پرسش :
دو دهه اي كه به نام ايام فاطميه براي حضرت زهرا (س) عزاداري مي شود از چه زماني به وجود آمده است؟ و آيا اين كار باعث نمي شود كه مردم در غم و غصه بيشتر باشند و از دين زده شوند؟
پاسخ :
در هر دوره اي كه شيعيان تحت فشار حكومتها نبوده اند، عزاداري براي ائمه اطهار و فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ بيشتر مي شده و شيعيان با خيالي آسوده تر و آشكارا به عزاداري مي پرداخته اند. اما در دوره هايي كه اين فشار و تهديد از ناحيه حكومت و حاكمان وجود داشته، عزاداري كمتر، و به صورت مخفيانه صورت مي گرفته و به واسطه همين امر در دوره هاي اخير كه شيعه كمتر احساس خطر كرده عزاداري براي حضرت زهرا و ساير معصومين ـ عليهم السلام ـ بيشتر و بهتر شده است. ابن اثير مي نويسد: «در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشكيل دولت هاي آل بويه در عراق و حمدانيون در سوريه و فاطميون در مصر، مذهب شيعه گسترش يافت و مراسم عزاداري توسعه يافت.»[1] هرچند بيشتر اين عزاداريها، مختص سالار شهيدان امام حسين ـ عليه السلام ـ بوده است. اما به هر حال عزاداري براي سائر ائمه و حضرت زهرا س هم به صورتي محدود وكمتر قطعاً برگزار مي شده است «با گسترش تسلط ديلميان بر بغداد در اين شهر كه از سالها پيش مركز اجتماع شاعران شيعي بود انجمن ها تشكيل گرديد كه در آن فضيلت هاي اهل بيت را نقل نموده و بر مظلوميت آنان اشك مي ريختند.»[2]
در دوره هايي كه حاكمان سني حاكميت داشتند، شيعيان نمي توانستند عزاداري كنند به عنوان نمونه در دوران حكومت عباسيان «... علويان يا از دم تيغ گذشتند و يا در سياه چالها پوسيدند و يا از ترس جان گمنام در دهكده ها و بيغوله ها بسر مي بردند... نوحه گري در مجلس هاي سري و سپس بر سر بازارها بر دختر پيغمبر و ستمهايي كه بر او و فرزندان او رفته است آغاز شد.»[3]
ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ به مسئله عزاداري اهميت خاصي مي دادند و در گسترش آن تلاش زيادي داشتند «به جرأت مي توان گفت: ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ در گسترش فرهنگ عزاداري به ويژه دربارة امام حسين
ع نقش بسزايي داشتند.»[4] «در دورانهاي اخير، عزاداري از نظر كميّت و كيفيت رشد مي كند. در سالگرد رحلت پيامبر و امامان معصوم و حضرت زهرا ـ عليهم السلام ـ و... مراسم عزاداري بر پا مي شود».[5] علماي بزرگ ما به ايام شهادت معصومين توجه خاصي داشتند و براي ذكر فضائل آن بزرگواران در ايام شهادت ثواب زيادي قائل بودند، در اين رابطه شهيد مطهري(ره) مي فرمايد: «ايام فاطميه است چرا ذكر فضائل و زندگي اهل بيت پيغمبر اين همه اجر و ثواب دارد، آنها انسانهاي ساخته شده هستند...»[6] و بايد توجه داشت كه چون در تاريخ شهادت حضرت زهرا اختلاف نظر وجود دارد، لذا در هر دوره تاريخ مشهور شهادت آن حضرت عزاداري برپا مي شود.
البته تعبير به «دهة فاطميه» كمتر مي شود و بيشتر «ايام فاطميه» گفته مي شود در اين ايام، ممكن است در برخي از جاها يك روز و در برخي از جاها چند روز براي آن حضرت عزاداري شود. از طرفي بايد توجه داشت كه مصيبت حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ مصيبتي عظيم است و هر چه مصيبت بزرگتر باشد، عزاداري مربوط به آن هم بيشتر خواهد بود. آيت الله وحيد خراساني آن را مصيبت كبري مي نامد، ايشان مي گويد: «... در اين مصيبت كبري كه ناموس خدا و بضعة خاتم انبياء وكفو سيد اوصياء و مادر ائمه هدي نيمه شب دفن شد... به پاخيزيم و آنچه در توان داريم در تعظيم شعائر شهادت او انجام دهيم.»[7] به واسطه همين بزرگي مصيبت است كه شيعيان ممكن است چند روز قبل يا بعد از شهادت اقامه عزا كنند. از طرفي به واسطه نزديك بودن اين دو روزاختلافي، كم كم يك حالت پيوستگي بين ايام به وجود آمده و برخي آن را به دو دهه تقسيم كرده و آن را اختصاص به حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ داده اند. و روايتي در اين زمينه وجود ندارد. اما سيره ائمه اطهار و علماي دين بزرگداشت شهادت آن حضرت بوده است.
