وظیفه شنونده غیبت
پرسش :
وظیفه شنوندگان «غیبت»، در برابر غیبت کننده چیست؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
بر اساس روایات اسلامی شرکت در جلسه «غیبت» از گناهان بزرگ محسوب می شود؛ زیرا تمام مفسده های غیبت، از همکاری غیبت کننده و شنونده آن پدید می آید. امام علی (علیه السلام) می فرماید: «شنونده غیبت یکی از غیبت کنندگان است». پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) نیز می فرمایند: «کسى که غیبت برادر مسلمانش نزد او شود، و توانایى بر یارى او داشته باشد و یاریش نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار مى کند».
پاسخ تفصیلی:
همان گونه که «غیبت» کردن، در ردیف گناهان کبیره قرار دارد، شرکت در مجلس غیبت و گوش دادن به سخنان غیبت کننده نیز از گناهان بزرگ محسوب مى شود، چرا که تمام مفاسد غیبت مربوط به همکارى غیبت کننده و مستمع می باشد، اگر حاضرین در جلسه غیبت به سخنان غیبت کننده گوش ندهند، علاوه بر این که گامى در طریق نهى از منکر برداشته و مانع تحقق غیبت و افشای عیوب دیگران مى شوند، در نتیجه نه هتک حرمت و نه آبروى انسانى ریخته مى شود، و نه مفاسد دیگر اجتماعى به بار مى آید.
از این رو در روایات اسلامى مستمع غیبت همکار غیبت کننده یا به تعبیر روایت یکى از دو غیبت کننده محسوب شده است. رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در حدیثی می فرمایند: «اَلْمُسْتَمِعُ اَحَدُ الْمُغْتابِیْنَ»(1)؛ همچنین امام على (علیه السلام) می فرمایند: «اَلسّامِعُ لِلْغَیْبَةِ اَحَدُ الْمُغْتابِینَ».(2)
امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیث دیگرى می فرمایند: هنگامى که مشاهده کردند شخصی نزد فرزندش امام حسن (علیه السلام) غیبت مى کند، فرمودند: «یا بُنَىَّ نَزِّهْ سَمْعَکَ عَنْ مِثْلِ هذا فَاِنَّهُ نَظَرَ اِلى اَخْبَثِ ما فى وِعائِهِ فَاَفْرَغَهُ فى وِعائِکَ»(3)؛ (فرزندم! گوش خود را از این گونه سخنان پاک دار، چرا که او [غیبت کننده] کثیف ترین چیزى را که در ظرف خود داشت انتخاب کرد و در ظرف تو ریخت).
حتّى در روایات آمده است که شنونده غیبت باید به دفاع از برادران مسلمانش برخیزد، و از طریق حمل به صحّت، مدافع او باشد. پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در حدیثى می فرمایند: «مَنْ اُغْتِیْبَ عِنْدَهُ اَخُوُهُ الْمُسْلِمُ فَاسْتَطاعَ نَصْرَهُ فَلَمْ یَنْصُرْهُ خَذَلَهُ اللّهُ فِى الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ»(4)؛ (کسى که غیبت برادر مسلمانش نزد او شود، و توانایى بر یارى او داشته باشد و یاریش نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت مخذول مى کند). آن حضرت در حدیث دیگرى می فرمایند: «اذا وُقِّعَ فى رَجُل وَ اَنْتَ فى مَلأ فَکُنْ لِلرَّجُلِ ناصِراً وَ وَ لِلْقَومِ زاجِراً وَ قُمْ عَنْهُمْ»(5)؛ (هنگامى که عیب جویى و غیبت کسى را در میان جمع مى کنند و تو در آنجا حضور دارى، او را یارى کن و حاضران را نهى از منکر، و از آن مجلس [گناه] برخیز).
هم چنین آن حضرت می فرمایند: «اَلسّاکتُ شریکُ المُغْتاب»(6)؛ (سکوت کننده شریک غیبت کننده است). پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در حدیث دیگرى فرمودند: «اَلا وَمَنْ تَطَوَّلَ عَلى اَخِیْهِ فى غَیْبَة سَمِعَها فِیهِ فى مَجْلِس فَرَدَّها عَنْهُ رَدَّ اللّهُ عَنْهُ اَلْفَ باب مِنَ الشَّرِ فِى الدُّنیا وَ الاْخِرَةِ، فَاِنْ هُوَ لَمْ یَرُدَّها وَ هُوَ قادِرٌ عَلى رَدِّها کانَ عَلَیْهِ کَوِزْرِ مَنْ اِغْتابَهُ سَبْعینَ مَرَّةً»(7)؛ (کسى که بر برادر مسلمانش منّت بگذارد و در برابر غیبتى که از او در مجلسى شنیده دفاع کند، خداوند هزار در از شرّ و بدى را در دنیا و آخرت از او باز مى گرداند، و اگر دفاع نکند در حالى که قادر بر دفاع است هفتاد برابر گناه غیبت کننده بر او خواهد بود). ممکن است این روایت ناظر به مواردى باشد که شخص مستمع انسان صاحب نفوذ و با شخصیتى است بر خلاف غیبت کننده، روشن است سکوت چنین شخصى در برابر هتک حرمت انسان مسلمان، آثار زیانبار تری از کلام غیبت کننده دارد.
