نخستین آیه نازل شده قرآن کریم
پرسش :
نخستین آیه یا سوره نازل شده قرآن کریم چیست؟
پاسخ :
در باره نخستین آیه یا سوره نازل شده دیدگاه هایى وجود دارد که از این میان سه دیدگاه شایان توجه اند:[۱]
۱. مشهور مفسران و دانشوران علوم قرآنى،[۲] پنج آیه نخست سوره علق را که نزول آنها مقارن آغاز بعثت پیامبر اکرم(ص) بوده، نخستین وحى الهى برشمرده اند و به شمارى از احادیث استناد کرده اند؛[۳] از جمله در حدیثى از امام صادق علیه السلام نقل شده است که:
أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(ص) (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اقرَأْ بِاسْمِ رَبِّک) ، وآخِرُهُ: (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ ... ) .[۴]
نخستین سوره اى که بر پیامبر خدا(ص) فرود آمد ، [این بود]: (به نام خداوند رحمتگر مهربان . بخوان به نام پروردگارت) . و واپسین سوره اى که فرود آمد ، این بود: (آن گاه که یارى خدا فرا رسید).
این روایت از امام رضا علیه السلام به نقل از پدرش، موسى بن جعفر علیه السلام، از امام صادق علیه السلام نیز گزارش شده است .[۵] در تفسیر القمى روایتى با همین مضمون از امام باقر علیه السلام نقل شده است .[۶] البته در این که نخستین وحى قرآنى چند آیه اول سوره علق است یا همه سوره، اختلاف است. برخى با توجه به سیاق آیات سوره علق، نزول تمام این سوره را یکباره دانسته اند.[۷]
۲. برخى با استناد به حدیث ابوسلمه از جابر بن عبد اللَّه، سوره مدثّر را نخستین سوره نازل شده معرفى کرده اند، در حالى که این حدیث منافاتى با نزول چند آیه از سوره علق پیش از این سوره ندارد؛[۸] زیرا در متن حدیث هیچ گونه اشاره اى به این نشده که نخستین وحى قرآنى آیات نخست این سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پیامبر اکرم(ص) چنین بوده است. شاید هم این حدیث به اولین نزول پس از ایام فَتْرت (دوره انقطاع وحى[۹] ) اشاره داشته باشد. شاهدِ این مدعا حدیث دیگرى از جابر بن عبد اللَّه است که بر اساس آن پیامبر اکرم(ص) از فترت وحى سخن گفته است.[۱۰]
۳. گروه سوم ، نخستین سوره نازل شده را فاتحه مى دانند.[۱۱] به نقل از زمخشرى بیشتر مفسران معتقدند که سوره فاتحه نخستین سوره نازل شده است.[۱۲] طبرسى[۱۳] و واحدى نیشابورى[۱۴] با استناد به روایاتى این قول را پذیرفته اند. افزون بر این، بر پایه برخى روایات، جبرئیل در نخستین روز بعثت، نماز و وضو را طبق آیین اسلام به پیامبر تعلیم داد[۱۵] و آن حضرت از آغاز با گروه کوچک یاران خود (على، جعفر، زید و خدیجه) به همان روش نماز مى گزارد[۱۶] که لازمه آن، مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است. به نقل از سیوطى هرگز زمانى نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحة الکتاب باشد.[۱۷] روایت «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الکتابِ؛[۱۸] نمازى جز به فاتحة الکتاب بر پا نمى شود » مؤید همین گزارش است.
