6. مفاهيم عملي
1-6. پيشگيري
در مجموعه آموزه هاي رضوي درباره ي پزشكي، بخش بسيار مهمي را موضوع پيشگيري به خود اختصاص داده است. در اين مجموعه آموزه ها كه در دو گروه از مآخذ؛ يعني روايات پراكنده و الرسالة ذهبيه برجاي مانده مي توان دو مبحث مهم را پيرامون پيشگيري از يكديگر تفكيك نمود. نخست گروه روايات مربوط به رعايت بهداشت كه بخش گسترده اي را به خود اختصاص داده و دوم رواياتي كه در مبحث تغذيه ي درست از آن جناب برجاي مانده است.الف) رعايت بهداشت:
بهداشت فردي يكي از اصلي ترين مباحث مطرح در دين اسلام است كه در بسياري از آيات قرآن كريم بدان تصريح شده است. دعوت الهي به بهداشت غذايي با خوردن طيبات و دوري گزيني از خوراكي هاي ناپاك: «... يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ...؛ آنها را امر به نيكويي و نهي از هر زشتي نموده، بر آنها هر طعام پاكيزه و مطبوع حلال و هر پليد منفور را حرام مي گرداند. »(1)؛ رعايت اندازه و ميزان در خوردن و نوشيدن: « کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاَ تُسْرِفُوا؛ از نعمت هاي خداوندي بخوريد و بياشاميد و اسراف نكنيد. »(2)؛ و عنايت به پاكيزگي جسم و روح و شستن قسمت هاي مختلف بدن:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَيْدِيَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَيْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَيْدِيکُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَکُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛ اي اهل ايمان چون خواهيد براي نماز برخيزيد، صورت و دست ها را تا آرنج بشوييد و سر و پاها را تا برآمدگي پا مسح كنيد و اگر جُنب هستيد، پاكيزه شويد و اگر بيمار يا مسافر باشيد و يا يكي از شما را قضاي حاجتي دست داده و يا با زنان مباشرت كرده ايد و آب نيابيد، در اين صورت به خاك پاك و پاكيزه تيمم كنيد، به آن خاك صورت ها و دست ها را مسح كنيد، هيچ گونه سختي براي شما قرار نخواهد داد ولي مي خواهد تا جسم و جان شما را پاكيزه گرداند و نعمت را بر شما تمام كند، باشد كه شكر او به جاي آريد(3)، و جز آن در قرآن نمونه هاي فراوان دارد. تداوم اين التفات به رعايت بهداشت، در احاديث و روايات پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و اهل بيت (عليهم السلام) به وفور ديده مي شود. اين نگاه ديني به مبحث پاكيزگي حتي در بُعد فقهي اسباب آن را فراهم آورده تا يكي از اصلي ترين ابواب فقه را كتاب طهارت، آن هم به عنوان نخستين كتاب از مجموعه فقهي موردتوجه فقيهان اعصار قرار دهد.با چنين پيشينه اي، امام رضا (عليه السلام) كه پزشكي در رويكرد ايشان فرعي از مباحث ديني به شمار مي رود، در مواجهه با موضوع بهداشت به مثابه شاخه ي اصلي از دانش پزشكي، ضمن تشبيه بدن به يك كشور، هركدام از اعضاي بدن انسان را دارنده وظيفه اي مشخص ياد كرده است.(4) البته در اين تمثيل هاي زيبا گاه برخي تشبيهات، يادآور سخنان و رواياتي از ديگر امامان (عليهم السلام) است؛ چنان كه در مواردي مانند بيان تمثيل، چشم انسان به دو چراغ نوراني در قلعه بدن ( همانجا ) و استفاده از دست براي حفاظت بيني/ چشم، مي توان شباهت هايي مفهومي و كلامي ميان آن با روايتي مربوط به مناظره ي امام جعفر صادق (عليه السلام) با پزشكي هندي را دريافت.