فرد مبتلا به اختلال دوقطبي ممکن است در جامعه با چه مشکلاتي مواجه شود؟
دانش آموزان مبتلا به اختلال دوقطبي براي بهره ي مناسب از کلاس و مدرسه نيازمند کمک ها و تغييراتي در جهت سازش با موقعيت خاص خود هستند و ميزان اين تغييرات بستگي به شدت و مدت علايم، نوع و مرحله ي درمان آن به خصوص درمان دارويي دارد.يکي از زمان هاي بسيار پراسترس براي بيمار، زماني است که بعد از مدتي بستري به مدرسه باز مي گردد.
در اين دوره ارتباط روان پزشک با مشاور و معلمين مدرسه به کم شدن استرس دانش آموز و خانواده کمک مي کند. ديگر زمان هاي شايع پراسترس که ممکن است باعث افزايش علايم اختلال در مدرسه شود از اين قرار است:
- زمان هاي تغيير معلم، تغيير مدرسه، برگشت به مدرسه بعد از تعطيلات، غيبت هاي طولاني و تغييرات دارويي. در همه ي اين زمان ها ارتباط خانواده با مدرسه و با پزشک ضروري است.
شايع ترين مشکلاتي که ممکن است به دليل عوارض دارويي براي اين دانش آموز به وجود بيايد و نوع مداخله ي لازم براي آن ها از اين قرار است:
- ممکن است دانش آموز در کلاس تشنه شود، بايد اجازه داده شود که به طور نامحدود به آب يا مايعات دسترسي داشته باشد و همواره بطري يا قمقه ي آب در اختيار داشته باشد.
- ممکن است دچار تکرر ادرار باشد و بايد اجازه ي خروج از کلاس داده شود.
- کودک به دليل عوارض گيجي و کندي نياز دارد که هر زمان از اين عوارض رنج مي برد، براي مدتي محدود به اتاق استراحت دسترسي داشته باشد.
- اگر نياز است وعده اي از دارو را در مدرسه مصرف کند بايد موقعيتي را فراهم کرد که مصرف آن به طور خصوصي امکان پذير باشد و تاحد امکان ساير کودکان از اين مسئله آگاه نشوند.
- لازم است تمامي معلمين و افرادي که با کودک کار مي کنند با عوارض شايع دارويي که ممکن است براي کودک مشکلات جدي ايجاد کند آشنا باشند از جمله درد معده، استفراغ، کم آبي بدن. نام و آدرس فردي که در موارد اورژانس و ايجاد مشکل مي توان به سرعت از او کمک
- ممکن است دانش آموز نتواند به موقع از خواب برخيزد که دليل آن عارضه ي دارو، دوره هاي افسردگي يا تغيير در سيکل خواب شبانه است که در اين اختلال شايع است.
در چنين مواردي بهتر است اجازه داده شود که او يک تا دو ساعت ديرتر در مدرسه حاضر شود؛ ساعات حضور در مدرسه کوتاه تر باشد و در کلاس هايي قرار گيرد که برنامه هاي اساسي تر آموزش در ساعات اوليه ي صبح برگزار نمي شود. در صورتي که نتوان اين اقدامات را انجام داد مي توان کودک را در مدارسي با شيفت بعدازظهر ثبت نام کرد.
- گاه دانش آموز در انرژي و انگيزه نوسان را تجربه مي کند که ممکن است اين نوسان به صورت ساعت به ساعت، روزانه، در سيکل هاي چند روزه يا حتي وابسته به فصل باشد. لازم است برنامه ي درسي و تکاليف او انعطاف بيش تري داشته باشد و در زمان هايي که انرژي کم است، کارهاي آموزشي کاهش يابد و با بالا رفتن انرژي فرصت هاي تلاش و موفقيت بيش تري برايش فراهم شود.
- ممکن است دانش آموز در تمرکز و به يادآوري تکاليف دچار مشکل شده باشد؛ بهتر است دفترچه ي يادداشتي براي ثبت تکاليف روزانه فراهم شود. والدين و معلم هر روز اين دفترچه را امضا کنند و برنامه هاي روزانه و پيشرفت يا عدم پيشرفت او به دقت دنبال شود. بايد وسيله اي براي يادآوري به دانش آموز فراهم شود که در پايان ساعات مدرسه به او يادآوري کند که بايد چه چيزهايي را به خانه بياورد و در خانه نيز پس از اين که خودش کتاب و لوازم مورد نياز هر روز را آماده مي کند، يکي از والدين مراقب باشد که چيزي فراموش نشده باشد. در صورتي که اقدامات فوق مقدور نيست، براي اين که فراموشي و عدم تمرکز او مانع از انجام تکاليف نشود، پيشنهاد مي شود که يک دوره کتاب اضافه در خانه وجود داشته باشد تا کودک ناچار نباشد کتاب هاي مدرسه را به خانه بياورد. ممکن است لازم شود که معلم يا يکي از دوستان نزديک و مورد اعتماد کودک نقش کمک دهنده به او را ايفا کند و او را در انجام تکاليف مدرسه و حفظ توجه ياري کند، بديهي است اين کمک بايد به گونه اي باشد که توجه منفي ساير دانش آموزان را برنينگيزد يا باعث اعتراض آن ها نشود. معلم مي تواند دانش آموز را در رديف جلو و نزديک به خود و در کنار دانش آموزي که حمايت گر و آرام است بنشاند.