در نگاهى کلى به این سه دیدگاه، شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که نزول سه یا پنج آیه از آغاز سوره علق با آغاز بعثت مقارن بوده است، سپس چند آیه از ابتداى سوره مدثّر نازل شده است؛[۱۹] ولى نخستین سوره کاملِ فرود آمده بر پیامبر(ص)، سوره حمد است[۲۰] که «فاتحة الکتاب» خوانده مى شود .[۲۱] همچنین مى توان گفت که در هر صورت نخستین آیه اى که بر پیامبر(ص) نازل شده، «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» است؛[۲۲] زیرا همه سوره هاى قرآن به جز برائت با این آیه آغاز مى شوند و شیعه معتقد است که «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» در هر سوره جزو آن سوره و آیه اى مستقل است.[۲۳]
اما روایت منقول از امام على علیه السلام که در آن نخستین وحى قرآنى، آیه ۱۵۱ انعام دانسته شده،[۲۴] از چند جهت اشکال دارد، از جمله این که به نقل از ابن عباس و دیگران، سوره انعام از سوره هایى است که همه آن، یکجا نازل شده است.[۲۵] دوم این که بر پایه روایت دیگرى از ابن عباس، آیه ۱۵۱ از سوره انعام، مدنى است.[۲۶]
پی‌نوشت‌ها:
[۱] زاد المسیر: ج ۱ ص ۱۲.
[۲] التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۱۰ ص ۳۷۸؛ تفسیر القرطبى: ج ۲۰ ص ۱۱۷؛ شواهد التنزیل: ج ۲ ص ۴۰۹ - ۴۱۴.
[۳] شواهد التنزیل: ج ۲ ص ۴۰۹ - ۴۱۴؛ أسباب النزول: ص ۱۲۱۴؛ تفسیر الأصفى: ج ۲ ص ۱۴۵۹.
[۴] ر . ک: ص ۱۶۶ ح ۱۲۴ .
[۵] ر . ک: ص ۱۶۶ ح ۱۲۵ .
[۶] ر . ک: تفسیر القمى: ج ۲ ص ۴۲۸ .
[۷] المیزان فى تفسیر القرآن: ج ۲۰ ص ۳۲۲.
[۸] التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۱۰ ص ۱۷۱؛ تفسیر الطبرى: ج ۲۹ ص ۹۰؛ أسباب النزول: ص ۱۵.
[۹] أسباب النزول: ص ۱۵.
[۱۰] صحیح البخارى: ج ۱ ص ۴؛ صحیح مسلم: ج ۱ ص ۹۸.
[۱۱] الإتقان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۱۴۸؛ زبدة التفاسیر: ج ۷ ص ۴۷۰؛ التفسیر الحدیث: ج ۱ ص ۱۷
[۱۲] الکشاف: ج ۴ ص ۷۷۵.
[۱۳] مجمع البیان: ج ۱۰ ص ۶۱۳.
[۱۴] أسباب النزول: ص ۲۱ - ۲۲.
[۱۵] إعلام الورى: ج ۱ ص ۱۰۲؛ المناقب ، ابن شهر آشوب: ج ۱ ص ۴۱؛ وسائل الشیعة: ج ۱ ص ۳۹۹ - ۴۰۰ .
[۱۶] مسند ابن حنبل: ج ۱ ص ۲۰۹؛ الطبقات الکبرى: ج ۸ ص ۱۷ - ۱۸؛ قصص الأنبیاء ، راوندى: ص ۳۱۵ - ۳۱۶.
[۱۷] الإتقان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۱۶۰.
[۱۸] جامع أحادیث الشیعة: ج ۵ ص ۱۰۷.
[۱۹] شرح مسلم ، نووى: ج ۲ ص ۲۰۸ . نیز ر. ک: روح المعانى: ج ۱۳ ص ۱۱۱ و ج ۱۵ ص ۳۹۹.
[۲۰] البرهان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۲۰۷ - ۲۰۸.
[۲۱] التفسیر الحدیث: ج ۱ ص ۱۷.
[۲۲] تفسیر نور الثقلین: ج ۵ ص ۶۰۹؛ أسباب النزول: ص ۱۴؛ زاد المسیر: ج ۱ ص ۱۳.
[۲۳] التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۱ ص ۲۴؛ مجمع البیان: ج ۱ ص ۸۹ ؛ البیان: ص ۴۴۰.
[۲۴] أحکام القرآن ، ابن عربى ج ۴ ص ۱۹۵۴؛ تفسیر القرطبى: ج ۲۱ ص ۱۱۷ - ۱۱۸.
[۲۵] ر.ک: التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۴ ص ۷۵؛ مجمع البیان: ج ۴ ص ۴۲۱.
[۲۶] ر.ک: التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۴ ص ۷۵.
