فرو بردن خشم و راه های رسیدن به بردبارى
پرسش :
چگونه مى توانم خشم خود را فرو برم؟ راه هاى رسیدن به حلم و بردبارى چیست؟
پاسخ :
نخست باید توجه کرد که خشم و غضب نابه جا، آتشى شیطانى است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مى شود. امام باقر علیه السلام فرموده است: «ان هذا الغضب جمرة من الشیطان توقد فى قلب ابن آدم ...»؛ «خشم پاره آتشى شیطانى است که در قلب انسان شعله ور مى شود ...»1 و نیز: «ان الرجل لیغضب فما یرضى ابداً حتى یدخل النار ...»؛ «[ گاه ]شخصى به خشم مى آید و در آن پیش مى رود و راضى نمى شود تا آن گاه که داخل آتش شود».2 در مقابل، حلم و بردبارى برآورنده بزرگ ترین آرزوى سالکان الى اللّه و رسیدن به رضوان الهى است. امام صادق علیه السلام مى فرماید: «من کظم غیظا، ولو شاء ان یمضیه امضاه، املأ اللّه قلبه یوم القیامة رضاه»؛ «هر کس خشم و غضب خود را بشکند ـ در حالى که اگر بخواهد مى تواند آن را عملى کند ـ خداوند در روز قیامت قلب او را با رضوان خود پر مى سازد».3
آنچه مهم است اینکه شخص، عزم راسخ و جدى بر پالایش نفس خویش از خشم و کژخلقى داشته و آن را به زیور حلم و بردبارى بیاراید. در این راستا مجاهدت جدى و استمرار و مداومت بر این جهاد، لازم است. 4
بنابراین براى تقویت حلم و بردبارى، باید طبق برنامه اى جدى، به تقویت اراده پرداخته و همواره بر خود مسلط باشید. در این رابطه راه هاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است که در راه درمان، مصمّم باشید و مطالب پیشنهادى را بدون کمترین کاستى به اجرا گذارید:
1. مطمئن باشید که مى توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولى براى نتیجه گیرى شتاب نکنید. بیندیشید که باید مدتى طولانى، رفتارهاى خود را به دقت کنترل کنید و اگر چنین کردید، پس از آن حتماً دگرگونى رفتارى خواهید داشت.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. در هر مسئله اى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید. این نکته باعث مى شود، برخوردهاى خوب بیش از انتظار، در شما ایجاد خشنودى کند. اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى، برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد، خود را جریمه کنید. براى مثال تصمیم بگیرید ـ یا در صورت امکان نذر کنید ـ اگر بر سر کسى فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز، روزه بگیرید5. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ، بدین سان تمرین عملى و خودسازى کرده اند.
5. از تفریحات سالم، آرامش بخش و تقویت کننده اراده ـ مانند کوهنوردى، شنا، دو، پیاده روى و گردش در طبیعت و ... ـ استفاده کنید.
6. در تصمیم گیرى ها، با افراد عاقل و پخته مشورت کنید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. با افراد خوش خلق و غیر عصبى معاشرت کنید.
8. از موقعیت هایى که زمینه تندخویى در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت هایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمى شود و از شرایطى که شما را به رفتارهاى تند دعوت مى کند، دورى گزینید.
9. قبل از هر عملى، در مورد پیامد آن بیندیشید و آن گاه اقدام کنید. با تمرین به این راه کار در تمام امور، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به رفتارها و حالاتى که از افراد سر مى زند و شما را عصبانى مى کند، بى توجّه باشید. براى مثال اگر کسى با حرف ناروا شما را بر مى افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى بپرهیزید و یا محیط را ترک کنید. به گفته هاى او توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بى توجهى و سهل گیرى را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتى، ناپسندى و جبران اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید. روایات، آیات و داستان هایى را در این زمینه، مطالعه و در مورد آنها فکر کنید. در برخى از موارد، به آثار بد رفتار تند خود، توجه و زشتى آن را در ذهن مرور کنید تا به یک حالت خود هشدارى از درون دست یابید. همچنین آثار فردى و اجتماعى و پیامدهاى حیثیتى آن عمل زشت را در ذهن خود، حاضر و به زشتى آن توجه کنید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویى، سریع حالات خود را تغییر دهید. براى مثال اگر ایستاده اید، بنشینید و اگر نشسته اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشویید. یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از آن موقعیت دور سازید.
13. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت هاى متعدد در روز غفلت نورزید. قرآن تأثیر زیادى در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونى دارد. عبادت هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمى را از درون به آرامش مى رساند.
14. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا مچ، با آب سرد بشویید.
15. دیگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را با تسلّط کامل و بدون شتابزدگى انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید، تا نرم خویى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاکم شود.