در فرهنگ ديني ما يكي از برنامه هايي كه نشان دهنده پيوند و دوستي شيعه با اولياي دين و امامان معصوم است، «عزاداري» است. ائمه اطهار ما را به برپائي اين مجالس كه فضيلت زيادي هم دارند سفارش كرده اند از جمله در حديثي امام صادق ـ عليه السلام ـ از فضيل پرسيد: آيا دور هم مي نشينيد و حديث و سخن ما مي گوئيد؟ فضيل گفت:آري. حضرت فرمود: «اين گونه مجالس را دوست دارم پس امر ما را زنده بداريد. خدا رحمت كند كسي كه امر (و راه و مرام) ما را احياء مي كند.»[8] حضرت امام خميني (ره) در اين رابطه مي فرمايد: «... با اين هياهو، با اين گريه، با اين نوحه خواني، با اين شعرخواني، با اين نثرخواني ما مي خواهيم اين مكتب را حفظ كنيم چنانچه تا حالا هم حفظ شده است.»[9]
و البته بايد توجه داشت عزاداري در ايام فاطميه خيلي گسترده و پيوسته نيست كه ادعا شود اين امر سبب زدگي افراد مي شود. همان طور كه بيان شد مراسم عزاداري در بعضي از مساجد فقط يك شب و در برخي از جاها ممكن است تا چند شب ادامه داشته باشد. رسانه هاي جمعي هم مانند راديو و تلويزيون فقط دو روز شهادت را برنامه عزا پخش مي كنند بنابراين اجراي اين برنامه ها افراط نيست. اين مقدار از عزاداري و مراسمي كه گرفته مي شود به واسطه محبت و احترام به اين خاندان است و در حقيقت تعظيم شعائر الهي است. در كتاب فرهنگ عاشورائي «رابطه عزاداري و شادي بررسي شده و شادي را تعريف كرده، به سطح لذت و رضايت. سپس به طور مستند مي گويد دو مؤلفه سطح لذت و رضايت از مراسم عزاداري اثر منفي نمي پذيرند... قطعاً كساني كه با علاقه و انتخاب خود به مراسم عزاداري مي روند، از آن لذت مي برند و از آن احساس رضايت مي كنند.»[10]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. فرهنگ عاشورائي،جمعی از نویسندگان، جلد 5.
2. زندگاني حضرت زهرا (س)، سید جعفر شهيدي.
پی نوشتها:
[1] . ابن اثير، الكامل في التاريخ، ترجمه عباس خليلي، مؤسسه مطبوعاتي علمي، 1401، ج8، ص549.
[2] . شهيدي، سيدجعفر، زندگاني فاطمه زهرا (س)، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ نوزدهم، 1373، ص 213.
در مصر در عهد فاطميون عزاداري براي امام حسين(ع) برپا مي شد. فاطميون در احياء شعائر شيعي توجه خاصي داشتند ر ك: شهرستاني، تاريخچه عزاداري حسيني. قم، انتشارات حسينيه عمادزاده، 1402، ص133.
[3] . همان، ص184.
[4] . هادي منش، ابوالفضل، هودج خون، قم، مركز پژوهش هاي صدا و سيما، چاپ اول، 1380، ص27.
[5] . نجفي، محب، ماهنامه كوثر، سال دوم، شماره 14، ص 22. .
[6] . مطهري، مرتضي، مقتل مطهر، تهران، انتشارات زمان، چاپ چهارم، 1382، ص 79.
[7] . خراساني، وحيد، جزوه «در آستانه مصيبت عظمي شهادت صديقه كبري(س)، قم، مدرسه باقرالعلوم. ص5.
[8] . حر عاملي، وسائل الشيعه، قم، مؤسسة آل البيت لِاِحياء تراث، چاپ اول، 1411، ج10، ص392.
[9] . امام خميني (ره)، صحیفه نور، وزارت ارشاد اسلامي، چاپ اول، 1368، ج8، ص71.
