نويسنده: حسين متقي (*)
نسخه ها:
1. نسخه ي شماره 1663/3: (1)
آغاز: برابر نمونه.
انجام:... الثامن (75 الف) و هو إثبات القضيّه.... (77 ب)... فإنصاف السطوح الثلثه، أعني مثلّثي... متساوية و إذا القينا مثلّثي... (افتاده).
گزارش نسخه: به خطّ شکسته نستعليق سيّد محمّد باقر بن مرتضي طباطبايي يزدي حائري، کتابت: سده ي 13 هـ، کاغذ: فرنگي سفيد، 32 گ (46 ب- 77ب)، 17 س، اندازه ي متن: 13×7 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 11/5×18 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي، مجدول و ضربي با عطف تيماج قهوه اي تيره.
2. نسخه ي شماره ي 6465: (2)
آغاز: برابر نمونه.
انجام:... و ذلک ما أردناه، اقول و لنا أن نرسم ذاعشرين قاعدة بهذا الوجه؛ فإذن زوايا کلّ واحد منهما بعده قواعد الآخر... فإذا وفّقني الله تعالي في تحرير هذا الکتاب، حسب ما قصدته فلأختمه بحمدالله إنّه خير موفّق و معين.
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق ميرزا محمّد بن محمّد شريف، کتابت: سال 1064 ه، کاغذ: فرنگي سفيد، 263گ، 16 س، اندازه ي متن: 17/5×5/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 25/5×11 سانتيمتر، جلد: تيماج آجري، مجدول و ضربي.
3. نسخه ي شماره ي 8374: (3) (بنگريد به : فهرست کتابخانه، ج21، ص 345):
آغاز: برابر نمونه.
انجام: همچون نسخه 6465.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 11 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 168 گ، 17س، اندازه ي متن: 7×14/5 سانتيمتر، اندازه جلد: 22/5×11 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي تيره، ضربي با ترنج و سرترنج زمينه گل و بوته، مجدول به زر، با عطف و مغزي تيماج قهوه اي
4. نسخه ي شماره ي 8380: (4)
آغاز: (افتاده)... منه هو الذي يکون وضعه علي أن يتقابل أي خطوط تفرض عليه بعضها البعض الزاويه المسطحة... الأصول الموضوعة؛ أقول من الواجب اولاً أن نوضع.... (28 ب) المقالة الثالثة خمسة شکلاً و في نسخة ثابت بزيادة شکل في آخرها الحدود...
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق محمّد رضي بن محمد هاشم موسوي، کتابت: سال 1080 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 139 گ، 21س، اندازه متن: 13/5×6/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 24/5×14 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي.
5. نسخه ي شماره ي 8983: (5)
آغاز: (افتاده)... و علوم متعارفة يحتيج إليها في بيان الأشکال، الحدود النقطة مالاجزء له... الاصول الموضوعة... (29 ب) المقالة الثانية أربعة عشر شکلاً، صدر، يقال لکلّ خطّين يحيطان ياحدي زوايا سطح متوازي الأضلاع...
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سال 900 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 181گ، 19س، اندازه ي متن: 12/5×5/5 سانتيمتر، اندازه جلد: 18/5×11/5 سانتيمتر، جلد: مقوايي با روکش کاغذي قهواي با عطف تيماج قهوه اي.
6. نسخه ي شماره ي 9011: (6)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق مايل به نسخ محمّد طاهربن محمّد مسيح متطّبب منجّم لاهيجي، کتابت: سال 1098 هـ، کاغذ: فرنگي نخودي، 197گ، 16س، اندازه متن: 6×12 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 12/5×20 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي.
7. نسخه ي شماره ي 9289: (7)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نسخ، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 12هـ، کاغذ: فرنگي سفيد، 271گ، 17س، اندازه متن: 15/5×7 سانتيمتر، اندازه جلد: 20×14 سانتيمتر، جلد: مقوايي با روکش کاغذي ابر و باد سبز، با عطف تيماج قهوه اي روشن فرسوده همراه لبه برگردان (طبله).
8. نسخه ي شماره ي 9665/1: (8)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نسخ فتح الله بن علي اصغر بن محمد باقر قاري دهدشتي، کتابت: سال 1293 هـ، در بهبهان، به درخواست: ميرزا محمّد حسن بن حسن بن مجدالدين محمّد بن صدرالدين علي خان مدني شيرازي، کاغذ: فرنگي آبي، 83 گ، (2ب-84ب)، 22 س، اندازه متن: 14/5×8 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 26/5×21 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي با ترنج ضربي زمينه گل و بوته.
9. نسخه ي شماره ي 9704/1 (9)
آغاز: (افتاده).. علي أن يتقابل أي نقطه ي تفرض عليه بعضها لبعض السطح... الاصول الموضوعة، قال المحرّر... (17 ب) المقالة الثانية أربعة عشر شکلاً، صدر، يقال لکلّ خطّين يحيطان بإحدي زوايا سطح متوازي الاضلاع...
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سال 985هـ، کاغذ: شرقي زرد، 123گ (1 الف- 123 الف)، 17س، اندازه ي متن: 12×6/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 18×12/5 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي روشن، ضربي، مجدول، با ترنج و سرترنج ضربي زمينه نقوش گل و مرغ و بوته.
