درباره‌ی هنر قالی و فرش‌بافی

قالی یا قالین و فرش، نوعی گستردنی بافته شده از الیافت پنبه، پشم و در بعضی موارد ابریشم است که معمولاً برای پوشش زمین به کار می رود. از آنجا که قالی و فرش همیشه نقش های زیبا بر خود داشته اند، امروزه به جنبه تزئینی آن نیز توجه می شود.
در زبان پهلوی واژه های گوناگونی برای اشاره به انواع گستردنی ها به کار برده می شد؛ برای قالی نفیس از بَت یا بوپ، برای نمد و فرش از نمت استفاده می شد و برای فرش و بستر از ویستَرگ استفاده می شد که از ویستردن (wistardan) گرفته شده و در فارسی امروز، گستردن گفته می شود. اما واژه ی قالی از نام شهری به نام قالین در ارمنستان (بخشی ازایران باستان) گرفته شده است. این واژه با معنی جدید از ترکی به فارسی راه یافته است.
معنای «بوب» در لغتنامه دهخدا چنین آمده است:
فرش و بساط خانه. . . فرشی که آن را انبوب نیز گویند. . . در ارمنی، بوب و پهلوی، بوپ. در تاریخ طبری از ابوجعفر محمد بن جریر طبری (حدود266-310) و ترجمه و تألیف ابوعلی محمد بلعمی (325) واژه «بساط»مترادف فرش آمده است و آنجا که از فرش«بهارستان» سخن می رود که در حمله اعراب به ایران از کاخ تیسفون به دست آمده است در معجم البلدان از یاقوت حموی (اوایل سده هفتم هجری قمری) چنین می آید: «بسطامی یافتند از دیبا، شصت ارش اندر شصت ارش». در نُزهَة القُلوب حمدالله مستوفی(750) از قول ابوعون صاحب کتاب الذیج چنین آمده است: «در قالی قلا فرشی بافته می شود که آن را قالی نامند و قالی نسبت اختصاری است به شهر قالی قلا و قالی قلا شهری است در ارمنستان کبیر. . . از عهد انوشیروان، هنوز ارمنستان به دست ایرانیان بود تا اسلام آمد.
«ارمینیاغس» یکی از مردم ارمنستان زمام حکومت را در دست گرفت. پس از وی زنی به حکومت رسید به نام «قالی» و شهری ساخت و آن را «قالی قاله» نامید که به معنای احساس است.

پیشینه قالی

تاریخچه بافت قالی (فرش) تا آنجا که دانسته شده است به هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد در آسیای مرکزی برمی گردد. قالی ایرانی پازیریک، قدیمی ترین قالی یافته شده جهان است که در سیبری کشف شده و بافت ایران در دوران هخامنشیان است. قالی بافی در سده 10میلادی به وسیله مورها به اسپانیا شناسانده شد. جنگ های صلیبی باعث شد تا قالی های ترکی به اروپا برود که در آنجا بیشتر ازدیوار آویزان می شد یا بر روی میزها قرار می گرفت. بنابراین، از آغاز آشنایی اروپاییان با قالی، آنها به آن به دیده یک اثر هنری و نه یک زیرانداز می نگریستند. پس از گسترش تجارت در سده 17، قالی های ایرانی به شکل چشمگیری به اروپای غربی شناسانده شد. امروزه مراکز عمده تولید و بافت قالی، کشورهای ایران، پاکستان، هند، ترکیه، شمال آفریقا، منطقه قفقاز، نپال، اسپانیا، ترکمنستان و تبت هستند.

قالی ایرانی

قدیمی ترین نمونه قالی ایرانی که یافت شده قالیچه ای است با نقوش اصیل هخامنشی که در گور یخ زده یکی از فرمانروایان سکایی در دره پازیک در 80 کیلومتری مغولستان بیرونی پیدا شده و قالی پازیریک نامیده می شود. پژوهشگران این قالی را از دست بافت های پارت ها یا مادها می دانند.
قالی ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده است. گزنفون تاریخ نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش می نویسد: «ایرانیان برای اینکه بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می گسترند. »
سالنامه چینی سوئی سو در دوره ساسانی از فرش پشمی ایران به عنوان کالای وارداتی به چین نام می برند.
فرش معروف بهارستان در کاخ تیسفون نیز به خاط شکوهش بازتاب گسترده ای در ادبیات اسلامی داشته است.
هم اکنون 40 درصد صادرات قالی ایرانی از طریق استان آذربایجان شرقی صورت می گیرد.
شرکت فرش ایران، طرح های فرش ایرانی را به چند گروه اصلی بخش کرده است:
. طرح های آثار باستانی و سازه های اسلامی.
0 شاه عباسی.
0 اسلیمی.