[10] . جمعي از نويسندگان، فرهنگ عاشورائي، تهران، مركز چاپ و نشر مجمع، چاپ اول، 1382، ج5، ص41 تا 44.
منبع: اندیشه قم
در هر دوره اي كه شيعيان تحت فشار حكومتها نبوده اند، عزاداري براي ائمه اطهار و فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ بيشتر مي شده و شيعيان با خيالي آسوده تر و آشكارا به عزاداري مي پرداخته اند. اما در دوره هايي كه اين فشار و تهديد از ناحيه حكومت و حاكمان وجود داشته، عزاداري كمتر، و به صورت مخفيانه صورت مي گرفته و به واسطه همين امر در دوره هاي اخير كه شيعه كمتر احساس خطر كرده عزاداري براي حضرت زهرا و ساير معصومين ـ عليهم السلام ـ بيشتر و بهتر شده است. ابن اثير مي نويسد: «در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشكيل دولت هاي آل بويه در عراق و حمدانيون در سوريه و فاطميون در مصر، مذهب شيعه گسترش يافت و مراسم عزاداري توسعه يافت.»[1] هرچند بيشتر اين عزاداريها، مختص سالار شهيدان امام حسين ـ عليه السلام ـ بوده است. اما به هر حال عزاداري براي سائر ائمه و حضرت زهرا س هم به صورتي محدود وكمتر قطعاً برگزار مي شده است «با گسترش تسلط ديلميان بر بغداد در اين شهر كه از سالها پيش مركز اجتماع شاعران شيعي بود انجمن ها تشكيل گرديد كه در آن فضيلت هاي اهل بيت را نقل نموده و بر مظلوميت آنان اشك مي ريختند.»[2]
در دوره هايي كه حاكمان سني حاكميت داشتند، شيعيان نمي توانستند عزاداري كنند به عنوان نمونه در دوران حكومت عباسيان «... علويان يا از دم تيغ گذشتند و يا در سياه چالها پوسيدند و يا از ترس جان گمنام در دهكده ها و بيغوله ها بسر مي بردند... نوحه گري در مجلس هاي سري و سپس بر سر بازارها بر دختر پيغمبر و ستمهايي كه بر او و فرزندان او رفته است آغاز شد.»[3]
ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ به مسئله عزاداري اهميت خاصي مي دادند و در گسترش آن تلاش زيادي داشتند «به جرأت مي توان گفت: ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ در گسترش فرهنگ عزاداري به ويژه دربارة امام حسين
ع نقش بسزايي داشتند.»[4] «در دورانهاي اخير، عزاداري از نظر كميّت و كيفيت رشد مي كند. در سالگرد رحلت پيامبر و امامان معصوم و حضرت زهرا ـ عليهم السلام ـ و... مراسم عزاداري بر پا مي شود».[5] علماي بزرگ ما به ايام شهادت معصومين توجه خاصي داشتند و براي ذكر فضائل آن بزرگواران در ايام شهادت ثواب زيادي قائل بودند، در اين رابطه شهيد مطهري(ره) مي فرمايد: «ايام فاطميه است چرا ذكر فضائل و زندگي اهل بيت پيغمبر اين همه اجر و ثواب دارد، آنها انسانهاي ساخته شده هستند...»[6] و بايد توجه داشت كه چون در تاريخ شهادت حضرت زهرا اختلاف نظر وجود دارد، لذا در هر دوره تاريخ مشهور شهادت آن حضرت عزاداري برپا مي شود.
البته تعبير به «دهة فاطميه» كمتر مي شود و بيشتر «ايام فاطميه» گفته مي شود در اين ايام، ممكن است در برخي از جاها يك روز و در برخي از جاها چند روز براي آن حضرت عزاداري شود. از طرفي بايد توجه داشت كه مصيبت حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ مصيبتي عظيم است و هر چه مصيبت بزرگتر باشد، عزاداري مربوط به آن هم بيشتر خواهد بود. آيت الله وحيد خراساني آن را مصيبت كبري مي نامد، ايشان مي گويد: «... در اين مصيبت كبري كه ناموس خدا و بضعة خاتم انبياء وكفو سيد اوصياء و مادر ائمه هدي نيمه شب دفن شد... به پاخيزيم و آنچه در توان داريم در تعظيم شعائر شهادت او انجام دهيم.»[7] به واسطه همين بزرگي مصيبت است كه شيعيان ممكن است چند روز قبل يا بعد از شهادت اقامه عزا كنند. از طرفي به واسطه نزديك بودن اين دو روزاختلافي، كم كم يك حالت پيوستگي بين ايام به وجود آمده و برخي آن را به دو دهه تقسيم كرده و آن را اختصاص به حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ داده اند. و روايتي در اين زمينه وجود ندارد. اما سيره ائمه اطهار و علماي دين بزرگداشت شهادت آن حضرت بوده است.