پی نوشت:
(1). جامع السعادات، نراقى، ملا مهدى، تصحیح و تعلیق: کلانتر، سید محمد، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، بی تا، چاپ چهارم، ج 2، ص 307، فصل لا تنحصر الغیبة باللسان؛ مجموعة ورّام، ابن ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 119، باب الغیبة؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 72، ص 226، باب 66 (الغیبة).
(2). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 86، قصار 1639؛ عیون الحکم و المواعظ، لیثى واسطى، على بن محمد، محقق / مصحح: حسنى بیرجندى، حسین، دار الحدیث، قم، 1376 ش، چاپ اول، ص 27؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 226، باب 66 الغیبة.
(3). الإختصاص، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و محرمى زرندى، محمود، گنکره شیخ مفید، قم، 1413 ق، چاپ اول، ص 225؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 259، باب 66 (الغیبة)؛ میزان الحکمة، ری شهری، محمد، تحقیق: دار الحدیث، دار الحدیث، 1416 ق، چاپ اول، ج 7، ص 425.
(4). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 372، باب (النوادر و هو آخر أبواب الکتاب)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 74، ص 58، باب 3 (ما أوصى رسول الله(صلی الله علیه و آله) إلى أمیر المؤمنین(علیه السلام))؛ میزان الحکمة، ری شهری، محمد، تحقیق: دار الحدیث، دار الحدیث 1416 ق، چاپ اول، ج 7، ص 425.
(5). نهج الفصاحة، پاینده، ابو القاسم، دنیاى دانش، تهران، 1382 ش، چاپ چهارم، ص 202؛ میزان الحکمة، ری شهری، محمد، تحقیق: دار الحدیث، دار الحدیث 1416 ق، چاپ اول، ج 7، ص 426؛ کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، المتقی الهندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، محقق: بکری حیانی، صفوة السقا، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1401 ق / 1981 م، چاپ پنچم، ج 3، ص 1057، ح 8028.
(6). مجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 119، باب (الغیبة)؛ شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله بن محمد، محقق / مصحح: محمد ابوالفضل ابراهیم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، 1404 ق، چاپ اول، ج 9، ص 68.
(7). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 15، باب (ذکر جمل من مناهی النبی)؛ الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على، کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 430، (المجلس السادس و الستون)؛ مکارم الأخلاق، طبرسى، حسن بن فضل، شریف رضى، قم، 1412 ق / 1370 ش، چاپ: چهارم، ص 430.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 119.
پاسخ اجمالی:
بر اساس روایات اسلامی شرکت در جلسه «غیبت» از گناهان بزرگ محسوب می شود؛ زیرا تمام مفسده های غیبت، از همکاری غیبت کننده و شنونده آن پدید می آید. امام علی (علیه السلام) می فرماید: «شنونده غیبت یکی از غیبت کنندگان است». پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) نیز می فرمایند: «کسى که غیبت برادر مسلمانش نزد او شود، و توانایى بر یارى او داشته باشد و یاریش نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار مى کند».
پاسخ تفصیلی:
همان گونه که «غیبت» کردن، در ردیف گناهان کبیره قرار دارد، شرکت در مجلس غیبت و گوش دادن به سخنان غیبت کننده نیز از گناهان بزرگ محسوب مى شود، چرا که تمام مفاسد غیبت مربوط به همکارى غیبت کننده و مستمع می باشد، اگر حاضرین در جلسه غیبت به سخنان غیبت کننده گوش ندهند، علاوه بر این که گامى در طریق نهى از منکر برداشته و مانع تحقق غیبت و افشای عیوب دیگران مى شوند، در نتیجه نه هتک حرمت و نه آبروى انسانى ریخته مى شود، و نه مفاسد دیگر اجتماعى به بار مى آید.
از این رو در روایات اسلامى مستمع غیبت همکار غیبت کننده یا به تعبیر روایت یکى از دو غیبت کننده محسوب شده است. رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در حدیثی می فرمایند: «اَلْمُسْتَمِعُ اَحَدُ الْمُغْتابِیْنَ»(1)؛ همچنین امام على (علیه السلام) می فرمایند: «اَلسّامِعُ لِلْغَیْبَةِ اَحَدُ الْمُغْتابِینَ».(2)
امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیث دیگرى می فرمایند: هنگامى که مشاهده کردند شخصی نزد فرزندش امام حسن (علیه السلام) غیبت مى کند، فرمودند: «یا بُنَىَّ نَزِّهْ سَمْعَکَ عَنْ مِثْلِ هذا فَاِنَّهُ نَظَرَ اِلى اَخْبَثِ ما فى وِعائِهِ فَاَفْرَغَهُ فى وِعائِکَ»(3)؛ (فرزندم! گوش خود را از این گونه سخنان پاک دار، چرا که او [غیبت کننده] کثیف ترین چیزى را که در ظرف خود داشت انتخاب کرد و در ظرف تو ریخت).