10. نسخه ي شماره ي 9828: (10)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق ميرزا محمّد حسين بن نورمحمّد استرآبادي، کتابت:1263 هـ، در اصفهان، کاغذ: فرنگي سفيد، 194گ، 16س، اندازه ي متن: 14/5×6/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 21/5×13 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي، مجدول و ضربي.
11. نسخه ي شماره ي 9939: (11)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نسخ، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 10 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 192گ، 15س، اندازه ي متن: 9/5×6 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 19×12/5 سانتيمتر، جلد: تيماج بنف، ضربي و مجدول.
12. نسخه ي شماره ي 12901: (12)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 10هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 141گ، 21س، اندازه ي متن: 12/5×19 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 18/5×11/5 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي مجدول ضربي داراي لبه برگردان (طبله).
13. نسخه ي شماره ي 14628: (13)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 10هـ، کاغذ: فرنگي سفيد، 153گ، 19س، اندازه ي متن: 13/5×6 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 12/5×20 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي ضربي و مجدول
14. نسخه ي شماره ي 14744/1: (14)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق ابوتراب مکي، کتابت: سال 1036 هـ. در اصفهان، کاغذ: شرقي نخودي، 161گ (4ب- 164ب)، 26س، اندازه ي متن: 21×8 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 25/5×12/5 سانتيمتر، جلد: دو رو تيماج، برون قرمز ضربي، مجدول به زر، با ترنج و سرترنج زمينه ي گل و مرغ زرين، درون قهوه اي، مجدول به زر.
15. نسخه شماره ي 15012: (15)
آغاز: برابر نمونه.
انجام: برابر نمونه.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ حسين علي بن سليم قرايي، کتابت: سال 1238 ق در مدرسه ي پايين پا- مشهد مقدّس، کاغذ: فرنگي آبي، 159گ، 17س، اندازه ي متن: 16*8 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17*22 سانتيمتر، جلد: مشمّع (گالينگور) مشکي، عطف تيماج مشکي.
ب) ترجمه ي تحرير اقليدس (16) (فارسي)
از: علامه قطب الدين محمود بن مسعود کازروني شيرازي (د. 710هـ)
آغاز: تا عنايت ربّاني حجاب انتظار از پيش چهره مراد محرّر اين سواد...
کتاب شناسي: ترجمه ي نيکويي از تحرير أصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است که قطب الدين شيرازي، تمامي پانزده مقاله ي آن را در اوايل ماه شعبان 680 ق ( يا 681) به روزگار نظام جهان تاج الدين معتزّ بن طاهر، از عربي به فارسي برگردانده است.
نسخه ي شماره 9780: (17)
آغاز: افتاده... مساوي قائمه باشد و يک خطّ مستقيم متّصل نشود به استقامت خويش...
انجام: ... و ساحت با راحتش مردود و مصروف بحق الحق و صاحبه...
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سال 866 ق (مقابله شده با نسخه ي اصل)، کاغذ: شرقي نخودي، 193گ، 17س، اندازه ي جلد: 14×21 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي عطف تيماج زرد.
ج) توضيح التحرير (عربي)
از: شيخ محمّد اسماعيل بن ابراهيم ديزجي زنجاني ( در گذشته ي 1378ق)
آغاز: الحمدالله ربّ العالمين الذي منه الابتداء و إليه الانتهاء و عنده حقائق الأنباء...
انجام:... و تصحيح مطالبه و عباراته و زياده توضيح منّي علي أصله و فرعه.
کتاب شناسي: تعليقاتي بر بخشي از کتاب تحرير أصول الهندسة و الحساب خواجه نصيرالدين طوسي است که گويا به تعليقاتِ استاد علامه ي خود، يعني، ميرزا ابراهيم بن ابوالفتح حکمي زنجاني (درگذشته 1350ق)، با عنوان حاشيه ي تحرير إقليدس نظر داشته است؛ بايد افزود که در ذيل، نسخه اي از تعليقات ميرزا ابراهيم حکمي معرّفي شده است.
نسخه ي شماره ي 11085/3: (18)
آغاز: برابر نمونه.
انجام: برابر نمونه.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ تحريري محشّي (خطّ مؤلّف)، کتابت: سال 1329هـ. کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 54گ (82-136)، 16س، اندازه ي متن: 7×14 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17/5×10/5 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي سوخته.
د) حاشيه تحرير إقليدس (19) (عربي)
از: علامه ميرزا ابراهيم بن ابوالفتح حکمي زنجاني (در گذشته ي 1350ق)
آغاز: الحمدالله الذي علّم الإنسان ما لم يعلم و خلق لضبط البشر معلوماته اللوح و القلم....
انجام:... الحمدلله ربّ العالمين و الصلاة و السلام علي محمّد و آله أجمعين؛ قد تمّت الحواشي المتعلّقه بالتحرير من حساب.