16. شرح موارد یاد شده را در جدولى بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلّف از آن را یادداشت کنید. همواره بکوشید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید. حتى قبل از بروز آن موقعیت ها و به صورت مستمر، این راه کارها را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگرى شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و ... بکاهید.
17. یک نفر محرم اسرار براى خود برگزینید. این فرد مى تواند همسر یا دوست شما باشد. این رابطه نزدیک و صمیمانه، باید به گونه اى باشد که بتوان در مورد موضوعات بى اهمیت با او درد دل کرد و حتى بدون اینکه احساس کنید وقت او را تلف کرده اید به او تلفن بزنید و موضوع را با وى درمیان گذارید. در این صورت است که با پدید آمدن هرگونه مشکل جسمى یا روانى، مى توان با تکیه کردن به او و بیان مشکل خود، احساس آرامش کرده و پشتوانه روانى شما باشد.
18. شوخ طبع باشید و احساسات منفى و تندتان را نسبت به دیگران با تمرین به احساسات مثبت تبدیل کنید. البته نباید شوخ طبعى حالت تهاجمى به خود گیرد و از طریق شوخى و خندیدن به شکست هاى دیگران، به گونه اى پرخاشگرى بروز داده شده و با شوخى هاى آزار دهنده و متلک هاى غیراخلاقى یا ضد اخلاقى به انتقام جویى از دیگران پرداخت. پس با شوخ طبعى مى توان در برخورد با مسائل جدى، فشارها و مشکلات زندگى خود را کاهش داد؛ زیرا لذت بردن از شوخ طبعى، خنده سرگرم کننده و شادى آفرین، در فرد هیجان و احساس مثبت ایجاد کرده و در درازمدت بر کاهش میزان عصبانیت مى انجامد.
19. پرهیز از تحریکات عصبى؛ بعضى از مواد به طور طبیعى سیستم اعصاب و دستگاه قلبى ـ عروقى را تحریک مى کند. نوشابه هاى گازدار، شکلات ها و برخى داروهاى غیرمجاز، محرک هایى است که سبب تشدید واکنش افراد حساس به محرک هاى اطراف آنها مى شود؛ به طورى که در مواقع لزوم نمى توانند واکنش مناسب نشان دهند. آنها براى به دست آوردن آرامش، نمى توانند به موقع از سیستم پاراسمپاتیک خود استفاده کنند و براى مدت طولانى در حالت عصبى باقى مى مانند. بنابراین توصیه مى شود از مصرف چنین مواد تحریک کننده، به حداقل ممکن اکتفا کنند.
20. بهبود بخشیدن به مهارت هاى اجتماعى و ارتباطى؛ افرادى که مهارت هاى ارتباطى بسیار ضعیف و نامناسبى دارند، سهم زیادى در عصبانیت و تندى در جامعه را به خود اختصاص مى دهند6. بنابراین قراردادن وقت کافى و مناسب براى ارائه خدمات نیکوکارانه به دیگران، نقش خوبى در کاهش آن ایفا مى کند و احساس ارتباط و همبستگى با دیگران را دو چندان مى کند. این گونه مشارکت ها، علاقه فرد را براى خدمت ایثارگرانه به دیگران افزایش مى دهد و با افزایش حس همدردى نسبت به دیگران، فرد قادر مى شود تا شناخت بیشترى از آنها به دست آورد. درک انگیزه ها سبب کاهش بدبینى و قضاوت عادلانه ترى در مورد رفتار آنان خواهد شد و در نتیجه به دور از افکار پرخاشگرانه و احساسات منفى، ستیزه جویانه و خشم آلو، با خود استدلال مى کند و خویشتن را آرام مى سازد؛ زیرا قضاوت هاى بدبینانه و غیرواقعى از دیگران نقش عمده اى، در نحوه تعامل و برخورد منفى با آنان دارد.
پی نوشت‌ها:
1. محمد بن یعقوب، الکلینى، اصول کافى، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج 2، ص 304.
2. همان، ص 302.
3. همان، ص 110.
4. جهت آگاهى بیشتر نگا: محمد، شجاعى، مقالات تهران: سروش، چاپ اول 1368، ج 2 صص 234ـ258.
5. این گونه جریمه معنوى نباید نگاه انسان به عمل نیک را منفى کند؛ بلکه باید آن را با یک تیر دو نشانه زدن به حساب آورد؛ یعنى از طرفى رشد و تعالى معنوى و کسب تقرب مستقیم به سوى خدا و از طرف دیگر بازداشتن از بدى ها و زشتى ها.
6. کارل، هافمن و دیگران، روانشناسى عمومى از نظریه تا کاربرد، ترجمه سیامک نقشبندى و دیگران، (تهران: ارسباران، 1378)، ص 309.