حتّى در روایات آمده است که شنونده غیبت باید به دفاع از برادران مسلمانش برخیزد، و از طریق حمل به صحّت، مدافع او باشد. پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در حدیثى می فرمایند: «مَنْ اُغْتِیْبَ عِنْدَهُ اَخُوُهُ الْمُسْلِمُ فَاسْتَطاعَ نَصْرَهُ فَلَمْ یَنْصُرْهُ خَذَلَهُ اللّهُ فِى الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ»(4)؛ (کسى که غیبت برادر مسلمانش نزد او شود، و توانایى بر یارى او داشته باشد و یاریش نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت مخذول مى کند). آن حضرت در حدیث دیگرى می فرمایند: «اذا وُقِّعَ فى رَجُل وَ اَنْتَ فى مَلأ فَکُنْ لِلرَّجُلِ ناصِراً وَ وَ لِلْقَومِ زاجِراً وَ قُمْ عَنْهُمْ»(5)؛ (هنگامى که عیب جویى و غیبت کسى را در میان جمع مى کنند و تو در آنجا حضور دارى، او را یارى کن و حاضران را نهى از منکر، و از آن مجلس [گناه] برخیز).
هم چنین آن حضرت می فرمایند: «اَلسّاکتُ شریکُ المُغْتاب»(6)؛ (سکوت کننده شریک غیبت کننده است). پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در حدیث دیگرى فرمودند: «اَلا وَمَنْ تَطَوَّلَ عَلى اَخِیْهِ فى غَیْبَة سَمِعَها فِیهِ فى مَجْلِس فَرَدَّها عَنْهُ رَدَّ اللّهُ عَنْهُ اَلْفَ باب مِنَ الشَّرِ فِى الدُّنیا وَ الاْخِرَةِ، فَاِنْ هُوَ لَمْ یَرُدَّها وَ هُوَ قادِرٌ عَلى رَدِّها کانَ عَلَیْهِ کَوِزْرِ مَنْ اِغْتابَهُ سَبْعینَ مَرَّةً»(7)؛ (کسى که بر برادر مسلمانش منّت بگذارد و در برابر غیبتى که از او در مجلسى شنیده دفاع کند، خداوند هزار در از شرّ و بدى را در دنیا و آخرت از او باز مى گرداند، و اگر دفاع نکند در حالى که قادر بر دفاع است هفتاد برابر گناه غیبت کننده بر او خواهد بود). ممکن است این روایت ناظر به مواردى باشد که شخص مستمع انسان صاحب نفوذ و با شخصیتى است بر خلاف غیبت کننده، روشن است سکوت چنین شخصى در برابر هتک حرمت انسان مسلمان، آثار زیانبار تری از کلام غیبت کننده دارد.
پی نوشت:
(1). جامع السعادات، نراقى، ملا مهدى، تصحیح و تعلیق: کلانتر، سید محمد، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، بی تا، چاپ چهارم، ج 2، ص 307، فصل لا تنحصر الغیبة باللسان؛ مجموعة ورّام، ابن ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 119، باب الغیبة؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 72، ص 226، باب 66 (الغیبة).
(2). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 86، قصار 1639؛ عیون الحکم و المواعظ، لیثى واسطى، على بن محمد، محقق / مصحح: حسنى بیرجندى، حسین، دار الحدیث، قم، 1376 ش، چاپ اول، ص 27؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 226، باب 66 الغیبة.
(3). الإختصاص، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و محرمى زرندى، محمود، گنکره شیخ مفید، قم، 1413 ق، چاپ اول، ص 225؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 259، باب 66 (الغیبة)؛ میزان الحکمة، ری شهری، محمد، تحقیق: دار الحدیث، دار الحدیث، 1416 ق، چاپ اول، ج 7، ص 425.
(4). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 372، باب (النوادر و هو آخر أبواب الکتاب)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 74، ص 58، باب 3 (ما أوصى رسول الله(صلی الله علیه و آله) إلى أمیر المؤمنین(علیه السلام))؛ میزان الحکمة، ری شهری، محمد، تحقیق: دار الحدیث، دار الحدیث 1416 ق، چاپ اول، ج 7، ص 425.
(5). نهج الفصاحة، پاینده، ابو القاسم، دنیاى دانش، تهران، 1382 ش، چاپ چهارم، ص 202؛ میزان الحکمة، ری شهری، محمد، تحقیق: دار الحدیث، دار الحدیث 1416 ق، چاپ اول، ج 7، ص 426؛ کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، المتقی الهندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، محقق: بکری حیانی، صفوة السقا، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1401 ق / 1981 م، چاپ پنچم، ج 3، ص 1057، ح 8028.
(6). مجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 119، باب (الغیبة)؛ شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله بن محمد، محقق / مصحح: محمد ابوالفضل ابراهیم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، 1404 ق، چاپ اول، ج 9، ص 68.
(7). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 15، باب (ذکر جمل من مناهی النبی)؛ الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على، کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 430، (المجلس السادس و الستون)؛ مکارم الأخلاق، طبرسى، حسن بن فضل، شریف رضى، قم، 1412 ق / 1370 ش، چاپ: چهارم، ص 430.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 119.