کتاب شناسي: تعليقاتي ارزشمند با عناوين «قوله- قوله» بر تحرير اصول الهندسه و الحسابِ علامه خواجه نصيرالدين طوسي است که مشتمل بر ده مقاله ي نخست اصول اقليدس مي باشد و گويا ناتمام مانده است. بايد افزود نسخه اي از اين تعليقات را مرحوم آقا بزرگ تهراني نزد شاگرد محشّي، ميرزا اسدالله بن محمّد جعفر زنجاني مشاهده کرده بود (با کتابت 1319ق)، بايد دانست که شارح علامه، از شاگردان ميرزا ابوالحسن جلوه، در معقول و رياضي و نيز مرحوم ميرزاي آشتياني در فقه بوده است؛ وي از مشاهير علم رياضي زمان خود و از اساتيد رياضي مرحوم آقاي بزرگ تهراني، محسوب مي گردد. شايان ذکر است اين شخصيّت انديشمند جز شيخ ابراهيم زنجاني (درگذشته ي 1313ش)، مشهور در دوره ي مشروطيت (1324-1327ق)، مي باشد.
نسخه ي شماره ي 11085/1: (20)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نسخ تحريري محمّد اسماعيل [بن ابراهيم ديزجي] زنجاني، کتابت: سال 1329هـ، کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 75گ (75-1)، 16س، اندازه ي متن: 14×7 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17/5×10/5 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي سوخته.
هـ) حاشية تحرير إقليدس (عربي)
از: سيد محمّد باقر بن مرتضي طباطبائي يزدي حائري (در گذشته ي 1298ق)
آغاز: الحمدلله الذي تحيّر في ارتفاع مقدار عظمته الأوهام و تحيّز من ارتقاء أوج معرفته في زوايا الحمول الفحول...
کتاب شناسي: حاشيه اي مختصر با عناوين «قوله- قوله» بر کتابِ تحرير أصول الهندسة و الحساب خواجه نصيرالدين طوسي است که در نيمه ي دوم سده ي 13هـ نگارش يافته است و بنا به نوشته ي محشّي، وي در نگارش آن از درس هاي استاد، سيّد محمّد جواد علوي شيرازي استفاده نموده است.
نسخه ي شماره ي 4082/4: (21)
آغاز: برابر نمونه
انجام:... قال الشارح الجواد و ربّما بين بعضهم الأقصريّة بوجه قريب... (افتاده)
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق محشّي (خطّ مؤلّف) کتابت نيمه ي دوم سده ي 13هـ، 3گ (101ب-103ب)، سطور مختلف، اندازه ي جلد: 18×11/5 سانتيمتر، جلد: تيماج سرخ (بدون مقوا).
و) حاشية تحرير إقليدس (عربي)
از: ناشناخته
آغاز: من العلوم المتعارفة، قوله کلّ سطحين متوازي الأضلاع الخ؛ فائدة هذا القيدان أحد السطحين...
انجام:... فبقي الخطوط الخارجة من موقع الأعمدة إلي زوايا المثلّثات متساوية فمواقع الأعمدة حينئذٍ تکون مراکز؛ تمّت.
کتاب شناسي: تعليقاتي کوتاه بر بخش از کتابِ تحرير أصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است که متأسفانه محشّي آن دانسته نيست و بايستي اثر مربوط به نيمه ي دوم سده ي 9 يا نخست سده ي 10ق باشد و به جهتِ نازيبا بودن خطّ کتابت، اين احتمال نيز تقويت مي شود که کاتب نسخه (محمّد حسيني)، در واقع محشّي بوده باشد و نسخه نيز اصل به خطّ محشّي باشد! به هر تقدير نياز به بررسي بيش تر است.
نسخه ي شماره ي 110/10: (22)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نسخ و نستعليق نازيباي محمّد حسيني، کتابت: سال هاي 924-926ق، 12گ (179ب-190ب)، سطور مختلف، اندازه جلد: 13*20 سانتيمتر، جلد: تيماج سرخ
ز) حاشية حاشية تحرير إقليدس (عربي)
از: شيخ محمّد اسماعيل بن ابراهيم ديزجي زنجاني ( درگذشته ي 1378 ق)
آغاز: يا مالک الملک و الملکوت و صاحب العظمة و الجبروت...
انجام:... و قد فرغت عن تسويد الاوراق في يوم الثلاثاء عند الزوال و أنا الا أحقر إسماعيل الزنجاني.
کتاب شناسي: تعليقات مختصري از ديزجي، بر برخي عبارات حاشيه ي تحرير إقليدس استاد علامه خود، ميرزا ابراهيم حکمي زنجاني بر تحرير أصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است. بايد افزود که اين تعليقات در سال 1329ق نگارش يافته است.
نسخه ي شماره ي 11085/2: (23)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نسخ تحريري محشّي (خطّ مؤلّف)، کتابت: سال 1329ق، کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 7گ (81-75)، 16س، اندازه ي متن: 14×7 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17/5×10/5 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي سوخته.
ح) شرح تحرير اصول الهندسة و الحساب= شرح المقالات الأربع الاولي من تحرير کتاب الاصول للطوسي= الحاق أّبي اسحاق علي قصور البضاعة و عدم الاستحقاق (24) (عربي)
از: ابواسحاق...
