احادیث نزول قرآن بر هفت حرف

حدیث نزول قرآن بر هفت حرف ، با مضامین مختلف و در عین حال نزدیک به هم، به طور گسترده در منابع روایى اهل سنت آمده است. برخى فراوانى این روایات را در حدّ تواتر مى دانند. ابن جزرى نام بیست تن از صحابه را ذکر کرده که این حدیث را از پیامبر نقل کرده اند. [۱] بخارى، مسلم ، ابى داوود، ترمذى، و نسائى ، از صاحبان صحاح ستّه، هر یک با گشودن بابى مستقل به طرح این روایات پرداخته اند. در هر حال به نظر مى رسد همه اهل سنت اصل این روایات را مسلّم و پذیرفته شده مى دانند. شمارى از این روایات بدین شرح اند:

احادیث «هفت حرف»، در منابع اهل سنّت، به تکرار و تنوّع، روایت شده اند:
 ۱. بر پایه روایتى، عمر بن خطاب با هشام بن حکیم در چگونگى قرائت آیه اى از سوره فرقان اختلاف کردند. براى داورى به نزد پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله رفتند و آن حضرت قرائت هر دو را با وجود اختلاف تأیید کرد و فرمود:
 إنَّ القُرآنَ نَزَلَ عَلى  سَبعَةِ أحرُفٍ . [۲]
 قرآن ، بر هفت حرف ، نازل شده است.

۲. ابن عباس گزارش مى کند که پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود:
 أَقرَأَنى جِبریلُ عَلى  حَرفٍ فَراجِعتُهُ فَلَم أزَل أستَزیدُهُ ویزیدُنى حَتّى انتَهى إلى سَبعَةِ أحرُفٍ . [۳]
 جبرئیل قرآن را بر یک حرف (قرائت) بر من اقراء کرد، پس به او مراجعه کردم و پیوسته حروف بیشترى را طلب کردم و او نیز حروف بیشترى را اقراء کرد تا آن که به هفت حرف رسید.

 ۳. اُبىّ بن کعب نیز روایتى از پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله نقل کرده است که بر اساس آن جبرئیل به نزد پیامبر آمد و پیامبر را از سوى خدا مأمور قرائت قرآن بر یک حرف (قرائت) کرد. پیامبر صلى اللَّه علیه و آله قرائت قرآن بر اساس یک حرف را فراتر از توان امّتش دانست و از خداوند عفو و مغفرت را خواست. نزول جبرئیل براى بار دوم و سوم اتفاق افتاد و جواز قرائت بر دو حرف و سه حرف را به پیامبر اعلام کرد و پیامبر نیز تقاضاى خود را تکرار کرد تا این که جبرئیل براى بار چهارم فرود آمد و عرض کرد:
 إنّ اللَّهَ یأمُرُک أَن تَقرَأَ اُمَّتُک القُرآنَ عَلى  سَبعَةِ أحرُفٍ فَأیما حَرفٍ قَرَأوا عَلَیه فَقَد أصابوا . [۴]
 خداوند به تو فرمان داده که امّتت قرآن را بر هفت حرف بخوانند ، پس بر هر حرفى که بخوانند ، درست خوانده اند .
 در این روایت همانند روایت پیش گفته از بخارى، از درخواست مکرر پیامبر صلى اللَّه علیه و آله براى افزایش دادن تعداد قرائت هاى امّت، سخن به میان آمده است.

