ها شد و آنها نیز در واکنش به این اقدام هلندی ها در سال 1753 م.در بندر ریگ دفتر تجاری ایجاد کردند. (عبدالامیر،1370، ص 59-60)
هلندی ها در جزیره خارک اقدام به تأسیس دژ نظامی موسلستاین کردند که این نامگذاری به یاد و افتخار یاکوب موسل فرماندار کل باتاودا صورت گرفت که با طرح تصویب جزیره خارک توسط کمپانی هلندی موافقت کرده است. (یاحسینی،1373، ص 48)
با قتل میرناصر توسط پسرش میرمهنا که در سال 1754 م.اتفاق افتاد شرایط دگرگون شد و به دنبال آن اوضاع کمپانی هلندی نیز دچار تحول شد. میر مهنا در سال 1175 م.با تصرف مجدد بندر ریگ دفتر تجاری انگلیسی ها در بندر ریگ را ویران و آنها را از بندر ریگ اخراج کرد. (عبدالامیر،1370، ص 63)
در سال بعد یعنی سال 1757 م.نخستین رویارویی میر مهنا هلندی ها آغاز شد از جمله نخستین اقدامات وی بر علیه کمپانی هلندی دستبرد زدن به کشتی های آنان بود.
چهار سال بعد میرمهنا در سال 1761 م. برای نخستین بار به جزیره خارک حمله نطامی کرد. مهمترین حمله نظامی میرمهنا به جزیره خارک در سال 1766 م. انجام شد نتایج این حمله میرمهنا برای هلندیان فاجعه بار زیرا قلعه موسلستان سقوط کرد با فتح این قلعه سرتاسر جزیره خارک به دست میرمهنا افتاد و او تا دو سال دیگر با تکیه بر موقعیت جغرافیایی جزیره خارک حملات قوای کریم خان زند، قوای انگلیسی و قوای بوشهری را دفع کرد تا آن که در سال 1769 م.توسط کودتایی که از سوی یکی از نزدیکان وی انجام گرفت از جزیره خارک فرار کرد. (پری،1368، ص 36)
نتیجه‌گیری
حضور هلندیها در خلیج فارس به خصوص در دوره‌ی صفویه در واقع دوران طلایی برای آنها به شمار می‌آید چون در این دوره است که کمپانی هند شرقی هلند بیشترین نفوذ را در خلیج فارس دارد و در دوره‌ای حتی موفق به اخذ امتیاز انحصار ادویه در ایران و خلیج فارس شدند و این شکوفایی اقتصادی را بیشتر در حکومت شاه عباس اول شاهد آن هستیم شاه عباس بیشترین حمایت را از تجارت و بازرگانی این دوره به عمل می آورد و در اواخر دوره‌ی صفوی هم شاهد پیشی گرفتن هلندیها در تجارت ایران و خلیج‌فارس بر انگلیسی‌ها هستیم. در دوره‌ی نادرشاه هم این تفوق تجاری حفظ می‌شود تا این که در دوران پس از قتل نادر و دوران حکومت زندیه وضع آنها رو به ضعف می‌گذارد تا این که عاقبت مجبور به ترک ایران و خروج از خلیج فارس می شوند.کتابنامه :
1- اسدپور، حمید، تاریخ اقتصادی و سیاسی خلیج‌فارس در عصر افشاریه و زندیه، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1387.
2- اسدی، بیژن، خلیج‌فارس و مسائل آن، تهران، انتشارات سمت، چاپ دوم، 1358.
3- امیر ابراهیمی، عبدالرضا، خلیج‌فارس، تهران، پژوهشکده علوم انسانی، بی‌تا.
4- الهی، همایون، خلیج‌فارس و مسائل آن، تهران، نشر قوس، 1386.
5- پری، جان، کریم‌خان زند، ترجمه: علی ساکی، تهران، نشر نو، 1368.
6- رحیم‌زاده، صفوی، ایران اقتصادی، تهران، اتحادیه لاله‌زار، 1309.
7- سیوری، راجر، خلیج‌فارس از دوران باستان تا اواخر هجدهم، مترجم: حسن زنگنه، قم، انتشارات مرکز بوشهرشناسی یا همکاری انتشارات همسایه، 1377.
8- طلوعی، محمود، نبرد قدرت‌ها در خلیج‌فارس، تهران، انتشارات پیک ترجمه و نشر، 1366.
9- عبدالامیر، امین، منافع بریتانیا در خلیج‌فارس، ترجمه علی رجبی یزدی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1370.
10- فلسفی، نصراله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1352، ح 5.
11- فلور، ویلم، حکومت نادرشاه، ترجمه: دکتر ابوالقاسم سری، تهران، نشر توس، 1368.
12- لاکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفویه، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344.
13- مدنی، احمد، محاکمه خلیج‌فارس نویسان، تهران، نشر توس، 1357.
14- هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1364.
15- وادالا، د، خلیج‌فارس در عصر استعمار، ترجمه: پروفسور شفیع جوادی، تهران، مؤسسه سحاب، 1364.
16- والسر، سبیله شوستر، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه‌های اروپائیان (1722- 1502 م)، ترجمه وحواشی دکتر غلامرضا ورهرام، تهران، امیرکبیر، 1364.
17- ویلسن، سرآرنولد، خلیج‌فارس، ترجمه: احمد سعیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1366.
18- یاحسینی، سیدقاسم، میرمهنا، تهران، نشر پرورش، 1373.