آغاز: الحمدالله الذي يتلألأ علي صفحتي الليل و النهار تباشير أثار قدرته و ينزل من السبع الشداد تفاسير آيات معرفته... أمّا بعد فطالما يدور في خلدي... أن أجمع من أصول الهندسة و الحساب ما ينفع الناس في أعمال الزيج و إرصاد الاسطرلاب.... أمرت أن إشرح تحرير کتاب أوقليدس المنسوب إلي... الطوسي... و سمّيته بإلحاق أبي اسحق علي قصور البضاعة و عدم الاستحقاق...
انجام:... و هذا إذا ساوي زاويتان و ضلع من مثلث زاويتين.
کتاب شناسي: شرح مزجي مختصري بر تحرير اصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است. اين شرح به صورتِ توضيحي بوده و مطالبي نيز که احتياج بوده، بدان افزوده شده است؛ نسخه ي ديگري از اين اثر در دارالکتب المصرّية در قاهره (25) نگهداري مي گردد.
نسخه شماره 10202: (26)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 11ق، کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 30گ، 15س، اندازه ي جلد: 22×12/5 سانتيمتر، جلد: مقوايي عطف تيماج مشکي.
ط) شرح المقالة العاشرة من تحرير إقليدس (27) (عربي)
از: علامه محمّد باقربن زين العابدين ميبدي يزدي مشهور به صاحب عيون الحساب ( درگذشته ي پيش از 1056ق )
آغاز: الحمدالله حقّ حمده... هذا ما تيسّر لي في شرح عاشر مقالات کتاب الاصول المنتمي إلي أقليدس الصوري...
انجام:... محيطين بموسط مساوياً للفضل بين موسطين آخرين کذلک و قس عليه الثلاثة الباقية.
کتاب شناسي: شرح در مقاله ي دهم از کتاب تحرير أصول الهندسة و الحساب خواجه نصيرالدين طوسي است. بايد دانست که مقاله ي دهم به مبحثِ اعداد گنگ و ريشه ي دوم آن ها اختصاص دارد که از سوي صاحب عيون الحساب، به اختصار گزارش داده است.
نسخه ي شماره ي 5901/2: (28)
آغاز: برابر نمونه.
انجام: برابر نمونه.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ محمّد علي رهناني، کتابت: 1322هـ، 20 گ (36ب-55ب)، 21س، اندازه ي جلد: 20/5 ×15/5سانتيمتر، جلد: تيماج سرخ
1. بجنوردي، محمد کاظم (زيرنظر): دائرة المعارف بزرگ اسلامي، (ج9)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، چاپ دوم، 1385ش
2. تهراني، آقا بزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج3، نجف، مطبعة الغري، 1357ق؛ ج4: تهران، چاپخانه مجلس شوراي ملّي، 1360ق، ج6: تهران، چاپخانه بانک ملي، 1365ق؛ ج11: تهران، چاپخانه دولتي ايران، 1378ق، ج14، نجف، مطبعة الآداب، 1381ق.
3. حسيني اشکوري، احمد (جلدهاي 27-1) و گروه فهرستنگاران (جلدهاي 28-38) ؛ سيّد محمود مرعشي (زيرنظر)، فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي آيت الله العظمي مرعشي نجفي، قم، کتابخانه ي حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي، 1354-1388؛ ج1: 1354، ج5: 1355؛ ج11: 1364، ج17: 1368، ج21: 1372، ج23: 1373، ج24: 1374، ج25: 1374، ج26: 1375، ج32: 1383، ج37: 1387، ج38: 1388.
4. کينگ، ديويد، فهرس المخطوطات العلميّة المحفوظة بدار الکتب المصريّة، (ج2) قاهره، الهيئة المصرية العامّة للکتاب، 1986.
5. منزوي، احمد، فهرستواره کتابهاي فارسي. (ج4)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، چاپ دوم، 1382.
6. همو، فهرست نسخه هاي خطّي فارسي. (ج1) تهران، مؤسسه فرهنگي منطقه ئي، 1348.
7. Arshi, I. Ali: Catalogue of the Arabic Manuscripts in Reza Library-Rampur, (Vol. V) ,Rampur,U. P. India, Reza Library Trust, 1975
منبع مقاله :
صلواتي، عبدالله؛ (1390) خواجه پژوهي (مجموعه مقالاتي به قلم گروهي از نويسندگان) تهران: خانه کتاب، چاپ اول
1. نسخه ي شماره 1663/3: (1)
آغاز: برابر نمونه.
انجام:... الثامن (75 الف) و هو إثبات القضيّه.... (77 ب)... فإنصاف السطوح الثلثه، أعني مثلّثي... متساوية و إذا القينا مثلّثي... (افتاده).
گزارش نسخه: به خطّ شکسته نستعليق سيّد محمّد باقر بن مرتضي طباطبايي يزدي حائري، کتابت: سده ي 13 هـ، کاغذ: فرنگي سفيد، 32 گ (46 ب- 77ب)، 17 س، اندازه ي متن: 13×7 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 11/5×18 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي، مجدول و ضربي با عطف تيماج قهوه اي تيره.
2. نسخه ي شماره ي 6465: (2)
آغاز: برابر نمونه.
انجام:... و ذلک ما أردناه، اقول و لنا أن نرسم ذاعشرين قاعدة بهذا الوجه؛ فإذن زوايا کلّ واحد منهما بعده قواعد الآخر... فإذا وفّقني الله تعالي في تحرير هذا الکتاب، حسب ما قصدته فلأختمه بحمدالله إنّه خير موفّق و معين.