 ۴. اُبىّ بن کعب در روایت دیگرى نقل کرده است که پیامبر فرمود:
 یا اُبَىّ! إنّى أَقرَئتُ القُرآنَ فَقیلَ لى: عَلى حَرفٍ أو حَرفَینِ؟ فَقالَ المَلَک الّذى مَعى: قُل عَلى  حَرفَینِ . قُلتُ: عَلى  حَرفَینِ، فَقیلَ لى: عَلى  حَرفَینِ أو ثَلاثَةٍ؟ فَقالَ المَلَک الّذى مَعى: قُلْ عَلى ثَلاثَةٍ . قُلتُ: عَلى  ثَلاثَةٍ، حَتّى  بَلَغَ سَبعَةَ أَحرُفٍ، ثُمَّ قالَ: لَیسَ مِنها إلّا شافٍ کافٍ إن قُلتَ سَمیعاً عَلیماً عَزیزاً حَکیماً ما لَم تَختِم آیةَ عَذابٍ بِرَحمَةٍ أو آیةَ رَحمَةٍ بِعذابٍ . [۵]
 اى اُبىّ، قرآن را قرائت کردم، ندا آمد : بر یک حرف یا دو حرف؟ فرشته اى که همراهم بود گفت: بگو بر دو حرف. گفتم بر دو حرف. سپس ندا آمد بر دو حرف یا بر سه حرف؟ همان فرشته گفت: بگو بر سه حرف. گفتم: بر سه حرف. تا این که به هفت حرف رسید. آن گاه رسول خدا فرمود: این هفت حرف هر یک شفادهنده و کفایت کننده است ، اگر بگویى : سمیعاً، علیماً، عزیزاً، حکیماً مادام که آیه عذاب را به رحمت و آیه رحمت را به عذاب پایان نبرى.
 بر اساس ظاهر این روایت، جابه جایىِ کلمات و فواصل آیات، مادام که به تغییر اساسى در معناى آیه منتهى نشود، مُجاز است. تغییراتى را که در باره مصحف عبد اللَّه بن مسعود گزارش شده از این باب دانسته اند. [۶]

 ۵. نیز در منابع اهل سنّت آمده است :
 لَقِىَ رَسولُ اللَّهِ صلى اللَّه علیه و آله جَبرَئیلَ، فَقالَ: یا جَبرَئیلُ! إنّى بُعِثتُ إلى أُمّةٍ أمّیینَ مِنهُمُ العَجوزُ و الشِّیخُ الکبیرُ و الغُلامُ و الجارِیةُ و الرَّجُلُ الّذى لَم یقرأ کتاباً قَطُّ . قالَ: یا مُحمَّدُ! إنّ القُرآنَ اُنزِلَ عَلى  سَبعَةِ أَحرُفٍ. [۷]
 پیامبر صلى اللَّه علیه و آله جبرئیل را دید و فرمود : اى جبرئیل ! من بر امّتى برانگیخته شدم که اُمّى و فاقد سوادند . در میان آنان از پیرزن و پیرمرد گرفته تا زن و مرد جوان و کسى که هرگز کتابى نخوانده است، هست . جبرئیل گفت : اى محمد! قرآن به هفت حرف نازل شده است .
 در میان روایات اهل سنّت، این روایت را مى توان مقبول ترین روایت از جهت محتوا دانست که در آن از اُمّى بودن اُمّت و وجود کسانى که خواندن نمى دانند، سخن به میان آمده که مى تواند حکایتگر صعوبت قرائت دقیق قرآن براى آنان باشد.

 ۶. اهل سنّت از پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله نقل کرده اند که: قرآن بر هفت حرف نازل شد: زجر و امر و حلال و حرام و محکم و متشابه و امثال. [۸]

 ۷ . حدیث دیگرى مشابه حدیث قبلى از طریق اهل سنّت روایت شده که نشان مى دهد قرآن بر اساس ده حرف نازل شده است :
 أُنزِلَ القُرآنُ عَلى  عَشرَةِ أحرُفٍ : بَشیرٍ ، ونَذیرٍ ، وناسِخٍ ، ومَنسوخٍ ، وعِظَةٍ ، ومَثَلٍ ، ومُحکمٍ ، ومُتَشابِهٍ ، وحَلالٍ ، وحَرامٍ.[۹]
 قرآن ، بر ده حرف ، نازل شده است : بشارت دهنده ، بیم دهنده ، ناسخ ، منسوخ ، پند ، مَثَل ، محکم ، متشابه ، حلال و حرام.
 

در منابع روایى شیعه ، روایت نزول قرآن بر هفت حرف، به دو صورتِ انکار و اثبات، نقل شده است:

۱. در برخى از روایات، پدیده اختلاف قرائات به طور کلى مورد انکار قرار گرفته است که این امر را باید از اختصاصات میراث روایى شیعه دانست؛ زیرا در منابع روایى اهل سنّت، از انکار این دست از روایات، سخن به میان نیامده است.
کلینى دو روایت معتبر در این زمینه نقل کرده است:

 الف - امام باقر علیه السلام فرمود:
 إنَّ القُرآنَ واحدٌ نَزَلَ مِن عِندِ واحدٍ وَلکنَ الاختِلافَ یجى ءُ مِن قِبَلِ الرُّواةِ . [۱۰]قرآن، یکى است و از پیشگاه خداى یگانه فرود آمده ؛ امّا اختلاف ها از جانب راویان است .
 امام اختلاف در قرائات را وحیانى ندانسته، آن را به راویان نسبت مى دهد. بر اساس این روایات مبدأ و منشأ قرآن واحد است و آنچه از او تراوش یافته، یعنى قرآن، نیز باید واحد باشد.