منبع: پرسش‌ها و پاسخ‌هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1384.
نخست باید توجه کرد که خشم و غضب نابه جا، آتشى شیطانى است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مى شود. امام باقر علیه السلام فرموده است: «ان هذا الغضب جمرة من الشیطان توقد فى قلب ابن آدم ...»؛ «خشم پاره آتشى شیطانى است که در قلب انسان شعله ور مى شود ...»1 و نیز: «ان الرجل لیغضب فما یرضى ابداً حتى یدخل النار ...»؛ «[ گاه ]شخصى به خشم مى آید و در آن پیش مى رود و راضى نمى شود تا آن گاه که داخل آتش شود».2 در مقابل، حلم و بردبارى برآورنده بزرگ ترین آرزوى سالکان الى اللّه و رسیدن به رضوان الهى است. امام صادق علیه السلام مى فرماید: «من کظم غیظا، ولو شاء ان یمضیه امضاه، املأ اللّه قلبه یوم القیامة رضاه»؛ «هر کس خشم و غضب خود را بشکند ـ در حالى که اگر بخواهد مى تواند آن را عملى کند ـ خداوند در روز قیامت قلب او را با رضوان خود پر مى سازد».3
آنچه مهم است اینکه شخص، عزم راسخ و جدى بر پالایش نفس خویش از خشم و کژخلقى داشته و آن را به زیور حلم و بردبارى بیاراید. در این راستا مجاهدت جدى و استمرار و مداومت بر این جهاد، لازم است. 4
بنابراین براى تقویت حلم و بردبارى، باید طبق برنامه اى جدى، به تقویت اراده پرداخته و همواره بر خود مسلط باشید. در این رابطه راه هاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است که در راه درمان، مصمّم باشید و مطالب پیشنهادى را بدون کمترین کاستى به اجرا گذارید:
1. مطمئن باشید که مى توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولى براى نتیجه گیرى شتاب نکنید. بیندیشید که باید مدتى طولانى، رفتارهاى خود را به دقت کنترل کنید و اگر چنین کردید، پس از آن حتماً دگرگونى رفتارى خواهید داشت.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. در هر مسئله اى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید. این نکته باعث مى شود، برخوردهاى خوب بیش از انتظار، در شما ایجاد خشنودى کند. اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى، برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد، خود را جریمه کنید. براى مثال تصمیم بگیرید ـ یا در صورت امکان نذر کنید ـ اگر بر سر کسى فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز، روزه بگیرید5. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ، بدین سان تمرین عملى و خودسازى کرده اند.
5. از تفریحات سالم، آرامش بخش و تقویت کننده اراده ـ مانند کوهنوردى، شنا، دو، پیاده روى و گردش در طبیعت و ... ـ استفاده کنید.
6. در تصمیم گیرى ها، با افراد عاقل و پخته مشورت کنید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. با افراد خوش خلق و غیر عصبى معاشرت کنید.
8. از موقعیت هایى که زمینه تندخویى در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت هایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمى شود و از شرایطى که شما را به رفتارهاى تند دعوت مى کند، دورى گزینید.
9. قبل از هر عملى، در مورد پیامد آن بیندیشید و آن گاه اقدام کنید. با تمرین به این راه کار در تمام امور، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به رفتارها و حالاتى که از افراد سر مى زند و شما را عصبانى مى کند، بى توجّه باشید. براى مثال اگر کسى با حرف ناروا شما را بر مى افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى بپرهیزید و یا محیط را ترک کنید. به گفته هاى او توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بى توجهى و سهل گیرى را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتى، ناپسندى و جبران اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید. روایات، آیات و داستان هایى را در این زمینه، مطالعه و در مورد آنها فکر کنید. در برخى از موارد، به آثار بد رفتار تند خود، توجه و زشتى آن را در ذهن مرور کنید تا به یک حالت خود هشدارى از درون دست یابید. همچنین آثار فردى و اجتماعى و پیامدهاى حیثیتى آن عمل زشت را در ذهن خود، حاضر و به زشتى آن توجه کنید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویى، سریع حالات خود را تغییر دهید. براى مثال اگر ایستاده اید، بنشینید و اگر نشسته اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشویید. یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از آن موقعیت دور سازید.
13. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت هاى متعدد در روز غفلت نورزید. قرآن تأثیر زیادى در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونى دارد. عبادت هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمى را از درون به آرامش مى رساند.
14. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا مچ، با آب سرد بشویید.
15. دیگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را با تسلّط کامل و بدون شتابزدگى انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید، تا نرم خویى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاکم شود.
16. شرح موارد یاد شده را در جدولى بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلّف از آن را یادداشت کنید. همواره بکوشید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید. حتى قبل از بروز آن موقعیت ها و به صورت مستمر، این راه کارها را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگرى شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و ... بکاهید.