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق ميرزا محمّد بن محمّد شريف، کتابت: سال 1064 ه، کاغذ: فرنگي سفيد، 263گ، 16 س، اندازه ي متن: 17/5×5/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 25/5×11 سانتيمتر، جلد: تيماج آجري، مجدول و ضربي.
3. نسخه ي شماره ي 8374: (3) (بنگريد به : فهرست کتابخانه، ج21، ص 345):
آغاز: برابر نمونه.
انجام: همچون نسخه 6465.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 11 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 168 گ، 17س، اندازه ي متن: 7×14/5 سانتيمتر، اندازه جلد: 22/5×11 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي تيره، ضربي با ترنج و سرترنج زمينه گل و بوته، مجدول به زر، با عطف و مغزي تيماج قهوه اي
4. نسخه ي شماره ي 8380: (4)
آغاز: (افتاده)... منه هو الذي يکون وضعه علي أن يتقابل أي خطوط تفرض عليه بعضها البعض الزاويه المسطحة... الأصول الموضوعة؛ أقول من الواجب اولاً أن نوضع.... (28 ب) المقالة الثالثة خمسة شکلاً و في نسخة ثابت بزيادة شکل في آخرها الحدود...
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق محمّد رضي بن محمد هاشم موسوي، کتابت: سال 1080 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 139 گ، 21س، اندازه متن: 13/5×6/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 24/5×14 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي.
5. نسخه ي شماره ي 8983: (5)
آغاز: (افتاده)... و علوم متعارفة يحتيج إليها في بيان الأشکال، الحدود النقطة مالاجزء له... الاصول الموضوعة... (29 ب) المقالة الثانية أربعة عشر شکلاً، صدر، يقال لکلّ خطّين يحيطان ياحدي زوايا سطح متوازي الأضلاع...
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سال 900 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 181گ، 19س، اندازه ي متن: 12/5×5/5 سانتيمتر، اندازه جلد: 18/5×11/5 سانتيمتر، جلد: مقوايي با روکش کاغذي قهواي با عطف تيماج قهوه اي.
6. نسخه ي شماره ي 9011: (6)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق مايل به نسخ محمّد طاهربن محمّد مسيح متطّبب منجّم لاهيجي، کتابت: سال 1098 هـ، کاغذ: فرنگي نخودي، 197گ، 16س، اندازه متن: 6×12 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 12/5×20 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي.
7. نسخه ي شماره ي 9289: (7)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نسخ، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 12هـ، کاغذ: فرنگي سفيد، 271گ، 17س، اندازه متن: 15/5×7 سانتيمتر، اندازه جلد: 20×14 سانتيمتر، جلد: مقوايي با روکش کاغذي ابر و باد سبز، با عطف تيماج قهوه اي روشن فرسوده همراه لبه برگردان (طبله).
8. نسخه ي شماره ي 9665/1: (8)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نسخ فتح الله بن علي اصغر بن محمد باقر قاري دهدشتي، کتابت: سال 1293 هـ، در بهبهان، به درخواست: ميرزا محمّد حسن بن حسن بن مجدالدين محمّد بن صدرالدين علي خان مدني شيرازي، کاغذ: فرنگي آبي، 83 گ، (2ب-84ب)، 22 س، اندازه متن: 14/5×8 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 26/5×21 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي با ترنج ضربي زمينه گل و بوته.
9. نسخه ي شماره ي 9704/1 (9)
آغاز: (افتاده).. علي أن يتقابل أي نقطه ي تفرض عليه بعضها لبعض السطح... الاصول الموضوعة، قال المحرّر... (17 ب) المقالة الثانية أربعة عشر شکلاً، صدر، يقال لکلّ خطّين يحيطان بإحدي زوايا سطح متوازي الاضلاع...
انجام: همچون نسخه ي 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سال 985هـ، کاغذ: شرقي زرد، 123گ (1 الف- 123 الف)، 17س، اندازه ي متن: 12×6/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 18×12/5 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي روشن، ضربي، مجدول، با ترنج و سرترنج ضربي زمينه نقوش گل و مرغ و بوته.
10. نسخه ي شماره ي 9828: (10)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق ميرزا محمّد حسين بن نورمحمّد استرآبادي، کتابت:1263 هـ، در اصفهان، کاغذ: فرنگي سفيد، 194گ، 16س، اندازه ي متن: 14/5×6/5 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 21/5×13 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي، مجدول و ضربي.
11. نسخه ي شماره ي 9939: (11)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نسخ، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 10 هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 192گ، 15س، اندازه ي متن: 9/5×6 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 19×12/5 سانتيمتر، جلد: تيماج بنف، ضربي و مجدول.
12. نسخه ي شماره ي 12901: (12)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 10هـ، کاغذ: شرقي نخودي، 141گ، 21س، اندازه ي متن: 12/5×19 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 18/5×11/5 سانتيمتر، جلد: تيماج زرشکي مجدول ضربي داراي لبه برگردان (طبله).