 ب - در روایت دیگر آمده است:
 عن الفضیل بن یسار : قُلتُ لِأَبی عَبدِاللَّهِ علیه السلام : إنَّ النّاسَ یقولونَ : إنَّ القُرآنَ نَزَلَ عَلى  سَبعَةِ أحرُفٍ ، فَقالَ : کذَبوا أعداءُ اللَّهِ ، ولکنَّهُ نَزَلَ عَلى  حَرفٍ واحِدٍ مِن عِندِ الواحِدِ . [۱۱]
 فضیل بن یسار : به امام صادق علیه السلام گفتم : مردم مى گویند که قرآن ، بر هفت حرف ، نازل شده است . فرمود : «دروغ مى گویند دشمنان خدا! به یک حرف ، از سوى یک خدا ، نازل شده است».
 از این که راوى مى گوید: «مردم مى گویند ...» مى توان برداشت کرد که روایات نزول قرآن به هفت حرف، به استناد روایات اهل سنّت در میان توده مردم رواج یافته است . همچنین تعبیر «کذَبوا أعداءُ اللَّهِ» تعبیرى بسیار شدید و کوبنده است که در موارد خاص و انحرافات بزرگ از زبان ائمه علیهم السلام صادر شده است.

 ۲. در برخى دیگر از روایات، نزول قرآن بر هفت حرف تأیید شده، اما مفهومى غیر از قرائات از آن اراده شده است.
شیخ صدوق روایت زیر را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است:
عن حمّاد بن عثمان : قُلتُ لِأَبی عَبدِاللَّهِ علیه السلام : إنَّ الأَحادیثَ تَختَلِفُ عَنکم!
 قالَ : فَقالَ : إنَّ القُرآنَ نَزَلَ عَلى  سَبعَةِ أحرُفٍ ، وَأدنى  ما لِلإِمامِ أن یفتِی عَلى  سَبعَةِ وُجوهٍ . ثُمَّ قالَ : (هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِک بِغَیرِ حِسَابٍ) . [۱۲]
 حمّاد بن عثمان : به امام صادق علیه السلام گفتم : از شما ، حرف و حکایت هاى متفاوتى شنیده مى شود . فرمود : «قرآن ، بر هفت حرف ، نازل شده است . کم ترین کار امام ، این است که به هفت گونه نظر بدهد» . سپس فرمود : (این ، عطاى ماست . [آن را ]بى شمار ببخش، یا نگه دار) .
از عبارت «أدنى  ما لِلإِمامِ أن یفتِى عَلَى سَبعَةِ وجُوهٍ» مى توان دریافت که هفت حرف به معنا و مدلول آیات ناظر است و به گونه اى است که امام مى تواند بر اساس هر یک از آنها حکم صادر کند.

 ۳. شیخ صدوق از پیامبر صلى اللَّه علیه و آله چنین نقل کرده است:
 أَتانى آتٍ مِنَ اللَّه فَقالَ: إنّ اللَّهَ عزّ وجلّ یأمُرُک أنْ تَقرَأَ القُرآنَ عَلى  حَرفٍ واحدٍ، فَقُلتُ: یا رَبِّ وَسِّع عَلى أُمَّتى ، فَقالَ: إنَّ اللَّه عزّ وجلّ یأمُرُک أَن تَقَرأَ القُرآنَ عَلى  حَرفٍ واحدٍ، فَقُلتُ: یا رَبِّ وَسِّع عَلى أُمَّتى ، فَقالَ: إنَّ اللَّه عزّ وجلّ یأمُرُک أن تَقَرأَ القُرآنَ عَلى  حَرفٍ واحدٍ، فَقُلتُ : یا رَبِّ وسِّع عَلى أُمَّتى ، فَقالَ: إنَّ اللَّه یأمُرُک أن تَقَرأَ القُرآنَ عَلى  سَبعَةِ أَحرُفٍ . [۱۳]
 پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: کسى از جانب خدا نزد من آمد و گفت: خدا دستور مى دهد که قرآن را بر یک حرف قرائت کنى. گفتم: خدایا، بر امّت من توسعه دِه. [ و این قضیه سه مرتبه تکرار شد ] پس آن شخص به من گفت: خداوند به تو دستور مى دهد که قرآن را بر هفت حرف قرائت کنى.