17. یک نفر محرم اسرار براى خود برگزینید. این فرد مى تواند همسر یا دوست شما باشد. این رابطه نزدیک و صمیمانه، باید به گونه اى باشد که بتوان در مورد موضوعات بى اهمیت با او درد دل کرد و حتى بدون اینکه احساس کنید وقت او را تلف کرده اید به او تلفن بزنید و موضوع را با وى درمیان گذارید. در این صورت است که با پدید آمدن هرگونه مشکل جسمى یا روانى، مى توان با تکیه کردن به او و بیان مشکل خود، احساس آرامش کرده و پشتوانه روانى شما باشد.
18. شوخ طبع باشید و احساسات منفى و تندتان را نسبت به دیگران با تمرین به احساسات مثبت تبدیل کنید. البته نباید شوخ طبعى حالت تهاجمى به خود گیرد و از طریق شوخى و خندیدن به شکست هاى دیگران، به گونه اى پرخاشگرى بروز داده شده و با شوخى هاى آزار دهنده و متلک هاى غیراخلاقى یا ضد اخلاقى به انتقام جویى از دیگران پرداخت. پس با شوخ طبعى مى توان در برخورد با مسائل جدى، فشارها و مشکلات زندگى خود را کاهش داد؛ زیرا لذت بردن از شوخ طبعى، خنده سرگرم کننده و شادى آفرین، در فرد هیجان و احساس مثبت ایجاد کرده و در درازمدت بر کاهش میزان عصبانیت مى انجامد.
19. پرهیز از تحریکات عصبى؛ بعضى از مواد به طور طبیعى سیستم اعصاب و دستگاه قلبى ـ عروقى را تحریک مى کند. نوشابه هاى گازدار، شکلات ها و برخى داروهاى غیرمجاز، محرک هایى است که سبب تشدید واکنش افراد حساس به محرک هاى اطراف آنها مى شود؛ به طورى که در مواقع لزوم نمى توانند واکنش مناسب نشان دهند. آنها براى به دست آوردن آرامش، نمى توانند به موقع از سیستم پاراسمپاتیک خود استفاده کنند و براى مدت طولانى در حالت عصبى باقى مى مانند. بنابراین توصیه مى شود از مصرف چنین مواد تحریک کننده، به حداقل ممکن اکتفا کنند.
20. بهبود بخشیدن به مهارت هاى اجتماعى و ارتباطى؛ افرادى که مهارت هاى ارتباطى بسیار ضعیف و نامناسبى دارند، سهم زیادى در عصبانیت و تندى در جامعه را به خود اختصاص مى دهند6. بنابراین قراردادن وقت کافى و مناسب براى ارائه خدمات نیکوکارانه به دیگران، نقش خوبى در کاهش آن ایفا مى کند و احساس ارتباط و همبستگى با دیگران را دو چندان مى کند. این گونه مشارکت ها، علاقه فرد را براى خدمت ایثارگرانه به دیگران افزایش مى دهد و با افزایش حس همدردى نسبت به دیگران، فرد قادر مى شود تا شناخت بیشترى از آنها به دست آورد. درک انگیزه ها سبب کاهش بدبینى و قضاوت عادلانه ترى در مورد رفتار آنان خواهد شد و در نتیجه به دور از افکار پرخاشگرانه و احساسات منفى، ستیزه جویانه و خشم آلو، با خود استدلال مى کند و خویشتن را آرام مى سازد؛ زیرا قضاوت هاى بدبینانه و غیرواقعى از دیگران نقش عمده اى، در نحوه تعامل و برخورد منفى با آنان دارد.
پی نوشت‌ها:
1. محمد بن یعقوب، الکلینى، اصول کافى، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج 2، ص 304.
2. همان، ص 302.
3. همان، ص 110.
4. جهت آگاهى بیشتر نگا: محمد، شجاعى، مقالات تهران: سروش، چاپ اول 1368، ج 2 صص 234ـ258.
5. این گونه جریمه معنوى نباید نگاه انسان به عمل نیک را منفى کند؛ بلکه باید آن را با یک تیر دو نشانه زدن به حساب آورد؛ یعنى از طرفى رشد و تعالى معنوى و کسب تقرب مستقیم به سوى خدا و از طرف دیگر بازداشتن از بدى ها و زشتى ها.
6. کارل، هافمن و دیگران، روانشناسى عمومى از نظریه تا کاربرد، ترجمه سیامک نقشبندى و دیگران، (تهران: ارسباران، 1378)، ص 309.
منبع: پرسش‌ها و پاسخ‌هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1384.
.jpg "5 ابزار ضروری برای زنده ماندن در صعودهای زمستانی")