13. نسخه ي شماره ي 14628: (13)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 10هـ، کاغذ: فرنگي سفيد، 153گ، 19س، اندازه ي متن: 13/5×6 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 12/5×20 سانتيمتر، جلد: تيماج قهوه اي ضربي و مجدول
14. نسخه ي شماره ي 14744/1: (14)
آغاز: برابر نمونه
انجام: همچون نسخه 6465
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق ابوتراب مکي، کتابت: سال 1036 هـ. در اصفهان، کاغذ: شرقي نخودي، 161گ (4ب- 164ب)، 26س، اندازه ي متن: 21×8 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 25/5×12/5 سانتيمتر، جلد: دو رو تيماج، برون قرمز ضربي، مجدول به زر، با ترنج و سرترنج زمينه ي گل و مرغ زرين، درون قهوه اي، مجدول به زر.
15. نسخه شماره ي 15012: (15)
آغاز: برابر نمونه.
انجام: برابر نمونه.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ حسين علي بن سليم قرايي، کتابت: سال 1238 ق در مدرسه ي پايين پا- مشهد مقدّس، کاغذ: فرنگي آبي، 159گ، 17س، اندازه ي متن: 16*8 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17*22 سانتيمتر، جلد: مشمّع (گالينگور) مشکي، عطف تيماج مشکي.
ب) ترجمه ي تحرير اقليدس (16) (فارسي)
از: علامه قطب الدين محمود بن مسعود کازروني شيرازي (د. 710هـ)
آغاز: تا عنايت ربّاني حجاب انتظار از پيش چهره مراد محرّر اين سواد...
کتاب شناسي: ترجمه ي نيکويي از تحرير أصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است که قطب الدين شيرازي، تمامي پانزده مقاله ي آن را در اوايل ماه شعبان 680 ق ( يا 681) به روزگار نظام جهان تاج الدين معتزّ بن طاهر، از عربي به فارسي برگردانده است.
نسخه ي شماره 9780: (17)
آغاز: افتاده... مساوي قائمه باشد و يک خطّ مستقيم متّصل نشود به استقامت خويش...
انجام: ... و ساحت با راحتش مردود و مصروف بحق الحق و صاحبه...
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سال 866 ق (مقابله شده با نسخه ي اصل)، کاغذ: شرقي نخودي، 193گ، 17س، اندازه ي جلد: 14×21 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي عطف تيماج زرد.
ج) توضيح التحرير (عربي)
از: شيخ محمّد اسماعيل بن ابراهيم ديزجي زنجاني ( در گذشته ي 1378ق)
آغاز: الحمدالله ربّ العالمين الذي منه الابتداء و إليه الانتهاء و عنده حقائق الأنباء...
انجام:... و تصحيح مطالبه و عباراته و زياده توضيح منّي علي أصله و فرعه.
کتاب شناسي: تعليقاتي بر بخشي از کتاب تحرير أصول الهندسة و الحساب خواجه نصيرالدين طوسي است که گويا به تعليقاتِ استاد علامه ي خود، يعني، ميرزا ابراهيم بن ابوالفتح حکمي زنجاني (درگذشته 1350ق)، با عنوان حاشيه ي تحرير إقليدس نظر داشته است؛ بايد افزود که در ذيل، نسخه اي از تعليقات ميرزا ابراهيم حکمي معرّفي شده است.
نسخه ي شماره ي 11085/3: (18)
آغاز: برابر نمونه.
انجام: برابر نمونه.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ تحريري محشّي (خطّ مؤلّف)، کتابت: سال 1329هـ. کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 54گ (82-136)، 16س، اندازه ي متن: 7×14 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17/5×10/5 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي سوخته.
د) حاشيه تحرير إقليدس (19) (عربي)
از: علامه ميرزا ابراهيم بن ابوالفتح حکمي زنجاني (در گذشته ي 1350ق)
آغاز: الحمدالله الذي علّم الإنسان ما لم يعلم و خلق لضبط البشر معلوماته اللوح و القلم....
انجام:... الحمدلله ربّ العالمين و الصلاة و السلام علي محمّد و آله أجمعين؛ قد تمّت الحواشي المتعلّقه بالتحرير من حساب.
کتاب شناسي: تعليقاتي ارزشمند با عناوين «قوله- قوله» بر تحرير اصول الهندسه و الحسابِ علامه خواجه نصيرالدين طوسي است که مشتمل بر ده مقاله ي نخست اصول اقليدس مي باشد و گويا ناتمام مانده است. بايد افزود نسخه اي از اين تعليقات را مرحوم آقا بزرگ تهراني نزد شاگرد محشّي، ميرزا اسدالله بن محمّد جعفر زنجاني مشاهده کرده بود (با کتابت 1319ق)، بايد دانست که شارح علامه، از شاگردان ميرزا ابوالحسن جلوه، در معقول و رياضي و نيز مرحوم ميرزاي آشتياني در فقه بوده است؛ وي از مشاهير علم رياضي زمان خود و از اساتيد رياضي مرحوم آقاي بزرگ تهراني، محسوب مي گردد. شايان ذکر است اين شخصيّت انديشمند جز شيخ ابراهيم زنجاني (درگذشته ي 1313ش)، مشهور در دوره ي مشروطيت (1324-1327ق)، مي باشد.