منبع : شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث، جلد اوّل، سال انتشار : ۱۳۹۱، از صفحه ۱۸۸ تا صفحه ۱۹۵
۱. مشهور مفسران و دانشوران علوم قرآنى،[۲] پنج آیه نخست سوره علق را که نزول آنها مقارن آغاز بعثت پیامبر اکرم(ص) بوده، نخستین وحى الهى برشمرده اند و به شمارى از احادیث استناد کرده اند؛[۳] از جمله در حدیثى از امام صادق علیه السلام نقل شده است که:
أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(ص) (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اقرَأْ بِاسْمِ رَبِّک) ، وآخِرُهُ: (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ ... ) .[۴]
نخستین سوره اى که بر پیامبر خدا(ص) فرود آمد ، [این بود]: (به نام خداوند رحمتگر مهربان . بخوان به نام پروردگارت) . و واپسین سوره اى که فرود آمد ، این بود: (آن گاه که یارى خدا فرا رسید).
این روایت از امام رضا علیه السلام به نقل از پدرش، موسى بن جعفر علیه السلام، از امام صادق علیه السلام نیز گزارش شده است .[۵] در تفسیر القمى روایتى با همین مضمون از امام باقر علیه السلام نقل شده است .[۶] البته در این که نخستین وحى قرآنى چند آیه اول سوره علق است یا همه سوره، اختلاف است. برخى با توجه به سیاق آیات سوره علق، نزول تمام این سوره را یکباره دانسته اند.[۷]
۲. برخى با استناد به حدیث ابوسلمه از جابر بن عبد اللَّه، سوره مدثّر را نخستین سوره نازل شده معرفى کرده اند، در حالى که این حدیث منافاتى با نزول چند آیه از سوره علق پیش از این سوره ندارد؛[۸] زیرا در متن حدیث هیچ گونه اشاره اى به این نشده که نخستین وحى قرآنى آیات نخست این سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پیامبر اکرم(ص) چنین بوده است. شاید هم این حدیث به اولین نزول پس از ایام فَتْرت (دوره انقطاع وحى[۹] ) اشاره داشته باشد. شاهدِ این مدعا حدیث دیگرى از جابر بن عبد اللَّه است که بر اساس آن پیامبر اکرم(ص) از فترت وحى سخن گفته است.[۱۰]
۳. گروه سوم ، نخستین سوره نازل شده را فاتحه مى دانند.[۱۱] به نقل از زمخشرى بیشتر مفسران معتقدند که سوره فاتحه نخستین سوره نازل شده است.[۱۲] طبرسى[۱۳] و واحدى نیشابورى[۱۴] با استناد به روایاتى این قول را پذیرفته اند. افزون بر این، بر پایه برخى روایات، جبرئیل در نخستین روز بعثت، نماز و وضو را طبق آیین اسلام به پیامبر تعلیم داد[۱۵] و آن حضرت از آغاز با گروه کوچک یاران خود (على، جعفر، زید و خدیجه) به همان روش نماز مى گزارد[۱۶] که لازمه آن، مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است. به نقل از سیوطى هرگز زمانى نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحة الکتاب باشد.[۱۷] روایت «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الکتابِ؛[۱۸] نمازى جز به فاتحة الکتاب بر پا نمى شود » مؤید همین گزارش است.
در نگاهى کلى به این سه دیدگاه، شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که نزول سه یا پنج آیه از آغاز سوره علق با آغاز بعثت مقارن بوده است، سپس چند آیه از ابتداى سوره مدثّر نازل شده است؛[۱۹] ولى نخستین سوره کاملِ فرود آمده بر پیامبر(ص)، سوره حمد است[۲۰] که «فاتحة الکتاب» خوانده مى شود .[۲۱] همچنین مى توان گفت که در هر صورت نخستین آیه اى که بر پیامبر(ص) نازل شده، «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» است؛[۲۲] زیرا همه سوره هاى قرآن به جز برائت با این آیه آغاز مى شوند و شیعه معتقد است که «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» در هر سوره جزو آن سوره و آیه اى مستقل است.[۲۳]
اما روایت منقول از امام على علیه السلام که در آن نخستین وحى قرآنى، آیه ۱۵۱ انعام دانسته شده،[۲۴] از چند جهت اشکال دارد، از جمله این که به نقل از ابن عباس و دیگران، سوره انعام از سوره هایى است که همه آن، یکجا نازل شده است.[۲۵] دوم این که بر پایه روایت دیگرى از ابن عباس، آیه ۱۵۱ از سوره انعام، مدنى است.[۲۶]
پی‌نوشت‌ها:
[۱] زاد المسیر: ج ۱ ص ۱۲.
