تفسير ابوالفتوح رازي، موسوم به روض الجنان و روح الجنان، تأليف شيخ ابوالفتوح رازي است. نام کامل مؤلف جمال الدين حسين بن علي بن محمد بن احمد خزاعي نيشابوري است. نسب او چنان که در تفسير به آن تصريح کرده است به نافع بن بديل بن ورقاء مي رسد. نافع و بديل، هر دو از صحابه ي رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) بوده اند. سال تولد و وفات او به دقت دانسته نيست. ولي از کتب تراجم احوال نظير معالم العلماء و فهرست منتخب الدين و منابع ديگر برمي آيد که در حدود سال 470 ق متولد شده و در حدود سال 554 ق درگذشته است.
يکي از استادان او، ابوعلي حسن بن محمد طوسي، فرزند شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي صاحب تفسير تبيان است. از حوادث و سوانح زندگاني او اطلاع چنداني در دست نيست. طبق وصيتش در شهر ري در جوار شرقي امامزاده عبدالعظيم، جنب مقبره ي حمزة بن موسي در زاويه ي شمالي، مدفون و مدفن او معروف است.
تفسير روض الجنان معروف به تفسير ابوالفتوح رازي، قديمترين تفسير فارسي شيعه است. با اين توضيح که في المثل تفسير تبيان اثر شيخ طوسي هم شيعي است و از اين تفسير قديمي تر است، ولي فارسي نيست؛ يا تفسير کشف الأسرار اثر ميبدي، فارسي است و از اين تفسير قديمي تر است. ولي شيعي نيست. مؤلف در مقدمه ي خود بر تفسير مي نويسد: « پس چون جماعتي از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تديُّن اقتراح کردند که در اين باب جمعي بايد کردن، چه اصحاب ما را تفسيري نيست. مشتمل بر اين انواع؛ واجب ديدم اجابت کردن ايشان، و وعده دادن به دو تفسير، يکي به پارسي و يکي به تازي، جز که پارسي مقدم شد بر تازي، براي آن که طالبان اين بيشتر بودند، و فايده ي هر کسي بدو عامتر بود، و اين کتاب ان شاءالله از ميانه ي اطناب و اختصار بود. اطنابي که مُمِل نباشد و اختصاري که مُخِل نباشد ». بعضي از اختصاصات اين تفسير عبارتند از:
1. شواهد شعري اعم از فارسي و عربي در آن بسيار است. همچنين امثال و کلمات سائره ي عربي. شادروان آية الله شعراني که يکي از طبع هاي اين تفسير را تصحيح و منتشر کرده است، بر آن است که شواهد شعري اين تفسير از تفسير طبري و کشاف زمخشري هم بيشتر است.
2. جنبه ي کلامي اين تفسير، معتدل و متوسط است، شبيه به تفسير طبري؛ و به اندازه ي تبيان و مجمع البيان يا کشاف يا تفسير کبير فخر رازي بحث هاي کلامي ندارد.
3. احاديث منقول در اين تفسير، عمدتاً احاديث و اخباري است که از ائمه ي معصومين (عليهم السّلام) روايت شده است. ابوالفتوح به احاديث اهل سنت هم در درجه ي بعد از احاديث شيعه اعتنا دارد و از مفسران صحابه و تابعين، اقوال ابن عباس، قتاده، سدي و مجاهد را نقل مي کند.
4. در زمينه ي قصص انبيا، بدون نقادي از کتاب عرائس ثعلبي که پر از اسرائيليات و گزاف گويي است نقل مي کند.
5. در اخلاق و زهد و آداب از اقوال مشايخ صوفيه و عرفا بسيار مي آورد.
تفسير ابوالفتوح تاکنون چهار بار به طبع رسيده است. بار اول در پنج مجلد به قطع رحلي، جلد اول و دوم به تصحيح محمد کاظم طباطبايي تبريزي منتشره به سال 1323 ق. جلد سوم تا پنجم به تصحيح سيد نصرالله تقوي و مقدمه ( يا خاتمة الطبع ) شادروان علامه قزويني منتشره در سال هاي 1313 تا 1315 شمسي. بار دوم به اهتمام شادروان مهدي الهي قمشه اي در 10 جلد منتشره در سال هاي 1320 تا 1322 شمسي ( تجديد چاپ در سال هاي 1334-1335 شمسي ). بار سوم با مقدمه و حواشي و تصحيح شادروان آيت الله ابوالحسن شعراني، با تعيين عدد آيات و کشف الآيات، ترجمه ي لغات مشکله، اعراب کامل اشعارو ترجمه ي فارسي آنها، با همکاري علي اکبر غفاري تهران 1347 هجري شمسي، 12 جلد همراه با يک فرهنگ لغت قرآن به نام نثر طوبي. بار چهارم تحت عنوان روض الجِنان و رَوح الجَنان، مشهور به تفسير شيخ ابوالفتوح رازي، به کوشش و تصحيح دکتر محمدجعفر ياحقي و دکتر مهدي ناصح، چاپ مشهد، بنياد پژوهش هاي اسلامي. از اين طبع و تصحيح جديد که بر مبناي چندين نسخه ي خطي کهن با کاربست روش تصحيح علمي با تنظيم انواع فهارس لازم تهيه مي گردد، تاکنون مجلدات بيست گانه ي آن منتشر گرديده است.
منبع مقاله :
خرمشاهي، بهاء الدين؛ (1389 )، قرآن پژوهي (1)، تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ چهارم.
/ج