نسخه ي شماره ي 11085/1: (20)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نسخ تحريري محمّد اسماعيل [بن ابراهيم ديزجي] زنجاني، کتابت: سال 1329هـ، کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 75گ (75-1)، 16س، اندازه ي متن: 14×7 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17/5×10/5 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي سوخته.
هـ) حاشية تحرير إقليدس (عربي)
از: سيد محمّد باقر بن مرتضي طباطبائي يزدي حائري (در گذشته ي 1298ق)
آغاز: الحمدلله الذي تحيّر في ارتفاع مقدار عظمته الأوهام و تحيّز من ارتقاء أوج معرفته في زوايا الحمول الفحول...
کتاب شناسي: حاشيه اي مختصر با عناوين «قوله- قوله» بر کتابِ تحرير أصول الهندسة و الحساب خواجه نصيرالدين طوسي است که در نيمه ي دوم سده ي 13هـ نگارش يافته است و بنا به نوشته ي محشّي، وي در نگارش آن از درس هاي استاد، سيّد محمّد جواد علوي شيرازي استفاده نموده است.
نسخه ي شماره ي 4082/4: (21)
آغاز: برابر نمونه
انجام:... قال الشارح الجواد و ربّما بين بعضهم الأقصريّة بوجه قريب... (افتاده)
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق محشّي (خطّ مؤلّف) کتابت نيمه ي دوم سده ي 13هـ، 3گ (101ب-103ب)، سطور مختلف، اندازه ي جلد: 18×11/5 سانتيمتر، جلد: تيماج سرخ (بدون مقوا).
و) حاشية تحرير إقليدس (عربي)
از: ناشناخته
آغاز: من العلوم المتعارفة، قوله کلّ سطحين متوازي الأضلاع الخ؛ فائدة هذا القيدان أحد السطحين...
انجام:... فبقي الخطوط الخارجة من موقع الأعمدة إلي زوايا المثلّثات متساوية فمواقع الأعمدة حينئذٍ تکون مراکز؛ تمّت.
کتاب شناسي: تعليقاتي کوتاه بر بخش از کتابِ تحرير أصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است که متأسفانه محشّي آن دانسته نيست و بايستي اثر مربوط به نيمه ي دوم سده ي 9 يا نخست سده ي 10ق باشد و به جهتِ نازيبا بودن خطّ کتابت، اين احتمال نيز تقويت مي شود که کاتب نسخه (محمّد حسيني)، در واقع محشّي بوده باشد و نسخه نيز اصل به خطّ محشّي باشد! به هر تقدير نياز به بررسي بيش تر است.
نسخه ي شماره ي 110/10: (22)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نسخ و نستعليق نازيباي محمّد حسيني، کتابت: سال هاي 924-926ق، 12گ (179ب-190ب)، سطور مختلف، اندازه جلد: 13*20 سانتيمتر، جلد: تيماج سرخ
ز) حاشية حاشية تحرير إقليدس (عربي)
از: شيخ محمّد اسماعيل بن ابراهيم ديزجي زنجاني ( درگذشته ي 1378 ق)
آغاز: يا مالک الملک و الملکوت و صاحب العظمة و الجبروت...
انجام:... و قد فرغت عن تسويد الاوراق في يوم الثلاثاء عند الزوال و أنا الا أحقر إسماعيل الزنجاني.
کتاب شناسي: تعليقات مختصري از ديزجي، بر برخي عبارات حاشيه ي تحرير إقليدس استاد علامه خود، ميرزا ابراهيم حکمي زنجاني بر تحرير أصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است. بايد افزود که اين تعليقات در سال 1329ق نگارش يافته است.
نسخه ي شماره ي 11085/2: (23)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نسخ تحريري محشّي (خطّ مؤلّف)، کتابت: سال 1329ق، کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 7گ (81-75)، 16س، اندازه ي متن: 14×7 سانتيمتر، اندازه ي جلد: 17/5×10/5 سانتيمتر، جلد: تيماج مشکي سوخته.
ح) شرح تحرير اصول الهندسة و الحساب= شرح المقالات الأربع الاولي من تحرير کتاب الاصول للطوسي= الحاق أّبي اسحاق علي قصور البضاعة و عدم الاستحقاق (24) (عربي)
از: ابواسحاق...
آغاز: الحمدالله الذي يتلألأ علي صفحتي الليل و النهار تباشير أثار قدرته و ينزل من السبع الشداد تفاسير آيات معرفته... أمّا بعد فطالما يدور في خلدي... أن أجمع من أصول الهندسة و الحساب ما ينفع الناس في أعمال الزيج و إرصاد الاسطرلاب.... أمرت أن إشرح تحرير کتاب أوقليدس المنسوب إلي... الطوسي... و سمّيته بإلحاق أبي اسحق علي قصور البضاعة و عدم الاستحقاق...
انجام:... و هذا إذا ساوي زاويتان و ضلع من مثلث زاويتين.
کتاب شناسي: شرح مزجي مختصري بر تحرير اصول الهندسة و الحسابِ خواجه نصيرالدين طوسي است. اين شرح به صورتِ توضيحي بوده و مطالبي نيز که احتياج بوده، بدان افزوده شده است؛ نسخه ي ديگري از اين اثر در دارالکتب المصرّية در قاهره (25) نگهداري مي گردد.
