نويسنده: پريسا سيد اخلاقي
صنايع دستي ايران
سرمه دوزي دوخت انواع مليله فلزي روي پارچه هاي نفيس محکم از جمله ترمه است به همين دليل ترمه دوزي و مليله دوزي هم گفته مي شود. سرمه (مليله فلزي) از الياف طلا و نقره که تابيده و فنري شده تهيه مي شود و به علت تلألو خاصي که داراي استفاده مي شود. سرمه دوزي به شکل مليله دوزي که قطعات نقره و طلا به شکل مفتول تو خالي بوده از زمان هخامنشيان و ساسانيان رايج گشته و در زمان صفويه به اوج خود رسيده است و اکنون با الياف بدل طلا و نقره تهيه مي شود و به همين دليل در سطح گسترده مورد استفاده عوام است.در گذشته براي لباس و پرچم و روکش مقابر و پرده خانه خدا به کار مي رفته است. امروزه سرمه دوزي براي وسايلي مثل روميزي، روتختي، سجاده، جانماز، جلد قرآن و روکش جعبه دستمال کاغذي و تابلو و دوخت کمند و نظاير آن به کار مي رود. طرح هاي سرمه دوزي معمولاً انواع بته جقه است که در پارچه ترمه نيز همين طرح به کار مي رود. طرح هاي ديگر گل و بته، گل هاي شاه عباسي و غيره است و تقريباً مثل گلدوزي در طرح محدوديتي ندارد اما پياده کردن طرح با روش هاي خاصي در حاشيه و گوشه، مطابق و مناسب وسايلي که تهيه مي شود انجام مي گيرد. نخ سرمه حالت ارتجاعي دارد و يک تکه است مانند نخ هاي خياطي، و نبايد آن را با مليله اشتباه گرفت زيرا نخ مليله يک تکه نيست و به اندازه هاي مختلف بريده شده و به فروش مي رسد. نخ مليله نيز فلزي بوده ولي فنري نيست و به شکل مفتول است. مراکز سرمه دوزي در ايران شهرهاي اصفهان، يزد، کاشان و تهران است. اين نوع دوخت در جنوب به شيوه خاصي انجام مي شود و به نام خوس دوزي معروف است.
ابزار و مواد و مصالح
پارچه ترمه، مخمل وکتان، انواع نخ هاي سرمه، نخ دوخت در خياطي، سوزن با شماره هاي مختلف، قيچي، دستگاه کمان يا چهارچوبي براي محکم نگه داشتن پارچه، پنبه يا هر پر کننده ديگري بنا به ذوق و استعداد دوزنده، صابون خياطي براي نقش اندازي يا هر قلم ديگري که بتواند بر روي پارچه اثر گذار باشد و پاک نشود.روش کار
زمينه کار در اين نوع سوزندوزي پارچه ترمه از نوع اصل يا مشابه آن است. انتخاب اين نوع پارچه براي سرمه دوزي به اين دليل است که از اين پارچه براي تهيه لباس در دوره صفويه و قاجاريه به وفور استفاده مي شده و رايج بوده است لذا نمونه هايي ازتزئينات سرمه که در اختيار است و در موزه ها موجود است اکثراً داراي چنين تزئيناتي هستند؛ ثانياً ضخامت و مقاومت پارچه اي که در سرمه دوزي به کار گرفته مي شود بايد به اندازه اي باشد که توان تحمل سنگيني بعد از اتمام دوخت سرمه را دارا باشد و دچار چروک و کيس در سطح خود نشود. البته به همين منظور در بعضي از پارچه هاي ترمه که ضخامت چنداني ندارند با دوخت پارچه آستري به پشت کار به طور مصنوعي اين ضخامت ايجاد مي شود. همچنين علاوه بر ترمه، از پارچه هاي مخمل و کتان نيز به عنوان زمينه کار استفاده مي شود.ابتدا پارچه در دستگاه قرار داده مي شود و از چهارسو کشيده شده و به دستگاه متصل مي شود. دستگاه مزبور به شکل جديد، کمان دايره يا چهارگوش به صورت سنتي آن ارائه مي شود. مي توان نوع سنتي آن را با اندازه هاي متفاوت با سفارش به نجار و نوع کماني را از طريق فروشگاه هاي توزيع کننده ابزار و لوازم خياطي تهيه کرد. سپس طرح را بر روي پارچه از طريق برگردان طرح بر روي آن يا در صورت اشراف کامل به طرح مستقيماً بر روي پارچه منتقل مي کنند. براي پاک نشدن خطوط طرح در طول سوزندوزي تمام خطوط با کوک هاي درشت تثبيت مي شوند.
سپس سوزن نخ شده را از درون سرمه عبور داده و از روي خطوط کوک شده عبور مي دهند تا تمامي خطوط بدين صورت با سرمه پوشيده شود. سطح گلبرگ را با قرار دادن پنبه يا هر حجم دهنده ديگري برجسته کرده، با سرمه مي پوشانند و تا انتهاي کار به همين صورت عمل مي شود.
اين دوخت در اکثر موارد با دوخت هاي ديگر همراه است. دوخت هايي از قبيل: پيله دوزي، مليله دوزي، گلابتون دوزي، شرفه دوزي، شمسه دوزي، ده يک دوزي، صدف دوزي، سنگ دوزي، مرصع دوزي، منجوق دوزي، پولک دوزي، زغره دوزي، مرواريد دوزي و غيره. از انواع دو خت هايي که بيشتر در اين دوخت به کار مي رود مي توان به دوخت زنجيره اي، برگ دوزي، جناغي، دوروزي، مارپيچ الون روي زنجيره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزي، بست دوزي، دندان موشي و زيگزاگ هاي مختلف را نام برد.
منبع مقاله :
سيد اخلاقي؛ پريسا، (1389)، دانشنامه کوچک صنايع دستي ايران، تهران: قصيده، چاپ دوم