- مشکل ديگري که در گروهي از اين دانش آموزان اتفاق مي افتد عدم درک کامل نوشته هاي طولاني يا تمرين هاي پيچيده و چند مرحله اي است. مي توان از کتاب هاي کمک درسي ضبط شده يا لوح هاي فشرده ي آموزشي استفاده کرد که در هنگام خواندن مطالب طولاني به افزايش تمرکز کمک مي کند. در اين صورت کودک در يادگيري هم از بينايي و هم از شنوايي استفاده مي کند و ميزان يادگيري و تمرکز او افزايش مي يابد. تمرين هاي طولاني و پيچيده بايد به قسمت هاي کوچک تر تقسيم شود و پس از انجام هر قسمت به کودک بازخورد مثبت داده شود. معلم هاي مشاور مي توانند وظيفه ي اين کمک را در مدرسه به عهده بگيرند. تمرين هاي پيچيده بايد به مراحل قابل مديريت تقسيم شود و پيشرفت کودک در انجام هر مرحله پيگيري شود.
- ممکن است اين کودکان به دليل مشکل در جريان درک کامل مطلب از طريق بينايي، کندتر از سايرين به سؤالات کتبي پاسخ دهند. بايد در اين گونه امتحانات وقت بيشتري به آن ها داده شود.
- گروهي از اين دانش آموزان در حرکات دستي ظريف مشکل دارند، يا به دليل عوارض دارو دچار لرزش خفيف دست ها هستند؛ بنابراين ممکن است خط آن ها دچار اشکال باشد يا نوشتن بر روي خط زمينه براي شان دشوار باشد؛ نبايد سخت گيري بيش از اندازه درباره ي خط آن ها صورت گيرد. خط کشي، ستون بندي يا دفترهاي چهارخانه به حفظ جايگاه کلمات کمک مي کند. مي توان از اين دانش آموزان خواست تا به جاي نوشتن از تايپ کامپيوتري بهره بگيرند.
- در روزهاي گرم يا در کلاس هاي ورزش ممکن است دانش آموز دچار کم آبي شود. لازم است اجازه داده شود که او در روزهاي گرم فعاليت بدني کم تري داشته باشد و به جاي آن فعاليت هاي سالم ديگري مانند مطالعه، کارهاي تفريحي، ورزش هاي فکري و ... براي او در نظر گرفته شود. دسترسي نامحدود به آب و مايعات الزامي است.
- ممکن است کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبي دچار تغييرات هيجاني، شرم و خشم شوند. بهتر است معلميني که با اين دانش آموزان سروکار دارند با اين احساسات و نحوه ي مديريت آن ها آشنايي داشته باشند يا اين که دانش آموز امکان دسترسي به مشاور مدرسه را داشته باشد. گاه لازم است مکان خلوتي براي او تعيين شود تا در صورتي که دچار فوران شديد هيجانات خشم يا غمگيني يا شرم شد به آن جا پناه ببرد تا با گذشت زماني محدود بتواند کنترل بر احساسات خود را بدست بياورد.
- در صورتي که روابط اجتماعي با هم سالان ضعيف است، به طور مثال بيش از اندازه رئيس مآبانه رفتار مي کند؛ معناي شوخي را به درستي متوجه نمي شود؛ حمله هاي شديد فيزيکي يا هيجاني مي کند يا خجالتي و دور از جمع است، لازم است به طور هفتگي نزد روان شناس يا مددکار در مدرسه يا خارج از مدرسه برده شود تا مهارت هاي اجتماعي به او آموزش داده شود. معلمين بايد کارهاي گروهي را که باعث تقويت مهارت هاي اجتماعي مي شوند در کلاس گسترش دهند.
- گاه کودک در حضور ديگران به راحتي صحبت نمي کند و احساس شرم دارد، ممکن است علت آن اضطرابي باشد که هم زمان با اختلال دوقطبي ديده مي شود. بايد اضطراب کودک به کمک روان پزشک يا روان شناس بررسي و درمان شود.
