نويسنده: سيدرضا مؤدب
برخي از ناقدان تفسير روايي از جمله مستشرقان و برخي از عالمان اهل سنت، تفسير قرآن را به كمك روايات، نادرست دانسته و چنين روشي را نقد نموده اند:
1. گلدزيهر(1)
گلدزيهر از مستشرقاني است كه در كتاب مذاهب التفسير الاسلامي، بي باكانه و به طور مطلق به تفسير روايي، حمله مي كند و مي گويد: « تفسير روايي صحيح و واحدي براي قرآن وجود ندارد، زيرا اقوال صحابه درباره روايات تفسيري، با يكديگر در تعارض اند، لذا روايات تفسيري درخور توجه نيستند. » (2) در جايي ديگر مي گويد: « تفاسير روايي بسا همان تفسير به رأي است كه از افكار مفسران ناشي بوده است. » (3)در نادرستي كلام گلدزيهر، كافي است يادآور شويم كه گرچه برخي روايات به علل وهن و ضعفي كه بيان شد، از اعتبار كافي برخوردار نيستند، ولي چنين قضاوتي درباره تمامي روايات، صحيح به نظر نمي رسد. امروزه مفسران، جمعي از آنها را معتبر و قطعي الصدور مي دانند و موارد ديگري را كه در آنها ترديد وجود دارد، از نظر سند و دلالت بررسي مي كنند و در صورت برخورداري از صلاحيتهاي لازم، به آنها عمل مي شود.
از طرفي، تفسير روايي را تفسير به رأي به حساب آوردن، به دور از انصاف است، زيرا اگر تفسير روايي قطعي شود و اتصال آن به معصوم عليهم السلام روشن گردد، معتبر و از وحي الهي ناشي خواهد بود و با تفاسير به رأيي كه تعريف آن گذشت، بسيار متفاوت است. كلام و حديث معصوم، به ويژه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله كه هر دو فرقه اهل سنت و شيعه پذيرفته اند، از هرگونه خطا و كاستي به دور است. بعيد نيست كلام متعصبانه گلدزيهر، به سبب همان تفكر يهوديانه و مغرضانه باشد و يا به تعارضات بين كلام صحابه مربوط باشد كه براساس منابع اهل سنت است.
2. ذهبي
محمدحسين ذهبي معتقد است كه ذوق و پيش داوري مفسران در انتخاب و گزينش روايات تفسيري مؤثر بوده (4) و مفسران براساس مذاق و مذهب فكري خود، رواياتي را انتخاب و در تفسير آيه ذكر مي كرده اند كه با ذوق فلسفي، كلامي و فقهي آنان همساز بوده است. در واقع، از نظر ايشان برداشتهاي شخصي در تفسير روايي، امري ناگزير است. از اين جهت تفاسير روايي، يكسان نبوده و با يكديگر متفاوت اند.كلام ذهبي، گرچه به طور كلي منتفي نيست و تفاسير روايي هم ممكن است از جهت گيريهاي متفاوتي برخوردار باشد، ولي نمي توان از اين نكته غفلت كرد كه گرچه در چنين تفاسيري، روايات براساس معيارهاي خاصي انتخاب شده اند، لكن اظهارنظر درباره درستي يا نادرستي آنها، پس از بررسيهاي سندي، براساس ملاكهاي فقه الحديثي است، از جمله آنكه روايات مورد ترديد بايد براساس قرآن و روايات معتبر عرضه شوند و متضمن مطالب خلاف عقل نباشند.
از اين رو، اگر براساس ملاكهاي نقد حديث، احاديث تفسيري مطالعه شوند، هر تعداد به طور قطع از طرف معصوم عليهم السلام صادر شده، بايد پذيرفته شود، زيرا آنچه از طرف معصوم رسيده، مقبول و معتبر است.
از طرفي، نبايد منكر شد كه قرآن همواره براساس علايق و تخصصها، پذيراي وجوه و معاني گوناگون است و دليل آن گرايشهاي تفسيري مختلف است، چه بسا اين امر در انتخاب روايات نيز بي تأثير نباشد. البته هر مفسري بايد بدون پيشداوري و ذهنيت قبلي به سراغ تفسير قرآن برود تا تفسير او از سلامت بيشتري برخوردار باشد، درواقع، رأي خود را بر قرآن عرضه كند نه قرآن را بر رأي خود.
پي‌نوشت‌ها:
1. گلدزيهر ( Goldziher) از مستشرقاني بود كه در 1921 ميلادي درگذشت و در كتاب مذاهب التفسير الاسلامي كه دكتر عبدالحليم نجار آن را به عربي ترجمه كرده، به بررسي متن قرآن و گرايشهاي تفسيري پرداخته است.
2. گلدزيهر، مذاهب التفسير، ترجمه دكتر نجار، ص 99.
3. همان، ص 104.
4. ذهبي، التفسير و المفسرون، ج1، ص 155.
مؤدب، سيدرضا؛ (1392)، روشهاي تفسير قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها(سمت)، چاپ اول