قالی بافی در استان اصفهان

اصفهان در زمان صفویه یکی از مراکز عمده قالیبافی بود. در این شهر تعداد زیادی کارگاه وجود داشت که در آن قالی های زربفت بافته می شد. اصفهان در حمله افغان آسیب فراون دید و تعداد بسیاری از هنرمندان و صنعتگران خود را از دست داد ولی پس از چندی توانست رونق اولیه خود را به دست آورد. در زمان قاجاریه قالیبافی اصفهان دوباره احیا شد.

طراحی فرش

طراحی فرش حرفه ای است که در آن طراح فرش نقشه بافت را با توجه به نقشی که قرار است بر روی فرش تولید شده باشد می سازد. این طرح می تواند بر روی کاغذ یا ابزار دیگر باشد.

نمونه هایی از طراحی سنتی ایران

طرحهای ایلی

این طرحها از قدمی ترین و اصیلترین طرح ها در فرشبافی ایران بوده است و مخلوق ذهن قالیبافان بومی است. طبیعت و محیط زندگی آنها به ساده ترین شکل در طرح این فرشها منعکس شده است. از نقشه های منظم و مدرون پیروی نمی شود و دارای زیبایی دلپسندی است.
طراحان فرش این طرح را از منطقه ای به منطقه دیگر منتقل کرده اند چنانکه از غربی ترین نقطه ایران به شرقی ترین منطقه راه یافته است.
گروه های فرعی این طرحها اغلب منسوب به نقاطی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پیدا کرده است یا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده اند یا سفارش بافت آن را داده اند. نامهای معروف و قدیمی این گروه عبارتند از هیبت لو (مربوط به فارس و آباده)، قشقایی بته، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکین شهر، بختیاری، کردی، یلمه، گبه (خودرنگ)، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب خانی، سنگ چوبی، علی میرزائی، جان بیگی، جانمازی، جوین، موسی آباد، بلوچستان، ویس، قرجه، سنه و دسته گل.

هندسی:

در این طرح از انواع اشکال هندسی استفاده می شود، معمولاً خطوط زاویه دارند و به طور دورانی و قوسی شکل حرکت نمی کنند.
گروه های فرعی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قایی، هندسی ترنج دار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره (موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.

محرمات:

طرح محرمات به طرح هایی در فرش اطلاق می گردد که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می شود و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می گردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می کند و به طور راه راه ترسیم می شود. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است.
گرو ه های فرعی طرح محرمات عبارتند از: قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یک رنگ و بته با زمینه الوان.

محرابی:

طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده و تزئیناتی از قبیل قندیلها و ستونها و سرستونها و گل و برگها به آن اضافه شده است.
گروه های فرعی این طرح به نامهای محرابی درختی، محرابی گلدانی ستونی، محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارد.

ماهی درهم:

این طرح در ردیف طرحهای بومی و ایلی است. بافت آن مانند سایر طرحهای هندسی ذهنی است و از روی نقشه به وجود نیامده است. خوشبختانه زیبایی این طرح، طراحان فرش را بر آن داشته است که آن را به صورت یک طرح منظم و مدون و با حفظ ویژگی های قدیمی آن، پیاده نمایند.
این طرح در بیرجند (یکی از شهرهای استان خراسان) بافته می شده و به تدریج به سایر مناطق فرشبافی ایران راه یافت. چنانکه امروز از شرق تا غرب و همچنین در نواحی مرکزی ایران یعنی از استان خراسان تا آذربایجان و همدان و اراک رواج پیدا کرده است.
گروه های فرعی منشعب از آن عبارتند از: ماهی هرات، ماهی فراهان و زنبوری، ماهی سنه یا کردستان، ریزه ماهی یا خرده ماهی و ماهی درهم بندی.