(5) براي سالم نگاه داشتن جسم، امام رضا (عليه السلام) بر آن است كه ناگزير بايد به اين « زمين حاصل خيرِ باير » ( الأرض الطيبة الخراب ) رسيدگي نمود و به تناسب اندام، به هر بخش از بدن به ميزان همان اندام التفات و مراقبت كرد.(6) در تبيين مبحث بهداشت و تميزي، به عنوان پايه و اساس حفظ سلامت، امام هشتم، انواعي از رفتارهاي سلبي و ايجابي براي فرد را بيان داشته است كه در شمار آنها مي توان به استراحت كردن به ميزان لازم، حمام كردن و شستن بدن، نوره و از ميان بردن موهاي زايد، خضاب كردن به حنا، پوشيدن لباس هاي پاكيزه، استفاده از بوي خوش و داشتن رايحه اي خوش و جزء آن اشاره كرد.(7) از مباحث بسيار ظريف در رويكرد پزشكي رضوي، التفات ايشان به بهداشت ديداري است. اين بدان معناست كه در سخني از حضرت، چنين آمده كه نگاه كردن به زيبايي ها و آن چه مورد علاقه ي فرد است، سبب طول عمر خواهد شد(8). همسو با اين توصيه، عنايت امام به بهداشت رواني را مي توان در تأكيد ايشان به استفاده از عطر و بوي خوش و آرايش و پوشش مناسب(9) براي از ميان بردن ناخرسندي و سرانجام دست يابي به سلامت روحي كه سلامت جسم را به همراه خود دارد، مشاهده نمود. در مفهوم كلي بهداشت در قالب پيشگيري از بيماري، امام، افزون بر بيان كليات جسم، با بذل توجه به چشم و پيشگيري از بيماري هاي محتمل آن(10)، بهداشت بيماري هاي گوش(11) و به ويژه آن چه به دهان و دندان ارتباط مي يابد، دستورالعمل هاي شايان توجهي از امام يافت مي شود. بهداشت دهان و دندان با استفاده از مسواك (12)، تصريح به خودداري از خوردن پي در پي مواد گرم و سرد كه به جد به دندان و لثه آسيب مي زند و چگونگي استفاده از شيرينيجات به شكلي كه به دندان آسيب نزند و اين دست موارد(13) در آموزه هاي رضوي مشاهده مي شود. جالب آن است كه حتي به نوع بهترين وسيله اي كه براي قوت يافتن لثه و دندان ها مناسب است نيز در اين موارد اشاره شده است. از ميان مباحث گوناگوني كه در رساله ذهبيه در موضوع پيشگيري براي حفظ سلامت تأكيد شده، موضوع شايان توجه استراحت كردن و خوابيدن است. براساس سخن ايشان « خواب بر مغز سلطنت مي كند و بدن را استواري و نيرو مي بخشد»؛ به همين سبب توصيه هايي را براي چگونه و چه ميزان خوابيدن در اين متن بيان شده است.(14) از ميان روايات مختلف و سخناني كه از امام رضا (عليه السلام) نقل شده است، مي توان گفت الرسالة الذهبية در بخش مربوط به رعايت بهداشت در قالب پيشگيري، كارآمدي چشمگيري دارد. درواقع چنان كه از نامه مأمون به امام و مقدمه ي پاسخ آن حضرت هم برمي آيد، اساس تدوين اين نامه، براي حفظ سلامتي شخص خليفه بوده است. بر اين مبنا اين نامه را به طور كلي بايد در مبحث پيشگيري با دو سطح از پيشنهادهاي رضوي در رفتارهاي سلبي و نيز ايجابي در نظر آورد. امام (عليه السلام) در طول نامه، به جز قسمت مربوط به شيوه ساخت شربتي ويژه، در باقي موارد، غالباً اساس پيشنهادهاي خود را نه بر مداوا، كه بر رعايت مواردي نهاده است كه به صِرف عمل و توجه بدان ها، مي توان به پايداري سلامت بدن مطمئن بود.