- گاه کودک بي دليل فازهايي از گريه کردن دارد. بايد اجازه داده شود که کلاس را ترک کند و به مکان و نزد شخصي برود که بتواند در کنترل هيجان به او کمک کند.
- گاه دانش آموز دچار خشم هاي ناگهاني مي شود. بايد موقعيت هايي که در آن دچار خشم مي شود مشخص شود و در صورتي که اين احساس در مواجهه با ناکامي است، مشاور، روش کنترل خشم و تحمل ناکامي را به او آموزش دهد. ممکن است خشم هاي ناگهاني به دليل پايين آمدن قند خون باشد، لازم است صبحانه سرشار از پروتئين مصرف شود و در زنگ هاي تفريح به جز موادقندي، لقمه هاي حاوي پروتئين نيز مصرف کند.
- گاه کودکان به اختلالات همراه از جمله بيش فعالي- کم توجهي يا اختلال يادگيري نيز مبتلا هستند که باعث مشکلات درسي يا ارتباطي مي شود و لازم است هر کدام جداگانه شناسايي و درمان شود.
بايد در زمينه ي حرکتي و ورزشي نيز به حل ضعف هاي او کمک شود. بهتر است بيش تر از ورزش هايي استفاده شود که در آن مربي، قوانين و تکنيک ها را تک به تک آموزش مي دهد. در صورتي که دانش آموز نمي تواند در ورزش هاي گروهي هماهنگي لازم را داشته باشد از ورزش هايي که رقابت گروهي در آن ها کم تر است مانند ژيمناستيک يا شنا کمک گرفته شود. مربي ورزش و مشاور بايد زمينه اي را فراهم کنند تا کودک بتواند نگراني هايش را درباره ي تيم ورزشي به آن ها بگويد و حمايت شود.
به طور کلي هرچه ساختار تکليف و درس و انتظارات رفتاري، مشخص تر و عيني تر شود، اين کودکان پيشرفت بيش تري خواهند داشت. براي رسيدن به اين منظور مي توان روش هايي را از جمله نوشتن در دفترچه ي تکاليف ابداع کرد تا معلمين و والدين ارتباط نزديک تري داشته باشند و راجع به هر رفتار يا اتفاقي که با توانايي عملکردي کودک در مدرسه تداخل مي کند، نظر و کمک يک ديگر را جويا شوند. نکته ي مهم اين است که در اين روش ها بايد رفتارهاي مثبت کودک نيز قيد شود تا به احساس کفايت او افزوده شود و تکرار اين رفتارهاي مثبت بيش تر شود.
درست است که بيماري براي هميشه ريشه کن نمي شود اما با مديريت درماني مناسب و رعايت عوامل مؤثر در پيش گيري از عود، کودک يا نوجوان مي تواند همانند ساير هم سالان خود درس بخواند، زندگي کند و از کيفيت کامل رشد و بالندگي برخوردار باشد.
آيا اختلال دوقطبي مانع از تحصيل، کسب شغل يا ازدواج مي شود؟
در صورتي که علايم اختلال خلقي کنترل شده باشد، محدوديتي براي تحصيل، کسب شغل يا ازدواج وجود ندارد اما ممکن است پس از هر بازگشت حاد علايم، لازم شود بيمار مدت محدودي را در دوران نقاهت سپري کند و از مسئوليت هاي او کاسته شود تا پس از طي اين دوران دوباره به مسئوليت هاي قبلي خود بازگردد. بازگشت مسئوليت ها به تدريج صورت مي گيرد و زمان آن با مشورت پزشک تعيين مي شود.اين تفکر که تغييرات خوشايند در زندگي از جمله مسافرت يا ازدواج مي تواند به بهبود اختلال کمک کند، نادرست است. از آن جا که هر تغييري حتي تغييرات مثبت، استرس محسوب مي شود لازم است همانند روبه رو شدن با اتفاقات منفي زندگي، در تغييرات مثبت نيز از جمله مسافرت، ارتقاي تحصيلي يا شغلي، تغيير مقطع تحصيلي، ورود به دانشگاه يا ازدواج فرد يا فرزند ديگري در خانواده، نظارت بيش تري بر احتمال برگشت علايم صورت گيرد و مشاوره هاي پزشکي در زمان هاي نزديک تر صورت پذيرد تا از عود بيماري در اثر تغييرات ناگهاني و استرس جلوگيري شود.
منبع مقاله:
خادمي، مژگان، (1389) اختلال دوقطبي در کودکان و نوجوانان، تهران: نشر قطره، چاپ اول.
/م