نسخه شماره 10202: (26)
آغاز: برابر نمونه
انجام: برابر نمونه
گزارش نسخه: به خطّ نستعليق، کاتب: نامعلوم، کتابت: سده ي 11ق، کاغذ: فرنگي با خطوط چاپي، 30گ، 15س، اندازه ي جلد: 22×12/5 سانتيمتر، جلد: مقوايي عطف تيماج مشکي.
ط) شرح المقالة العاشرة من تحرير إقليدس (27) (عربي)
از: علامه محمّد باقربن زين العابدين ميبدي يزدي مشهور به صاحب عيون الحساب ( درگذشته ي پيش از 1056ق )
آغاز: الحمدالله حقّ حمده... هذا ما تيسّر لي في شرح عاشر مقالات کتاب الاصول المنتمي إلي أقليدس الصوري...
انجام:... محيطين بموسط مساوياً للفضل بين موسطين آخرين کذلک و قس عليه الثلاثة الباقية.
کتاب شناسي: شرح در مقاله ي دهم از کتاب تحرير أصول الهندسة و الحساب خواجه نصيرالدين طوسي است. بايد دانست که مقاله ي دهم به مبحثِ اعداد گنگ و ريشه ي دوم آن ها اختصاص دارد که از سوي صاحب عيون الحساب، به اختصار گزارش داده است.
نسخه ي شماره ي 5901/2: (28)
آغاز: برابر نمونه.
انجام: برابر نمونه.
گزارش نسخه: به خطّ نسخ محمّد علي رهناني، کتابت: 1322هـ، 20 گ (36ب-55ب)، 21س، اندازه ي جلد: 20/5 ×15/5سانتيمتر، جلد: تيماج سرخ
پي نوشت ها :
* کارشناس ارشد مطالعات تاريخ تشيّع و فهرست نگار نسخه هاي خطّي عربي، فارسي و ترکي در کتابخانه آيت الله العظمي مرعشي نجفي در قم و کتابخانه مجلس شوراي اسلامي در تهران.
1. فهرست کتابخانه، ج5، صص 59-60
2. همان، ج17، ص 62
3. همان
4. همان، ج21، صص 351
5. همان، ج23، ص149
6. همان، ج 23، ص 167
7. همان، ج24، ص75
8. همان، ج25، ص 43-42
9. همان، ج25، ص 66
10. همان، ج25، ص154
11. همان، ج25، ص 220
12. همان، ج32، صص 710-709
13. همان، ج37، ص59
14. همان، ج37، ص 329-328
15. همان، ج38، ص 33-32
16. فهرست نسخه هاي خطّي فارسي، ج1، صص 147-148
17. فهرست کتابخانه، ج25، صص117-118
18. همان، ج28، ص 126
19. الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج6، ص 33
20. فهرست کتابخانه، ج28، صص 124-125
21. همان، ج11، صص96-97
22. همان، ج1، ص 135
23. همان، ج28، صص 126-125
24. الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج11، ص 105
25. فهرس المخطوطات العلميّة المحفوظة بدار الکتب المصرّية، ج2، ص 816
26. فهرست کتابخانه، ج26، صص 168-167
27. الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج14، ص 83
28. فهرست کتابخانه، ج15، صص 280-279
1. بجنوردي، محمد کاظم (زيرنظر): دائرة المعارف بزرگ اسلامي، (ج9)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، چاپ دوم، 1385ش
2. تهراني، آقا بزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج3، نجف، مطبعة الغري، 1357ق؛ ج4: تهران، چاپخانه مجلس شوراي ملّي، 1360ق، ج6: تهران، چاپخانه بانک ملي، 1365ق؛ ج11: تهران، چاپخانه دولتي ايران، 1378ق، ج14، نجف، مطبعة الآداب، 1381ق.
3. حسيني اشکوري، احمد (جلدهاي 27-1) و گروه فهرستنگاران (جلدهاي 28-38) ؛ سيّد محمود مرعشي (زيرنظر)، فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي آيت الله العظمي مرعشي نجفي، قم، کتابخانه ي حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي، 1354-1388؛ ج1: 1354، ج5: 1355؛ ج11: 1364، ج17: 1368، ج21: 1372، ج23: 1373، ج24: 1374، ج25: 1374، ج26: 1375، ج32: 1383، ج37: 1387، ج38: 1388.
4. کينگ، ديويد، فهرس المخطوطات العلميّة المحفوظة بدار الکتب المصريّة، (ج2) قاهره، الهيئة المصرية العامّة للکتاب، 1986.
5. منزوي، احمد، فهرستواره کتابهاي فارسي. (ج4)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، چاپ دوم، 1382.
6. همو، فهرست نسخه هاي خطّي فارسي. (ج1) تهران، مؤسسه فرهنگي منطقه ئي، 1348.
7. Arshi, I. Ali: Catalogue of the Arabic Manuscripts in Reza Library-Rampur, (Vol. V) ,Rampur,U. P. India, Reza Library Trust, 1975
منبع مقاله :
صلواتي، عبدالله؛ (1390) خواجه پژوهي (مجموعه مقالاتي به قلم گروهي از نويسندگان) تهران: خانه کتاب، چاپ اول