ب) تغذيه درست:
جمله اي از امام رضا (عليه السلام) درباره ي خوردن و آشاميدن كه در برخي از منابع ياد شده بيانگر مهم ترين رويكرد رضوي به مفهوم تغذيه و ارتباط تنگاتنگ آن با سلامت فرد است. خوردن به هنگام گرسنگي و نوشيدن به وقت تشنگي(15)، در واقع بيانگر اين امر است كه بايد به اشارات جسم توجه داشت و بر فرد لازم است كه از افراط و تفريط خودداري نمايد. بدين ترتيب در كنار اصل خوردن، كه در كل به استقامت بدن مي افزايد و امساك در آن از نيروي بدن مي كاهد(16)، دقت و مراقبت در مصرف غذاها و نوشيدني ها باعث سلامت و تندرستي و عافيت بيشتر آن مي گردد. در مرحله اي ديگر، امام رضا (عليه السلام) به كيفيت تغذيه عنايت فرموده و اين عنايت نه از نظر چيستي، بلكه از آن روست كه خوراكي ها و آشاميدني هاي مورداستفاده چه نسبتي با يكديگر داشته و ميزان همگني آنها چقدر است. امام رضا (عليه السلام) در رساله ذهبيه به بهترين شيوه اين موارد را ياد كرده و اصلي ترين موارد را گوشزد نموده است:« دقت كن ببين چه چيز با تو و معده ات سازگار است و بدنت تحمل آن را دارد و چه غذاها و آشاميدني هايي را مي گوارد، همان را براي خود برگزين و غذايت قرار ده. بدان كه هريك از اين طبايع چيزهايي را دوست دارد كه با آن سنخيت و سازگاري داشته باشد، پس چيزي را انتخاب كن كه با بدنت سازگار است. هركس بيش از اندازه غذا بخورد سودش نرسانده و هركس نه كم و نه زياد بلكه به اندازه بخورد آن غذا به او سود مي رساند. همين گونه است آب، پس بايد كه از هر غذايي به وقتش بخوري و هنوز كه اندكي اشتها داري دست از خوردن بكشي، زيرا اين كار- به خواست خدا- باعث مي شود تا بدني سالم تر، انديشه اي روشن تر و روحيه اي سبك تر داشته باشي»(17). افزون بر دقت در وعده هاي غذايي و ساعت آنها، همساني اغذيه با عادت و طبع فرد، محل زندگي، نوع فعاليت و نيز فصول مختلف، از بابت سردي و گرمي و جزء آن از موارد مورد توجه امام به مبحث خوراكي هاست. در اين ميان، امام آغازيدن به خوردن را با سبك ترين غذاها بهتر دانسته و آن را براي بدن مفيد ياد كرده است.(18) در عين حال به جز سخن از خوردني ها، براي افزودن بر توانايي هايي جسم(19)، فزوني قدرت حافظه و اعتدال در ذهن (20)باز شدن رگ ها و ايجاد آرامش در فرد (21) سخنان بسياري از آن حضرت در منابع برجاي است. در عين حال در منظر رضوي سلامت جسم، ارتباط مستقيم با سلامت خوراكي و نوشيدني مورداستفاده فرد دارد. همچنين لزوماً هر چيز خوب براي يك بدن، براي بدن ديگر خوب نيست و نمي توان بدون دانش و علم، به تقليد عمل نمود. در كنار موضوعات كلي درباره خوردن و نوشيدن اغذيه متعارف براي حفظ سلامت، امام رضا (عليه السلام) به برخي از خوراكي ها و نوشيدني ها مشتمل بر موادغذايي و ادويه اي خاص توجه داشته است. تنها براي برخي نمونه ها بايد از روايت ايشان از پدر بزرگوارش، موسي بن جعفر (عليه السلام) پيرامون برخي از گياهان و ادويه ي مفرده و منافع و مضار آنها ياد كرد.(22) همچنين است روايت وي از امام محمدباقر (عليه السلام) درباره شِكر(23) و نيز روايت از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در موضوع منفعت و ضرر برخي خوراكي ها و نوشيدني ها مانند گوشت، برنج، عسل و...(24)
2-6. مفهوم درمان در پزشكي رضوي:
وجود روايات بسياري در منابع نشان دهنده ي آن است كه امام رضا (عليه السلام) به عنوان فردي حاذق در دانش پزشكي، در منظر عام مورد رجوع افراد مختلف بوده است. درواقع توان درمانگري ايشان كه از اهل بيت (عليهم السلام) و تجارب شخصي آن حضرت روي نموده، اسباب اين استقبال عام به سمت ايشان را فراهم آورده بوده است(25). اين در حالي است كه حتي گاه ايشان دستورات پزشكي را املا مي نمود و ديگران آن را كتابت مي كردند.(26)درواقع شماري از شاگردان حضرت و خانواده ي ايشان در موضوعات پزشكي به امام (عليه السلام) مراجعه مي نمودند (27) و مرويات بسياري از ايشان توسط شاگردان و راويان ايشان در منابع بازتاب يافته است(28). شايد پرجاذبه ترين رجوع پزشكي در معناي عام آن به امام (عليه السلام)، درخواست مأمون از ايشان باشد. در اين ميان حتي رواياتي يافت مي شود كه در آنها با آميخته شدن مباحث پزشكي با باورهاي مذهبي، ضمن تبيين مباني اعتقادي شيعه در عملكردهاي خارق عادت امام (عليه السلام)، موضوع بيمار و رجوع او به ايشان و سپس درمانگري حضرت، مبناي اصلي روايت قرار گرفته است. توضيح آن كه در برخي روايات به اين دست موارد اشاره شده كه فردي در خواب امام (عليه السلام) را ملاقات كرده و از ايشان دستور و توصيه اي پزشكي دريافت نموده است؛ پس از چندي كه آن فرد (29) در جايي به ديدار امام نايل آمده، درباره خواب خود گفته و امام در پاسخ بيان فرموده كه همان را كه در خواب به تو گفتم انجام ده(30). در لايه اي ديگر از روايات بيان كننده جايگاه پزشكي و طبابت امام رضا (عليه السلام)، رواياتي مربوط به نسل ( هاي ) پس از امام رضا (عليه السلام) است. اين بدان معناست كه برخي از امامان پس از آن حضرت در موارد پزشكي، از سخنان و عملكرد پزشكي آن بزرگوار بهره برده، به گفتار ايشان استناد نموده اند.(31)در سخن از شيوه هاي درمان نزد امام رضا (عليه السلام)، پيش از همه بايد به الهي بودن درمان از منظر ايشان تصريح نمود. آن گونه كه پيش تر نيز بيان شد، در رويكرد رضوي كه آبشخوري به جز آموزه هاي معصومين (عليهم السلام) ندارد، درد و درمان، هر دو از آن پروردگار است و شفادهنده و شفاي اصلي ذات حق است.(32) در اين ميان، دعا به مثابه ي حلقه اي مياني با پروردگار نقشي مهم و كاربردي دارد و در رواياتي از امام رضا (عليه السلام) داراي نشانه است.(33) همسو با عملكرد دعا، بايد به نقش گسترده ي خوردني ها و آشاميدني ها در نگاه آن امام (عليه السلام) اشاره كرد. يكي از اصلي ترين بخش هاي پاسخ نامه و دستورالعمل امام (عليه السلام) براي سلامت مأمون، بررسي چگونگي از ميان بردن برخي مشكلات جسمي است كه از معدود نمونه هاي درمان و نه پيشگيري، در رساله ذهبيه قابل پي جويي است:
« هركس مي خواهد كه بلغمش از بين برود هر روز جوارش تند تناول كند... و از خوردن غذاهاي سرد بپرهيزد...؛ هركس مي خواهد كه صفرا را از بين ببرد چيزهاي خنك و نرم بخورد...؛ هركس مي خواهد كه باد سرد را از بين ببرد... از خوردن هر چيز سرد و خشك بپرهيزد و از چيزهاي گرم و نرم استفاده كند. هركس مي خواهد كه بلغمش برطرف شود، روزي يك مثقال اطريفل كوچك تناول كند.»(34)
همين نوع معاني پيرامون نقش خوراكي ها و نوشيدني ها را در نمونه هايي ديگر از منابع نيز مي توان از سخن امام دريافت كرد.(35) در اين ميان، گروهي از اين خوراكي ها در مداواي بيماري هاي گوش و چشم و... نيز مجرب اند.(36)