[۲] التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۱۰ ص ۳۷۸؛ تفسیر القرطبى: ج ۲۰ ص ۱۱۷؛ شواهد التنزیل: ج ۲ ص ۴۰۹ - ۴۱۴.
[۳] شواهد التنزیل: ج ۲ ص ۴۰۹ - ۴۱۴؛ أسباب النزول: ص ۱۲۱۴؛ تفسیر الأصفى: ج ۲ ص ۱۴۵۹.
[۴] ر . ک: ص ۱۶۶ ح ۱۲۴ .
[۵] ر . ک: ص ۱۶۶ ح ۱۲۵ .
[۶] ر . ک: تفسیر القمى: ج ۲ ص ۴۲۸ .
[۷] المیزان فى تفسیر القرآن: ج ۲۰ ص ۳۲۲.
[۸] التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۱۰ ص ۱۷۱؛ تفسیر الطبرى: ج ۲۹ ص ۹۰؛ أسباب النزول: ص ۱۵.
[۹] أسباب النزول: ص ۱۵.
[۱۰] صحیح البخارى: ج ۱ ص ۴؛ صحیح مسلم: ج ۱ ص ۹۸.
[۱۱] الإتقان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۱۴۸؛ زبدة التفاسیر: ج ۷ ص ۴۷۰؛ التفسیر الحدیث: ج ۱ ص ۱۷
[۱۲] الکشاف: ج ۴ ص ۷۷۵.
[۱۳] مجمع البیان: ج ۱۰ ص ۶۱۳.
[۱۴] أسباب النزول: ص ۲۱ - ۲۲.
[۱۵] إعلام الورى: ج ۱ ص ۱۰۲؛ المناقب ، ابن شهر آشوب: ج ۱ ص ۴۱؛ وسائل الشیعة: ج ۱ ص ۳۹۹ - ۴۰۰ .
[۱۶] مسند ابن حنبل: ج ۱ ص ۲۰۹؛ الطبقات الکبرى: ج ۸ ص ۱۷ - ۱۸؛ قصص الأنبیاء ، راوندى: ص ۳۱۵ - ۳۱۶.
[۱۷] الإتقان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۱۶۰.
[۱۸] جامع أحادیث الشیعة: ج ۵ ص ۱۰۷.
[۱۹] شرح مسلم ، نووى: ج ۲ ص ۲۰۸ . نیز ر. ک: روح المعانى: ج ۱۳ ص ۱۱۱ و ج ۱۵ ص ۳۹۹.
[۲۰] البرهان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۲۰۷ - ۲۰۸.
[۲۱] التفسیر الحدیث: ج ۱ ص ۱۷.
[۲۲] تفسیر نور الثقلین: ج ۵ ص ۶۰۹؛ أسباب النزول: ص ۱۴؛ زاد المسیر: ج ۱ ص ۱۳.
[۲۳] التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۱ ص ۲۴؛ مجمع البیان: ج ۱ ص ۸۹ ؛ البیان: ص ۴۴۰.
[۲۴] أحکام القرآن ، ابن عربى ج ۴ ص ۱۹۵۴؛ تفسیر القرطبى: ج ۲۱ ص ۱۱۷ - ۱۱۸.
[۲۵] ر.ک: التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۴ ص ۷۵؛ مجمع البیان: ج ۴ ص ۴۲۱.
[۲۶] ر.ک: التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۴ ص ۷۵.
منبع : شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث، جلد اوّل، سال انتشار : ۱۳۹۱، از صفحه ۱۸۸ تا صفحه ۱۹۵