در فرهنگ ديني ما يكي از برنامه هايي كه نشان دهنده پيوند و دوستي شيعه با اولياي دين و امامان معصوم است، «عزاداري» است. ائمه اطهار ما را به برپائي اين مجالس كه فضيلت زيادي هم دارند سفارش كرده اند از جمله در حديثي امام صادق ـ عليه السلام ـ از فضيل پرسيد: آيا دور هم مي نشينيد و حديث و سخن ما مي گوئيد؟ فضيل گفت:آري. حضرت فرمود: «اين گونه مجالس را دوست دارم پس امر ما را زنده بداريد. خدا رحمت كند كسي كه امر (و راه و مرام) ما را احياء مي كند.»[8] حضرت امام خميني (ره) در اين رابطه مي فرمايد: «... با اين هياهو، با اين گريه، با اين نوحه خواني، با اين شعرخواني، با اين نثرخواني ما مي خواهيم اين مكتب را حفظ كنيم چنانچه تا حالا هم حفظ شده است.»[9]
و البته بايد توجه داشت عزاداري در ايام فاطميه خيلي گسترده و پيوسته نيست كه ادعا شود اين امر سبب زدگي افراد مي شود. همان طور كه بيان شد مراسم عزاداري در بعضي از مساجد فقط يك شب و در برخي از جاها ممكن است تا چند شب ادامه داشته باشد. رسانه هاي جمعي هم مانند راديو و تلويزيون فقط دو روز شهادت را برنامه عزا پخش مي كنند بنابراين اجراي اين برنامه ها افراط نيست. اين مقدار از عزاداري و مراسمي كه گرفته مي شود به واسطه محبت و احترام به اين خاندان است و در حقيقت تعظيم شعائر الهي است. در كتاب فرهنگ عاشورائي «رابطه عزاداري و شادي بررسي شده و شادي را تعريف كرده، به سطح لذت و رضايت. سپس به طور مستند مي گويد دو مؤلفه سطح لذت و رضايت از مراسم عزاداري اثر منفي نمي پذيرند... قطعاً كساني كه با علاقه و انتخاب خود به مراسم عزاداري مي روند، از آن لذت مي برند و از آن احساس رضايت مي كنند.»[10]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. فرهنگ عاشورائي،جمعی از نویسندگان، جلد 5.
2. زندگاني حضرت زهرا (س)، سید جعفر شهيدي.
پی نوشتها:
[1] . ابن اثير، الكامل في التاريخ، ترجمه عباس خليلي، مؤسسه مطبوعاتي علمي، 1401، ج8، ص549.
[2] . شهيدي، سيدجعفر، زندگاني فاطمه زهرا (س)، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ نوزدهم، 1373، ص 213.
در مصر در عهد فاطميون عزاداري براي امام حسين(ع) برپا مي شد. فاطميون در احياء شعائر شيعي توجه خاصي داشتند ر ك: شهرستاني، تاريخچه عزاداري حسيني. قم، انتشارات حسينيه عمادزاده، 1402، ص133.
[3] . همان، ص184.
[4] . هادي منش، ابوالفضل، هودج خون، قم، مركز پژوهش هاي صدا و سيما، چاپ اول، 1380، ص27.
[5] . نجفي، محب، ماهنامه كوثر، سال دوم، شماره 14، ص 22. .
[6] . مطهري، مرتضي، مقتل مطهر، تهران، انتشارات زمان، چاپ چهارم، 1382، ص 79.
[7] . خراساني، وحيد، جزوه «در آستانه مصيبت عظمي شهادت صديقه كبري(س)، قم، مدرسه باقرالعلوم. ص5.
[8] . حر عاملي، وسائل الشيعه، قم، مؤسسة آل البيت لِاِحياء تراث، چاپ اول، 1411، ج10، ص392.
[9] . امام خميني (ره)، صحیفه نور، وزارت ارشاد اسلامي، چاپ اول، 1368، ج8، ص71.
[10] . جمعي از نويسندگان، فرهنگ عاشورائي، تهران، مركز چاپ و نشر مجمع، چاپ اول، 1382، ج5، ص41 تا 44.
منبع: اندیشه قم