فارغ از خوراكي و نوشيدني به معناي عام آن كه در طي روز به طور متعارف مورد استفاده قرار مي گيرد، ادويه و گياهاني دارويي نيز در قالب خوراكي و نوشيدني توسط امام مورد استفاده ي درماني داشته اند. روايات ايشان از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و ديگر از معصومين (عليهم السلام) در ادويه ي كارساز براي دفع برخي بيماري ها (37) در منابع به كرّات مشاهده مي شود. اين دست بهره وري هاي امام از ادويه كه غالباً دستورات درماني آنها توسط شاگردان آن حضرت كتابت مي شد، گاه در قالب داروهايي همه كاره « الدواء‌الجامع »، از سوي آن حضرت معرفي مي شد. اين داروهاي كارآمد كه گاه ادويه اي مفرد بود و گاه در قالب ادويه و گياهاني درهم آميخته ( قرابادين- معجون )، در زمان حضرت و پس از ايشان نيز داراي شهرت بوده است.(38) آثار درمانگري بسياري از اين ادويه و گياهان را مي توان در روايات برجاي مانده از امام رضا (عليه السلام) در ذيل نام همان گياه موردنظر جست(39)؛ اگرچه، در رساله ذهبيه به عنوان يكي از مهم ترين و اصلي ترين مجموعه هاي پزشكي اهل بيت (عليهم السلام)، بسياري از مصاديق استفاده و بهره گيري هاي درماني از اين گياهان ياد شده است. گفتني است كه در اين نمونه ها امام، هم به نوعِ خوراكي و هم به نوعِ نوشيدني از اين داروها التفات داشته و در هر مورد كه يكي بر ديگري داراي رجحان بوده، به يادكرد همان نوع اكتفا نموده است؛ بدون شك مي توان دريافت كه در چنين مواردي، نوع دوم داراي بهره دهي كمتري بوده است.
همسو با تغذيه و برخي داروها به عنوان خوراكي ها و نوشيدني هاي درمانگر، دوگونه ي درمان سنتي يعني حجامت و فصد، از شيوه هاي اساسي در پزشكي به شمار مي رود كه امام رضا (عليه السلام) نيز با بذل توجهي خاص به اين دو شيوه درماني، در رساله ذهبيه به تفصيل بدان ها پرداخته است. درواقع بخش آخر از رساله، اختصاصاً به اين دو مبحث پرداخته شده و ضمن بيان آثار مثبت آن، كاربردهاي نابجاي آن را گوشزد نموده و آثار منفي آن نيز اشاره شده است. در اين بخش از رساله، به مواردي كه پيش و پس از فصد و حجامت لازم است صورت گيرد تا تأثيرات مثبت آشكار شود، اشاره شده و انواع اعمال سلبي و ايجابي براي اثربخشي بيشتر و دوري گزيني از مضار آنها تبيين گشته است. تنها براي ارائه برخي تك نمونه ها، مي توان به اين موارد اشاره كرد:
« در روزي كه حجامت كرده اي به حمام مرو زيرا موجب درد مي شود، اما در همان ساعت از ريختن آب گرم بر سر و بدنت غفلت مكن »؛
« در روزي كه حجامت مي كني از حركت زياد و عصبانيت و عمل مقاربت پرهيز كن »؛
« خوردن غذاهاي شور و گوشت هاي نمك سود و همچنين خوردن ماهي شور بعد از عمل حجامت و فصد رگ ها توليد بهَك و جَرَب مي كند »؛
« حجامت ميان دو شانه براي درمان تپش قلب كه از امتلاي معده و حرارت باشد مفيد است. حجامت ساق هاي پا ورم كليه ها و مثانه و رحم را تخفيف مي دهد؛ »
« محل فصد را بايد با روغن بمالند، چون اين كار از درد آن مي كاهد. »(40)
در برآيندي كلي از مفاهيم عملي در دانش پزشكي نزد امام رضا (عليه السلام) به طور گذرا بايد گفت كه بهداشت در مصاديق مختلف آن و نيز درست ترين نوع استفاده از نعمت هاي الهي، كه سبب ايجاد تعادل و سلامت در انسان مي گردد، در قالب پيشگيري، اصلي مهم در انديشه پزشكي رضوي است. در رويه اي ديگر پرداختن به موضوعات درماني نيز در شمار منظر عملي مورد عنايت امام بوده و شيوه درماني به واسطه تغذيه، استفاده از دارو و برخي ديگر از عملكردهاي جانبي در پزشكي آن بزرگوار مورد توجه قرار گرفته است.