گلدانی:

در طرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چند گلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن یا دنبال هم سراسر متن را فرا می گیرد.
گروه های فرعی این طرح عبارتند از: گلدان ختایی، گلدانی دو طرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان (گل و بلبل)، گلدانی حاج حاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک طرفه.

گل فرنگ:

طرح گل فرنگ ترکیبی است از طرحهای اصیل ایرانی با گلهای طبیعی، مخصوصاً گل سرخ. در این نوع قالی از رنگهای تند روشن به خصوص رنگهای سرخ استفاده می شود.
گروه های فرعی این طرح را گل سرخ (لچک ترنج)، گل فرنگ بیجار، گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ ترنجدار، گل فرنگ دسته گلو و گل فرنگ گل و بلبل تشکیل می دهند.

قابی:

این طرح از قابهای چند ضلعی به وجود آمده است و از گروه های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد.

شکارگاه:

مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شده در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرحهای شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است. گروه های فرعی این طرح عبارتند از: شکارگاه درختی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

تلفیقی:

علاوه بر طرحهای نامبرده بالا که هر یک برای خود دارای نامهای مشخص و معین هستند و تاریخچه قابل توجهی دارند به مرور زمان طرحهای دیگری هم ازترکیب و تلفیق دو یا چند طرح به وجود آمده است.
از گروه های فرعی این گونه طرحها می توان طرحهای شاخه پیچ ترنجدار، سلسله ای ترنجدار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب قابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی، دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده و تلفیقی بندی دسته گل را نام برد.

طرحهای کامیپیوتری

نقشه کامپیوتری

این نوع طرحها از سال 1372 در ایران رایج شده که برای اولین بار این نقشه ها در سردرود (آذربایجان شرقی) که پایتخت تابلوفرش جهان لقب گرفته است توسط مهندس مجید براتی ابداع و توسط مهندس اسکندانی تکمیل شد و به همت فرش پویا در اختیار تابلوفرش بافان قرار گرفت این کار بزرگترین انقلاب را در زمینه تابلوفرش بافی پدید آورد و میلیونها ایرانی از این کار بهره بردند؛ چون این نقشه ها به شکل کد(عدد) هستند. به آنها نقشه های دیجیتالی یا عددی نیز اطلاق می شود و با این نقشه ها دیگر فرقی نمی کند بافنده مبتدی باشد یا استاد چون گره ها به صورت قراردادی و درجای خاص خود در فرش قرار می گیرد.

قالی پازیریک

پازیریک قدیمی ترین فرش دنیاست که در سال 1328(1949) توسط سرگی رودنکو، باستان شناس روس در دره پازیریک در کنار اشیای باستانی دیگری در گور یخ زده یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد.
دره پازیریک دره ای کوچک در شمال کوهستان آلتایی(در جنوب سیبری مرکزی و در 79کیلومتری مرز مغولستان) است.
قالی پازیریک یک قالی پشمی با رنگهای زنده است. این فرش چهارگوش تقریباً مربع بوده و ابعاد آن 1/98در 1/89متر است. نقش هایی که در آن دیده می شود شامل تصویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا کردن و جانوران افسانه ای با سر عقاب و بدن شیر است و حاشیه ای گل دار دارد. سرگی رودنکو پس از بررسی ساختار فرش و نگاره های آن متوجه شباهت زیاد نقش مایه های این فرش با نقش برجسته های تخت جمشید شد. (اوپی، ص 26، 28) و بیشتر پژوهشگران این قالی را از دست بافت های پارت ها یا مادها می دانند. اما همچنان درباره تاریخچه حقیقی این فرش نظریه های متفاوتی ارائه شده است که بی تأثیر از جریان های سیاسی به ویژه ایران ستیز نبوده است. نتایج آزمایش رادیواکتیو قدمت گورهای دره پازیریک را تا قرنهای پنجم و چهارم پیش از میلاد نشان داده است.

منبع مقاله : سید اخلاقی؛ پریسا، (1389)، دانشنامه کوچک صنایع دستی ایران، تهران: قصیده، چاپ دوم