 ظاهر این روایت با روایاتى که از بخارى و مسلم نقل شد هماهنگ است که در آنها در باره درخواست پیامبر صلى اللَّه علیه و آله مبنى بر افزایش قرائت قرآن براى امّت سخن به میان آمده است. با این تفاوت که در روایات گذشته مخاطب چنین درخواستى جبرئیل بود؛ اما در این روایت آمده است که پیامبر صلى اللَّه علیه و آله در خطاب مستقیم با خداوند، افزایش قرائات قرآن را براى امت خود خواست. از آن جا که این روایات با روایات اهل سنّتْ هماهنگ است، برخى از دانشمندان شیعه آن را حمل بر تقیه کرده اند، چنان که برخى احتمال داده اند که این روایت، اشاره به بطون قرآن دارد. [۱۴]
 علامه مجلسى نیز روایتى از امام على علیه السلام نقل کرده که در آن از نزول قرآن به هفت قسم به جاى هفت حرف، سخن به میان آمده که هر قسم از آن، شفادهنده و کفایت کننده است:
 وَلَقَد سَأَلَ أَمیرَ المُؤمِنین - صَلواتُ اللَّه عَلَیه - شیعَتُهُ عَن مثل هذا، فَقالَ: إنَّ اللَّه تَبارَک وَتَعالى أَنزَلَ القُرآنَ عَلى  سَبعَةِ أَقسامٍ کلُّ مِنها شافٍ کافٍ، وَهِىَ أَمرٌ، وَزَجرٌ وَتَرغیبٌ، وَتَرهیبٌ، وَجَدَلٌ، وَمَثَلٌ، وَقَصَصٌ . [۱۵]
 پیروان امیر المؤمنین - درودهاى خداوند بر او باد - مشابه این را از ایشان پرسیدند و ایشان فرمود : خداوند خجسته و والا ، قرآن را در هفت بخش فرو فرستاد که همگى آنها روشن و بسنده است : فرمان ، نهى ، تشویق ، بیم دادن، جدال ، مَثَل و قصّه .
این روایت با روایتى که از طریق اهل سنّت از پیامبر صلى اللَّه علیه و آله نقل شد و بر اساس آن، «احرف» اشاره به اقسام دارد [۱۶]، هماهنگ است و هر دو روایت به تقسیم معنایى و گونه شناسى آیات، ناظرند.
 
پی‌نوشت‌ها:
[۱] النشر فى القراءات العشر : ج ۱ ص ۲۱ .
[۲] مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۲۴ .
[۳] صحیح البخارى : ج ۶ ص ۱۰۰.
[۴] صحیح مسلم : ج ۲ ص ۲۰۳ - ۲۰۴.
[۵] سنن ابى داوود : ج ۱ ص ۳۳۲ .
[۶] کتاب المصاحف : ص ۶۴ - ۸۲ .
[۷] سنن الترمذى : ج ۴ ص ۲۶۳ .
[۸] المستدرک على الصحیحین : ج ۱ ص ۵۵۳ و ج ۲ ص ۲۸۹ ؛ تفسیر الصافى : ج ۱ ص ۵۹ .
[۹] ر.ک : ص ۲۳۰ ح ۲۱۷ .
[۱۰] ر.ک : ص ۲۲۸ ح ۲۰۹ .
[۱۱] ر.ک : ص ۲۲۸ ح ۲۱۰ .
[۱۲] ر.ک : ص ۲۲۸ ح ۲۱۴ .
[۱۳] الخصال : ص ۳۵۸ .
[۱۴] الحدائق الناضرة : ج ۸ ص ۹۹؛ جواهر الکلام : ج ۹ ص ۲۹۵.
[۱۵] بحار الأنوار : ج ۹۰ ص ۴.
[۱۶] ر.ک : ص ۲۳۰ ح ۲۱۷ .