ادامه دارد...
پي نوشت ها :
1.اعراف، 157.
2. اعراف، 31.
3.مائده:6.
4.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 12.
5.ابن بابويه، 1362، ص 512-513؛ ابن بابويه، 1385ق، ج1، ص 100-101؛ ابن شهر آشوب، 1380ق، ج2، ص 383.
6.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 13-14.
7.برقي، 1331، ج2، ص 403؛ طبرسي، 1392ق، ص 41-42، ص 62-63؛ حرعاملي، 1409، ج2، صص 103، 111، 142.
8.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 42.
9.طبرسي، 1392ق، ص 42-41.
10.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 47.
11.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 43.
12.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 40؛ طبرسي، 1392ق، ص 50.
13.ابن بابويه، 1404، ج1، ص 228؛ ابن حمزه، 1412، ص 448-449.
14.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 49.
15.فقه الرضا (عليه السلام)، 1406، ص 340.
16.طبرسي، 1392ق، ص 362.
17.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 14-15.
18.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 15.
19.طبرسي، 1392ق، ص 362.
20.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 29، 36؛ طبرسي، 1392ق، ص 195.
21.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 30.
22.مجلسي، 1403، ج59، ص 99.
23.مجلسي، 1403، ج63، ص 300.
24.طبرسي، 1392ق، صص 157، 155؛ حرعاملي، 1409، ج25، صص 13، 16، 18، 32 و بسياري جاهاي ديگر.
25.مجلسي، 1403، ج59، صص 143، 176، 182.
26.حرعاملي، 1418، ج3، ص 37.
27.ابن بسطام، 1385ق، ص 90.
28.مجلسي، 1403، ج59، ص 201؛ نوري، ج16، ص 448.
29.يا افراد: بنا به روايات متفاوت.
30.طبرسي، 1392ق، صص 191، 218؛ مجلسي، 1403، ج59، ص 160.
31.ابن بسطام، 1385ق، ص 88؛ مجلسي، 1403، ج59، ص 245-246.
32.فقه الرضا (عليه السلام)، 1406، ص 20؛ حاكم نيشابوري، 1406، ج4، ص 399؛ احمد بن حنبل، 1313ق، ج4، ص 163.
33.ابن بسطام، 1385ق، صص 37، 40؛ فقه الرضا (عليه السلام)، 1406، ص 345-347؛ نوري، 1408، ج2، ص 90 با قدري تفاوت؛ كفعمي، 1403، ص 152.
34.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 42-43.
35.عطاردي، 1406، ج2، صص 332، 339، 340و... .
36.عطاردي، 1406، ج2، ص 337.
37.مجلسي، 1403، ج59، ص 227.
38.ابن بسطام، 1385ق، صص 50، 64، ص 89-91؛ حرعاملي، 1418، ج3، ص 202-203؛ نوري، 1408، ج16، ص 463-466.
39.براي نمونه: مسند الرضا، سراسر كتاب.
40.طب الرضا (عليه السلام)، 1402، ص 54-57.
ايزدي، مهدي و...[ ديگران]، (1392)، ابعاد شخصيت و زندگي حضرت امام رضا (ع)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول
